Azərbaycan tariXİ (Ən qəDİm zamanlardan – XXI əSRİN İlk oniLLİKLƏRİNƏDƏK) Ali məktəblər üçün dərslik Bakı 2019

4.3. XVIII əsrin 90-cı illərində Azərbaycan-Rusiya münasibətləri

Ağa Məhəmməd şahın Zaqafqaziyaya hücümü Rusiyanı narahat edir və burada onun mənafeyinə toxunurdu. İran təcavüzü Azərbaycan xanlarının Rusiyaya meylini gücləndirirdi. II Yekaterina hökuməti Rusiya təbəəliyini qəbul etmək istəyən xanların səylərini rəğbətlə qarşılayır. İkinci rus-türk müharibəsinin Rusiyanın xeyrinə qurtarması onun Qafqazda mövqeyinin möhkəmlənməsinə müsbət təsir göstərdi və burada fəal siyasət yeritməyə imkan verdi. II Yekaterina Qafqaz qoşunlarının baş komandanı İ.V.Qudoviçin adına göndərdiyi 1792-ci il 8 fevral tarixli sərəncamında yazırdı: «Əmr edirik ki, bizə dost olan xanları ali himayə göstərəcəyinizə əmin edin». Qudoviç isə 1795-ci ilin sentyabrında II Yekaterinaya yazırdı: «İranın cənub əyalətlərinin vəziyyətinə laqeyd baxmaqla biz Azərbaycan ölkəsi və Kaspi dənizi sahili boyunca uzanan vilayətlərə diqqət verməyə bilmərik».
1796-cı ilin aprelində Zubovun komandanlığı ilə 30 min rus qoşunu Dərbəndə yaxınlaşdı. Qafqazm geniş tədqiqi üçün təbiətşünas və səyyah Marşal fon Biberşteyn Zubovu müşayiət edirdi. Qubalı Şeyxəli xan müqavimət göstərməyə cəhd etsə də, nail olmadı və rus qoşunları Dərbəndi tutdu. Dərbəndin idarə edilməsi Fətəli xanm qızı Pəricahana tapşırıldı. Bakı və Şirvan rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Qarabağlı İbrahim xan Vaqif və oğlu Əbülfət ağa başda olmaqla Zubovun yanma elçi göndərdi. Zubov elçiləri yaxşı qarşıladı. Zubov xana çoxlu hədiyyələr göndərdi və Rusiya ilə Qarabağ xanlığının yaxınlaşmasında xüsusi xidməti olan Vaqifə II Yekaterina adından qiymətli əsa bağışlandı.
Qarabağın nümayəndələrinin rus komandanlığı ilə mehriban danışığı başqa xanlara da təsir etdi. Talış xanı Mir Mustafa, Şirvan xanı Mustafa, Gəncə xanı Cavad, İrəvan, Naxçıvan, Xoy və Qaradağ xanları elçilərinin İbrahim xanın yanına göndərərək onlan məsləhət istədilər. Onlar deyirdi: «O Rusiya dövlətinə itaət etməyi lazım bildiyi üçün biz də dostluq yolu ilə gedərək, mərhəmətli Rusiya İmperatriçəsinə itaət edərik».
İbrahim xan bunu general Zubova çatdırdı. Rus qoşunları Şamaxı, Səlyan və Cavadı tutdu. Azərbaycanın şimal xanlarının çoxu Rusiyanın himayəsinə keçdi. Zubov Kürün sahilində Cavad yaxınlığında Yekaterina qalasını tikdirməyi planlaşdırdı. Ticarət və hərbi strateji əhəmiyyətə malik Bakı limanının müdafiəsinin möhkəmləndirilməsi nəzərdə tutulurdu. Qafqazın təbii zənginliklərindən istifadə edilməsinə də maraq göstərilirdi. Biberşteynin məlumatları və onun sələflərinin materiallarını tamamladı. Terekdən Kür çayına qədər ərazinin etnoqrafiyası, bu yerlərin tarixi və coğrafiyası, iqlimi, heyvanat və bitki aləmi haqqında xeyli material toplandı.
Lakin 1796-cı ildə (6 noyabr) II Yekaterinanın ölümündən sonra hakimiyyətə keçən I Pavel Qafqazda olan rus qoşunlarını geri çağırdı. Ağa Məhəmməd şah rus qoşunlarının Azərbaycandan getməsindən istifadə edərək Azərbaycan və Dağıstan hakimlərinə fərman göndərərək ona tabe olmağı tələb etdi... Lakin bu tələb rədd edildi.
1797-ci ilin yazında İran qoşunları yenidən Qarabağa soxuldu. O zaman Qarabağda baş vermiş quraqlıq vəziyyəti ağırlaşdırmışdı. Bir çərək buğda 45 manat idi. Mirzə Camal göstərir ki, İbrahim xan yaxın adamları ilə Car və Tala tərəfə gedirdi. Burada Gürcüstan və Dağıstandan qüvvə toplamaq istəyirdi. Şuşanın müdafıəsi özbaşına buraxıldığından İran qoşunları şəhəri tutdu. Şəhərdə qırğın başlandı. Vaqif həbs edildi. Lakin şah öz xidmətçiləri Səfərəli və Abbas bəy tərəfindən öldürüldü. 1797-ci il iyulun 4-də öz yatağında sui-qəsd nəticəsində ölümcül yaralanmış Ağa Məhəmməd Qacar yatağından bir qədər qalxıb, axırıncı dəfə «Bədbəxt sən İranı viran etdin!» demişdir. İran qoşunları çəkilib getdi. İranın Zaqafqaziyanı tutmaq planı boşa çıxdı.