Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları

Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə  mtahan Suallarının Cavabları 

1.

  Azərbaycan tarixi üzrə mənbələr və tarixşünaslıq 

Azərbaycan tarixi müxtəlif mənbələr, yəni qaynaqlar əsasında öyrənilir ki, bunlar 

da  arxeoloji  və  yazılı  abidələrdir.  Yazıyaqədərki  tarix  birmənalı  olaraq  arxeoloji 

abidələrin  tədqiqi  sayəsində  öyrənilir.  Yazı  yarandıqdan  sonrakı  tarix  isə  arxeoloji 

tədqiqatlarla üst-üstə düşürsə, bu daha mükəmməl, dəqiq tarix olur. Arxeoloji qazıntılar 

mədəni təbəqələrdən, qəbir abidələrindən, qədim yaşayış məskənlərindən aşkar edilmiş 

müxtəlif  əmək  alətlərindən,  silahlardan,  məişət  əşyalarından,  tikintilərin  memarlıq 

xüsusiyyətlərini öyrənməkdən və s. ibarətdir. 

 

Yazılı  abidələr  əsasən  sinifli  cəmiyyətdə  meydana  çıxmışdır.  Lakin  sinifli 

cəmiyyət  formalaşana  qədər  də  müxtəlif  şəkli  yazılar  –  piktroqrafik  (piktos  “şəkil”, 

qrafo “yazı” deməkdir) yazılar olmuşdur. Sonralar  kiçayarasında (Mesopotamiya) mixi 

yazı növü meydana çıxmışdır. 

 

Azərbaycan  tarixinin  qədim  dövrü  Mesopotamiya  ərazisində  e.ə.III-I 

minilliklərdə bir birini əvəz edən qədim Şumer, Akkad, Assuriya və Van gölü ətrafında 

mövcud  olmuş  Urartu  mixi  yazıları  vasitəsilə  öyrənilir.  Söz  yox  ki,  o  dövrdə 

Azərbaycan ərazisində də müxtəlif yazı növləri olmuşdur. Çünki, mənbələrdə o yazıları 

oxuyan  və  onlara  cavab  yazan  “mirzələrdən”  söhbət  açılır.  Bu  yazılarda  ərazimizdə 

mövcud  olmuş  Aratta,  Kutium,  Lullubum  və  Manna  dövləti  haqqında  məlumatlar 

vardır. 

E.ə.V-eramızın  III  əsrlərinə  aid  Antik  mənbələrdə  ölkəmizə  aid  məlumatlar 

saxlanmaqdadır.  Qədim  yunan  tarixçisi  Herodotun  “Tarix”  əsərində,  Yunan,  Roma 

tarixçi  və  coğrafiyaşünaslarından  Strabon,  Ptolomey,  Plini,  Arrian  və  digərlərinin 

ə

sərlərində Azərbaycan haqqında yazılı məlumatlara rast gəlinir. 

Eramızın  IV-X  əsrlərinə  aid  Bizans  qaynaqlarında  da  maraqlı  məlumatlara  rast 

gəlinir.  Alban  tarixçisi  Musa  Kalankətlinin  “Alban  tarixi”  əsəri  bu  baxımdan  daha 

diqqətəlayiqdir. Bu bizim yerli yazılı abidələrimizdir. 

VII  əsrdən  sonra  tariximiz  ərəb  mənbələrində  işıqlandırılmışdır.  Təbəri, 

Müqəddəsi,  bn  Xordadbeh,  bn  Havqəl

 

və  başqalarının  əsərlərində  Azərbaycan 

haqqında geniş məlumatlar vardır. 

Pəhləvi  dilində  daş,  qala  divarı  üzərində  həkk  olunan  epiqrafik  yazılarda 

Azərbaycanın ölkə adları əksini tapmışdır. XI-XVIII əsrlərə aid orta əsr yazılı mənbələri 

ə

rəb,  fars,  türk  dillərində  yazılmışdır.  Azərbaycanda  səlcuqların  hakimiyyəti  dövrü 

Sədr-əd-din Hüseynin əsərində öz əksini tapmışdır. Azərbaycanda monqol hakimiyyəti 

dövrü  haqqında  Rəşid-əd-din,  Həmdullah  Qəzvini  və  bn  əl-əsirin  əsərlərində  geniş 

məlumatlar verilmişdir. Orta əsr tarixçiləri – Məhəmməd Naxçıvani, Həsənbəy Rumlu, 

sgəndər Münşi, Məhəmməd Tahir Vahid, Xondəmir, Övliya Çələbi və b. Ağqoyunlu və 

Qaraqoyunlu  dövlətlərinin,  Səfəvilər  dövlətinin  tarixinə  dair  ətraflı  məlumatlar 

vermişlər.  Eyni  zamanda  orta  əsrlərdə  Azərbaycana  gəlmiş  Avropa  səyyahları  Adam 

Oleari, Yan Şarden, Tavernye, Kempfer və b. Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və mədəni 

həyatı barədə məlumatlar vermişlər. 

XIX  əsrdə  yaşamış  tarixçilər  Mirzə  Adıgözəl  bəy,  Mirzə  Yusif,  Əhməd  bəy 

Cavanşir, Mirzə Camal Qarabaği, Əhməd bəy Cavanşir, Kərimağa Fateh və Hacı Seyid 

Ə

bdul  Həmid  xanlıqlar  dövrü  haqqında  maraqlı  əsərlər  yazmışlar.  A.  Bakıxanov  isə 

“Gülüstani- rəm”  əsərində  qədim  zamanlardan  1813-cü  ilə  kimi  baş  vermiş  tarixi 

hadisələri şərh etmişdir. 

Kapitalizm  dövründə  Azərbaycan  tarixinin  öyrənilməsi  üçün  o  dövrdə  nəşr 

olunmuş qəzet və jurnal materiallarının böyük əhəmiyyəti vardır. 

Azərbaycan  tarixi  elmi  baxımdan  XIX  əsrdən  öyrənilməyə  başlanmışdır. 

Azərbaycan  tarixinə  dair  Sovetlət  birliyi  zamanında  xeyli  sayda  əsərlər  yazılmışdır. 

Azərbaycan  müstəqillik  qazandıqdan  sonra  tariximizə  maraq  bir  qədər  də  artmış, 

tariximiz qərəzli öyrənmələrdən xilas olmuş, keçmişimizə dair obyektiv, sanballı əsərlər 

yazılmışdır.  Buraya  çoxsaylı  monoqrafik  əsərləri,  o  cümlədən  yeddi  cildlik 

“Azərbaycan tarixi” ni də əlavə etmək lazımdır. 

2.Ən qədim Daş dövrünün (paleolit) xarakterik əlamətləri. 

 

Azərbaycan  ərazisində  ibtidai  icma  quruluşunun  təşəkkülü  daş  dövrünün 

(paleolit)  ən  qədim  mərhələlərindən  başlamış  və  üst  paleolitə  (son  paleolit)  keçid 

dövründə başa çatmışdır. 

Azərbaycan yer kürəsində ibtidai insanın formalaşdığı ərazilər sırasına daxildir. 

Hələ 12 mln. il əvvəl Azərbaycan ərazisində meymunabənzər insanlar yaşamışlar. 1939-

cü  ildə  Qərbi  Azərbaycanla  Şərqi  Gürcüstanın  sərhəddində,  Udabno

 

adlanan  yerdə 

meymunabənzər insanın qalıqlarının tapılması buna sübutdur. Azərbaycanda qədim daş 

dövrü  Azıx,  Tağlar,  Zar,  Qazma,  Daşsalahlı,  Aveydağ  mağara  düşərgələri  və  Qədir 

dərə,  Çaxmaqlı,  Kəkilli  kimi  açıq  düşərgələrin  arxeoloji  materialları  əsasında 

öyrənilmişdir. Azərbaycanda ən qədim insan mədəniyyəti olan Quruçay mədəniyyəti üç 

mərhələyə bölünür. Birinci mərhələ paleolitin ilk təşəkkülü (Aşelə qədərki dövrü) əhatə 

edir. Ikinci mərhələ erkən və orta aşel dövrünü, üçüncü mərhələ isə son aşel və müstye 

dövrünü  əhatə  edir.  Bu  mədəniyyətin  1,5  mln.  ildən  artıq  yaşı  var.  Quruçay 

mədəniyyətinin ilkin dövrü Afrikada öyrənilmiş Olduvay paleolit mədəniyyəti ilə eyni 

tarixə  malikdir.  Aşelə  qədərki  dövrün  əmək  alətləri  adi  çay  daşlarından  çox  kobud 

hazırlanmışdır. Bu mərhələnin insanları təbii daşlardan qəlpələr qoparmağı və onlardan 

kəsmək,  doğramaq  aləti  kimi  istifadə  etməyi  bacarırdı.  Bu  dövrdə  ovçuluq  bəsit  idi. 

Ibtidai ovçuluqla yanaşı giləmeyvə yığmaq vərdişi də təşəkkül tapmağa başlamışdı.  

Quruçay mədəniyyətinin 2-ci inkişaf mərhələsi 700-150 min il arasındakı dövrü 

ə

hatə edir. Bu dövrdə əmək alətləri xeyli təkmilləşmişdi. Erkən daş dövründə insanlar 

süni  yolla  od  əldə  etmişlər.  ən  qədim  ocaq  qalığının  700  minə  yaxın  yaşı  var.  Azıx 

mağarasında  təxminən  400  min  il  əvvəl  yaşamış  Azıxantrop  insan  tipi  Pitekantropdan 

sonrakı  və  Neandertaldan  əvvəlki  dövrə  aiddir.  Azıx  mağarasının  Aşel  təbəqəsində 

qədim  tikinti  qalığı  tapılmışdır.  Ocaqdan  istifadə  və  yaşayış  binasının  tikintisi  bəşər 

tarixinin  ən  qədim  nailiyyəti  sırasına  daxildir.  Aşel  dövründə  insanlar  tədricən  ətraf 

aləmi dərk edir, ibtidai dini təsəvvürlər yaradır və sadə incəsənətlə məşğul olurdular.  

Quruçay mədəniyyətinin üçüncü mərhələsinin tarixi 150-120 min il arasındadır. 

Bu dövr insanları ətraf aləmə yaxşı bələd olmuş, təbii sərvətlərdən xammal kimi istifadə 

etmişlər.  Əmək  alətlərinin  hazırlanmasında  dəvəgözü  daşından  geniş  istifadə  edilirdi. 

Bu dövrdə həmçinin ilk bəsit dəfn mərasimi meydana gəlmişdi. Orta paleolit dövründə 

totem, ovsun, heyvanlara sitayiş kimi dini təsəvvür formaları da təşəkkül tapmışdı.  

Paleolitin  son  mərhələsi  təxminən  40-30  min  il  əvvəl  başlamış  və  e.ə.  12-ci 

minilliyə  qədər  davam  etmişdir.  Bu  dövrdə  iqlim  mülayimləşmiş,  bitki  və  heyvanat 

aləmində yaşayış üçün əlverişli dəyişikliklər baş vermişdir. 

Son paleolit dövrünün əmək alətləri içərisində uclu qaşovlar, biz, kəsici, dairəvi, 

yarımdairəvi  və  uzun  qaşovlar,  gəzli  və  üçbucaq  alətlər,  prizmatik  nukleuslar,  habelə 

istehsal tullantıları əsas yer tuturdu.  

Üst paleolit dövründə Azərbaycan ərazisində müasir insan tipinin formalaşması 

başa  çatmış  və  ibtidai  icma  quruluşunun  ilkin  pilləsi  yaranmışdır.  Bu  dövrdə  əqli  və 

fiziki  cəhətdən  daha  da  inkişaf  etmiş  insan  kollektivi  birgə  fəaliyyət  göstərə  biləcək 

daimi qruplarda birləşmiş, ibtidai sürü icması nəsli qəbilə quruluşu ilə əvəz olunmuşdu. 

Nəsli qəbilə quruluşunun əsasını qan qohumluğuna malik insanların qəbilə birliyi təşkil 

edirdi.  Nəsli  qəbilə  quruluşu  dövründə  insanlar  ana  xətti  üzrə  qohumluq  əlaqələri 

ə

sasında birləşmişdi. 

 

3. Azərbaycan ərazisində qədim  tayfa ittifaqları və ilk sinifli cəmiyyətlər. 

 

    

E. ə . III minillikdə Azərbaycan ərazisində qədim  tayfa ittifaqları və erkən dövlət 

qurumları  yaranmağa  başladı.Qədim  tayfa  ittifaqları  və  dövlət  qurumları  haqqında  ilk 

məlumatlar Şumer -  Akkad mixi yazılarında əks olunmuşdur.  Bu məlumatlara əsəsən 

Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  yaşayan  tayfalar  kiçayarasında  mövcud  olmuş  şəhər 

dövlətləri ilə iqtisadi və erkən siyasi münasibətlər saxlamışlar. 

   

lk dövlət qurumu  e.ə.III minilliyin I  yarısında Urmiya gölünün cənub və cənub 

– şərq hissəsini əhatə edən Arrata  olmuşdur. Şumer qaynaqlarında “saf ənənələr ölkəsi” 

adlandırılan Arrata e. ə. XXVIII – XXVII  əsrlərdə mövcud olmuş Uruk şəhər dövləti 

ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrə girmişdir. Aratta hökmarı En - Sukuşsiranın Uruk 

dövlətinin başçısı En – Merkar arasında baş vermiş siyasi rəqabət və qismən də dostluq 

münasibətləri Şumer – Arrata əlaqələri  haqqında geniş məlumatlar verir. E. ə. XXVII 

ə

srdə    Arattada  hökmdara  məxsus  vahid  hakimiyyət  və  dövlət  idarələri  mövcud 

olmuşdur.  Dini  görüşləri  çoxallahlıq  olan  Arattada  bərəkət  və  məhəbbət  allahı  olan 

nnanaya ibadət geniş yayılmışdı. 

       Arattanın    siyasi  səhnədən    çıxmasından  sonra  Azərbaycanda  yaranmış  ikinci 

dövlət  qurumu  Lullubi  olmuşdur.  E.ə.  XXIII  əsrdə  Urmiya  gölünün  cənubunda 

yaranmış Lullubi dövlət qurumu e.ə. XXIV – XXII əsrlərdə  kiçayarasında hakimiyyəti 

ə

lə  keçirmiş  Akkad  dövləti  ilə    mübarizə  apararaq  öz  mövcudluğunu  təsdiq  etməyə 

çalışmışdır. Lullubi hökmdarı Satuni (e.ə. 2230 – 2200) və  mmaşqun (e.ə.2200-2170) 

mərkəzi  Lullubi  dövlətini  möhkəmləndirməyə  çalışmış  və  buna  nail  olmuşlar.  Lullubi 

hökmdarı  Annubaninin  (e.ə.2170-2150)    dövründə  artıq  lulubilərin  ölkəsi  cənubda 

Diyala çayına, şimalda Urmiya gölünə qədər uzanırdı. 

  E. ə. III minillikdə  Urmiya gölünün qərb və cənub qərb torpaqlarında yaranmış 

kuti  tayfalarının  dövləti  formalaşmağa    başladı.  Kutilər  Akkad  dövlətinin  işğalçılıq  

siyasətinə qarşı çıxaraq hətta  kiçayarası ərazisinə müdaxilə  edirdilər. Kuti hökmdarları 

mta  (e.ə.2204-2197),  nqeşauş  (e.ə  2198-2192),  Sarlaq  (e.ə.2191-  2185),  Yarlaqaş 

(e.ə.2184-2178)  akkadlarla  mübarizədə  məglub  olsalarda,  onların  sələfi  Elulumeş 

(e.ə.2177-2171)  bu  vəzifənin  öhdəsindən  gəlmiş  və  e.ə.  2175–ci  ildə  Kutilər 

kiçayarasına  sahib  olmuşlar.  Lakin  sonradan  zəifləyən  kuti  etnik  birliyi  e.ə.  2104–cü 

ildə  hökmdar Tirikanın dövründə onların  kiçayarasındakı hakimiyyəti ləğv edilmişdir. 

Kutilərin  hakimiyyətinə  asanlıqla  son  qoyulması  onunla  bağlı  idi  ki,  onlar 

kiçayarasında böyük hərbi qüvvə saxlamırdılar. Ikiçayarasında kutilərin ağalığına son 

qoyulduqdan sonra kuti dövləti də süquta uğrayır, xırda hakimiyyətlər yaranır.  

 

4.  Manna dövləti. Yaranması, dövlət quruluşu və təsərrüfat həyatı 

Azərbaycan  dünyada  qədim  dövlətçilik  ənənələrinə  malik  olan  bir  ölkə  kimi 

tanınır. E.ə. III minillikdə erkən dövlət yaratmaqla tarixin səhnəsinə çıxan Azərbaycan 

türkləri  e.ə.  I  minilliyin  əvvəllərində  Azərbaycanın  cənubunda  Manna  adlı  yeni  bir 

dövlətin  əsasını  qoymuşdular.  Mannanın  adı  ilk  dəfə  e.ə.  843-cü  ildə  Assur  mixi 

kitabəsində  “Munna”  kimi  çəkilmişdir.  Urartu  yazılarında  bu  dövlətin  adı  Mana, 

Tövratda  isə  Minni  kimi  verilmişdir.  Urmiya  gölündən  cənubda  ç  Zamuada  yaşayan 

mannalılar  bu  bölgədə  mövcud  olan  siyasi  qurumları  –  “ölkələri”  öz  dövlətlərinin 

tərkibində birləşdirmişdilər. Nəticədə Mannanın coğrafi hüdudları xeyli genişlənmişdi. 

Urmiya  gölu  hövzəsində  yerləşən  bu  vilayətlərin  (Zamua,  Mazamua  Gilzan,Gizil- 

bunda,  Meişta  -  Mesi    və  s.)  vahid  dövlət  şəklində  birləşməsi  e.ə  .IX-  VIII  əsrlərin 

hüdudunda  baş  vermişdir.  Manna  hökmdarı  qeyri  –  məhdud  hakimiyyətə  malik  idi. 

Xarici  siyasəti    müstəqil  şəkildə  müəyyənləşdirmək  səlahiyyətinə  malik  olan  Manna 

hökmdarının idarəetmə sisteminə məşvərətçi orqan olan ağsaqqallar şurası da daxil idi. 

Hökmdardan  asılı  şəkildə  fəaliiyət  göstərən  əyanlar  və  dövlət  məmurları  ölkənin 

idarəçilik  sistemində  mühüm  rol  oynayırdılar.  Bütövlükdə  Mannada  canişinlik  sistemi 

yaradılmışdı. 

      Mannanın yüksəlişi isə  ranzunun(e.ə. 740 -719) hakimiyyətə gəldiyi dövrə  təsadüf 

edir.  ranzu  müstəqil  hakimləri  mərkəzi  hakimiyyətə  tabe  etdi  və  canişinlik  sistemi 

yaratdı.  Onun  dövründə  Cənubi  Azərbaycanın  demək  olar  ki,  bütün  torpaqları  Manna 

dövlətinin  tərkibində  idi  və  dövlətin  Şimal  hüdudları  Araz  çayına  çatmışdı.  Nəticədə 

Manna  qədim  Şərqin  dörd  qüdrətli  dövlətindən  biri  olmuşdu.  Iranzu  mərkəzləşmə 

siyasəti  yeridərək  bütün  vilayətlərin  hakimlərini  özünə  tabe  edə  bilmişdi.  Təxmini 

məlumatlara  əsasən,  Manna    dövləti  şimalda  Araz  çayı,cənub  və  cənub  şərqdə  Kassi 

ölkəsi,  qərbdə  Urartunun  cənubuna  qədər  uzanırdı.  Manna  dövlətinin  paytaxtı  zirtu 

şə

həri  idi.  E.ə.  VIII  –VII  əsrlərdə  Mannada  hakimiyyət  irsən  ötürülürdü.  Iranzudan 

sonar taxta onun böyük oğlu Aza (e.ə. 718-716), sonar digər oğlu Ullusunu (e.ə. 716-

680) oturmuşdu. Ahşerini oğlu Ualli əvəz etmişdi. Dövlətin ərazisi vilayətlərdən ibarət 

idi. Vilayətləri hökmdarın təyin etdiyi hakimlər və canişinlər idarə edirdilər. Mannanın 

sərhədboyu  və  ucqar  vilayətlərinin  hakimləri  bəzən  mərkəzi  hakimiyyətə  tabe  olmaq 

istəmir, separatçılıq hərəkətlərinə yol verirdilər. E.ə. VII əsrin 70-50-ci illərində Manna 

hökmdarı  Ahşerinin  (e.ə.  675-650)  tam  müstəqilləşməsi  və  Assuriyaya  qarşı  çıxması 

yeni  savaşlara  səbəb  oldu.  E.ə.  660-659-cu  illərdə  assurlarla  mannalılar  arasında  baş 

verən  savaşda  Ahşeri  məğlub  oldu.  Bu  məğlubiyyətdən  sonar  Mannada  daxili 

çəkişmələr  başlamış  və  Ahşeri  e.ə.  650-ci  ildə  üsyan  nəticəsində  öldürülmüşdü. 

Hakimiyyətə  oğlu  Ualli  (e.ə.  650-630)  gəlmişdir.  E.ə.  VII  əsrin  sonlarında  Assuriya 

Babilistanla  ölüm-dirim  savaşına  çıxanda  Manna  müttəfiqlik  borcuna  sadiq  qalıb,  ona 

hərbi qüvvə ilə yardım göstərmişdi.  

Mannanın adı e.ə. 593-cü ildə Bibliyada çəkilmişdir. Burada Manna iskitlər və 

Urartu  ilə  birlikdə  Babilə  qarşı  mübarizəyə  çağrılmışdır.  E.ə.  590-cı  ildə  Manna 

torpaqları Midiya ordusu tərəfindən işğal olunmuş və Manna dövləti süquta uğramışdı.  

Ə

lverişli  təbii–coğrafi  mövqeyi  Mannada  əkinçiliyin  və  maldarlığın  inkişafına 

şə

rait  yaratmışdı.  Burada  dəmyə  əkinçiliyi  ilə  yanaşı,  süni  suvarma  əkinçiliyi 

yayılmışdı.  Mannada  arpa,  buğda  və  darı  əkilirdi.  əkinçilikdə  dəmir  toxalardan, 

oraqlardan və tunc kotanlardan istifadə edilirdi. Assur yazılarında Mannada taxıl (buğda 

və arpa) un ehtiyatı, yağ və çaxır anbarları haqqında çox dolğun məlumatlar verilmişdir. 

Manna dağlıq ölkə olduğundan burada maldarlığın inkişafı üçün hər cür şərait var idi. 

Mixi yazılarda Manna torpaqlarında iri və xırdabuynuzlu mal saxlanılması və at ilxıları 

bəslənilməsi  haqqında  maraqlı  məlumatlar  verilmişdir.  Manna  əhalisi  oturaq 

olduğundan burada yaylaq maldarlığı geniş yayılmışdı. Mannada atçılığın inkişafı atdan 

daha çox hərbi işdə və qoşqu vasitəsi kimi istifadə edilməsi ilə bağlı idi.  

5. Manna dövlətinin Assuriya və Urartu dövlətləri ilə münasibətləri 

     

E.  ə.  IX  əsrin  ortalarında  yaranmış  Manna  dövləti  Assuriya  və  Urartu  kimi  çox 

qüdrətli dövlətlərin çoxsaylı talanedici yürüşlərinə məruz qalmışdır. Assuriyanın Manna 

ə

razisinə  basqınları  hələ  mərkəzləşmiş  dövlətin  yaranmadığı  dövrdə  başlamışdı.  E.ə. 

880-ci  ildə  Assur  hökmdarı  II  Aşşurnasirpal  (e.ə.  883-859)  Zamua  ərazisinə  hücum 

etmişdi.  

Assur  hökmdarı  III  Salmanasar  (e.ə.  859-824)  856-cı  ildə  Mannanın  Zamua  və 

Gilzan  vilayətinə  hücum  edir.  E.ə.  829-cu  ildə  Assuriya  Manna  hökmdarı  Ualkinin 

(Udaki)  hakimiyyəti  altında  olan  torpaqlara  soxulur,  paytaxtı  Zirtu  (sonrakı  zirtu) 

şə

hərini ələ keçirir.  

Assur  hökmdarı  V  Şamşi-Adad  (e.ə.  823-811)  Manna  üzərinə  hücum  edərək 

Zamuanı,  e.ə.  820-ci  ildə  isə  Qızılbunda  (Gizilbunda)  ölkəsini  işğal  etdi.  Assur 

hökmdarı III Adadnirari (e.ə. 810-783) öyünür ki, Günbatan (Xəzər) dənizinə kimi olan 

ə

raziləri işğal etmişdir. 

E.ə.  IX  əsrin  2-ci  yarısında  Assuriya  və  Urartu  arasında  Manna  uğrunda 

çəkişmələr başlandı. Urartu hökmdarı  şpuini (e.ə. 825-812) və oğlu Menua (e.ə. 810-

781) Manna üzərinə yürüş təşkil etdilər. e.ə. 812-ci ildə Mannanın Menişta vilayətini ələ 

keçirdilər. Menua e.ə. 809-cu ildə yenidən Manna ərazilərinə soxuldu.  

E.ə.  VIII  əsrin  I  yarısında  Assuriyanın  siyasi  böhran  keçirilməsi  ilə  Urartu  Ön 

Asiyada  fəallaşdı.  Urartu  hökmdarı  Argişti  (e.ə.  781-760)  e.ə.  779-774-cü  illərdə 

Mannaya bir neçə dəfə yürüş etmişdir. 

Urartu  hökmdarı  II  Sarduri  (e.ə.  760-730)  Mannaya  qarşı  yürüşləri  davam 

etdirmişdi. O, e.ə. 750-ci ildə Manna üzərində qələbə çaldığını bildirir.  

E.ə. VIII əsrin ortalarından Ön Asiyada siyasi vəziyyət dəyişdi. Yenidən güclənən 

Assuriya  III  Tiqlatpalasarın  (e.ə.  744-727)  dövründə  Mannanın  Mazamua  (Urmiya 

gölünün cənubu və cənub qərb hissəsi) vilayətini tutdu, Urartunu bu ərazidən sıxışdırdı.  

ranzu  (e.ə.  740-719)  III  Tiqlatpalasarla  ittifaqa  girərək  Urartu  tərəfindən  işğal 

olunan  əraziləri  geri  qaytardı.  Iranzunun  hakimiyyəti  illərində  Manna  demək  olar  ki, 

Cənubi Azərbaycan ərazisində bərqərar oldu.  

Bu  dövrdə  Mannada  Assur  və  Urartu  meylli  qüvvələr  mövcud  idi.  Urartu 

hökmdarı  I  Rusa  (e.ə.  730-714)  Urartu  meylli  qüvvələrdən  istifadə  edərək  ranzuya 

qarşı  qiyam  qaldırdı.  Assur  hökmdarı  II  Sarqonun  köməkliyi  ilə  e.ə.  719  –cu  ildə  baş 

vermiş qiyam yatırıldı.  

Iranzudan  sonra  hakimiyyətə  gəlmiş  Aza  (e.ə.  718-716)  I  Rusanın  təhriki  ilə 

Urartu  meylli  qüvvələr  tərəfindən  sui-qəsd  nəticəsində  öldürüldü.  Azadan  sonra 

hakimiyyətə  gələn  Ullusunu  (e.ə.  716-680)  Assuriya  ilə  deyil  Urartu  ilə  ittifaqa  girdi. 

Assur hökmdarı II Sarqon e.ə. 716-cı ildə Mannaya hücum etdi, paytaxtı  zirtu şəhərini 

tutdu.  Ullusunu  Assuriya  ilə  ittifaqa  razılaşmalı  olur.  Lakin  I  Rusa  Mannaya  qarşı 

təcavüzündən  əl  çəkmir.  E.ə.  715-ci  ildə  II  Sarqon  I  Rusa  və  Manna  müxalifətlərinə 

qarşı yürüşə çıxır və onları məğlub edir.  

E.ə.  714-cü  ildə  II  Sarqon  Mannaya  böyük  yürüş  edir.  O,  bu  yürüşdə  Mannanı 

Urartu  təsirindən  qurtarmaq,  Assuriyanın  mövqeyini  möhkəmləndirmək,  Mannada 

mərkəzdənqaçma  hallarına  son  qoymaq,  xəracın  vaxtlı-vaxtında  Assuriya  xəzinəsinə 

göndərilməsini təmin etmək məqsədini qarşıya qoymuşdu.  

Manna e.ə. VII əsrin I rübündə Qafqazdan gəlmiş, iskit tayfaları ilə ittifaqa girdi. 

Manna  hökmdarı  Ahşerinin  (e.ə.  675-650)  tam  müstəqilləşməsi  və  Assuriyaya  qarşı 

çıxması yeni savaşlara səbəb oldu. E.ə. 660-659-cu ildə assurlarla mannalılar arasında 

baş  verən  savaşda  Ahşeri  məğlub  olur.  Bu  məğlubiyyətdən  sonra  Mannada  daxili 

çəkişmələr  başlanmmış  və  Ahşeri  e.ə.  650-ci  ildə  üsyan  nəticəsində  öldürüldü. 

Ahşerinin oğlu Ualli (e.ə. 650-630) Assuriya ilə ittifaqı bərpa etməyə məcbur olmuşdur.  

 

 

6. Midiya dövlətinin yaranması. 

Kiaksarın Midiya dövlətini gücləndirməsi 

    

     

Midiya Mannadan cənub-şərqdə,  ranın mərkəzində yerləşirdi. Midiya dövlətinin 

paytaxtı  Ekbatana  (indiki  Həmədan)  şəhəri  idi.  Mannanın  Qizilbunda  vilayəti  hər  iki 

ə

razinin  sərhədini  təşkil  edirdi.  Midiya  haqqında    ilk    məlumatlar    e.ə.IX  əsrə  aiddir. 

E.ə.IX - VIII əsrdə Midiya ərazisi  kiçik vilayətlərə bölünmüşdu və ayrı-ayrı hakimlər 

tərəfindən idarə olunurdu. Midiya e.ə.IX əsrin II yarısından etibarən xarici müdaxilələrə 

məruz qaldı. Xüsusulə Assuriya Midiya ərazisini ələ keçirməyə çalışırdı.   

     

Midiya tayfalarını birləşdirərək yeni dövlətin əsasını qoyan  Deyokdan (e.ə. 712-

675) sonra Fraorta (e.ə.675-653) onun işini davam etdirmişdir. Fraorta həm xarici hərbi 

müdaxilələrin  qarşısını  aldı  və  həmçinin  Midiyanı  vahid  mərkəzdə  birləşdirməyə  nail 

oldu. Mixi yazılarda o, Kaştariti adlanırdı. Lakin Fraortanın Asuriya və Skit çarlığı ilə 

apardığı mübarizə uğursuz oldu. Nəticədə Fraorta öldürüldü və Midiya Skit çarlığından 

asılı hala düşdü (e.ə. 653-625-ci illər). 

   

 E.ə. 625 – ci ildə hakimiyyətə gələn Midiya hökmdarı Kiaksar əvvəlcə skitlərin 

Midiya  ərazisindən  çıxarılmasına  nail  oldu  və  hətta  öz  ərazilərini  cənub  -  şərqdə 

yerləşən fars torpaqlarına qədər genişləndirdi. Farsların ölkəsini də Midiyaya tabe etdi. 

Mərkəzləşmiş dövlət yaratdıqdan sonra Kiaksar Assuriyaya qarşı müharibəyə hazırlaşdı. 

O, Midiya ordusunu yenidən təşkil etdi. Kiaksar ordunu silahlarına uyğun olaraq nizəçi 

və  oxçu  dəstələrə  böldü,  süvarilər  dəstəsi  yaratdı.  Yeni  Midiya  hökmdarı  Assur 

ağalığına  son  qoymaq  üçün  Babilistan  hökmdarı  Nabupalasar  ilə  ittifaqa  girdi. 

Müttəfiqlərin  Assuriya  üzərinə  hücumu  e.ə.  616–cı  ildə  baş  tutdu.  E.ə.615-  612-  ci 

illərdə  Assuriya  üzərinə  növbəti  həmlələr  də  uğurlu  oldu.  Assuriya  e.ə.  604  –  cü  ildə 

süquta uğradıldı. Onun ərazisi Midiya və Babilistan arasında bölüşdürüldü.  

   

 Kiaksarın  Midiya  ərazisini  genişləndirmək  cəhdləri  Assuriyanın  məğlub 

edilməsindən  sonra  da  davam  etdi.  Kiçik  Asiya  üzərində  yerləşən  Urartu  Midiyanın 

tərkibinə  qatıldı.  Mannanın  aqibəti  naməlum  qalır.  Ola  bilsin  ki,  Manna  Midiyanın 

siyasi ağalığını tanımış və bununla da daxili idarəetmə müstəqilliyini saxlaya bilmişdi. 

Manna müharibə meydanından kənarda yerləşirdi. Kiaksar Kiçik Asiyaya yola düşdü və 

Egey  dənizi  sahillərinə  çıxmaq  məqsədi  ilə  Lidiya  hökmdarı  Aliatta  ilə  müharibəyə 

başladı.  Kiaksarın  Lidiya  ilə  müharibəsi  beş  il  (590-585)  davam  etdi.  E.ə.  585-ci  ildə 

hər iki tərəf sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu. Diplomatik nigah bağlanır, yəni 

Aliatta qızını Kiaksarın oğlu Astiağa ərə verir. Müqaviləyə görə, Kiçik Asiyanın Halis 

(indiki Qızıl  rmak) çayı iki dövlətin sərhədi kimi müəyyənləşdirilir və beləliklə Midiya 

Ön Asiyanın qüdrətli dövlətinə çevrilir.  

Kiaksarın  vəfatından  sonra  hakimiyyətə  onun  oğlu  Astiaq  (e.ə.  585-550)  gəlir. 

Astiaqın  hakimiyyətinin  son  illərində  Midiyanın  daxili  və  xarici  vəziyyəti 

mürəkkəbləşir. Harran vilayətinə görə qonşu Babilistan ilə münasibətlər kəskinləşir. Hər 

iki  dövlət  bu  vilayəti  ələ  keçirmək  istəyirdi.  Astiaq  Harran  vilayətinə  hücum  etdikdə 

saray əyanlarının bir qismi Astiaqa qarşı bu fürsətdən istifadə etdilər. Daxili siyasətdə 

Astiaq  nəsli  zadəganların  hüququnu  məhdudlaşdırdığı  üçün  hökmdar  ilə  əyanlar 

arasında ziddiyyət yaranmışdı. Herodota görə Midiya sarayında fars meylli qüvvələr də 

gizli  fəaliyyət  göstərirdilər.  mərkəzi  hakimiyyətə  müxalif  qüvvələrin  sayəsində  II  Kir 

ordusu  ilə  birlikdə  Midiya  torpaqlarına  soxulur.  O,  üç  il  (e.ə.  553-550-ci  illər)  davam 

edən  bu  müharibədə  qalib  gələrək  Ekbatana  şəhərini  tutur.  Digər  rəvayətə  görə  Kir 

midiya  sarayında  xidmət  edirmiş.  Astiq  onu  Azərbaycan  ərazisindəki  kadusiləri  tabe 

etmək  üçün  hərbi  səfərə  göndərmişdi.  Lakin  Kir  kadusilərlə  sazişə  girərək,  onların 

köməyi  ilə  Astiaqa  qalib  gəlmişdir.  Beləliklə  e.ə.  550-ci  ildə  Midiya  dövləti  süquta 

uğrayır və Midiya Əhəməni dövlətinə birləşdirilir.