Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 45. XIX əsrin I yarısında Şimali Az ərbaycan m əd əniyy əti Maarif
- 48. XIX əsrin ikinci yarısında Az ərbaycan m əd əniyy əti
- 49. XX əsrin əvv əll ərind ə Şimali Az ərbaycanda siyasi partiyaların yaranması
|
1847-ci il “Kəndli Əsasnamələri”. Azərbaycanın sahibkar kəndində bəy-kəndli münasibətlərinə tam hüquqi aydınlıq gətirmək və bu münasibətləri rəsmi şəkildə tənzimləmək üçün çar höküməti 1847-ci ilin aprelin 20-i və dekabrın 28-də “Kəndli Ə sasnamələri” adlanan sənəd qəbul etdi. Bu sənəd Şuşa, Şamaxı, Şəki, Bakı, Quba və Lənkəran qəzalarının bəy kəndlilərinə, həmçinin Qazax, Şəmşəddil və Borçalı məntəqələrinin ağa kəndlilərinə aid idi. Bu sənədə görə 15 yaşından yuxarı kişi xeylağı olan kəndli 5 desyatinə qədər torpaq payı ilə təmin olunmalı, bunun əvəzində kəndli taxil məhsulunun ondabirini, çəltik, meyvə-tərəvəz məhsulunun üçdə birini malcəhət vergisi şəkilində bəyə ödəməli idi. Kəndli torpağı bəyin iş eyvanı, toxumu və alətlərindən istifadə edərək becərirdisə, malcəhət məhsulun beşdəbirini təşkil edirdi. Otlaqlardan istifadə edən kəndlilər bəyə çöpbaşı vergisi ödəməli idilər,bəy təsərrüfatında biyara çıxmaq üçün hər kəndli ailəsi bir kişi ayırmalı idi. Biyara çıxan kəndli ildə 18 gün əkin-biçin işi aparmalı idi. Kəndli biyara çıxmaq istəmirdisə, ə vəzində pul ödəməli idi. Bütün kəndlilər hamılıqla ildə iki gün bəyin təsərrüfatında ə vrəz adlanan işi yerinə yetirməli idi. Bəyin ev işlərini görmək üçün hər on kəndli ailəsi bir kişi ödəməli idi. “Əsasnamələr”lə bəylərə kəndlilər üzərində polis və məhkəmə hüququ, kəndlilərə isə yaşayış yerini dəyişib başqa kəndlərə keçmək hüququ verilirdi.Başqa bəyin kəndinə keçmək istəyən kəndli bütün vergi və mükəlləfiyyətləri ə vvəlcədən ödəməli və onu qəbul edəcək bəyində razılığını almalı idi. 1847-ci il “Kəndli Əsasnamələri” ali müsəlman zümrəsi ilə kəndlilər arasındakı qarşılıqlı münasibətləri rəsmiləşdirərək qanuni şəklə saldı.
45. XIX əsrin I yarısında Şimali Azərbaycan mədəniyyəti Maarif. XIX əsrin birinci yarısı Şimali Azərbaycanda maarif işində yeni bir dövrdür. Bu dövrdə qabaqcıl ziyalılar Azərbaycanda xalq maarifini yüksəltməklə xalqın savadlanması qayğısına qalır,yeni tipli təhsil ocaqları açmaq üçün hakim dairələrə müraciətlər edirdilər. Həmin dövr Azərbaycan ziyalıları arasında A.Bakıxanov və M.F.Axundov xüsusi yer tuturdular.
XIX əsrin birinci yarısında Şimali Azərbaycanda təhsil ocaqları,əsasən məscidlərin nəzdindəki məktəblər və mədrəsələr idi. 1858-ci ildə Şamaxı quberniyasında 4700 nəfərin təhsil aldığı 299 məktəb və mədrəsə var idi.Şimali Azərbaycan işğal edildikdən sonra milli maarifçilərin səyi ilə Azərbaycan-rus məktəbləri yaradıldı.Bu tipli məktəblər XIX əsrin 30-cu illərində Şuşada, Nuxada, Bakıda, Gəncədə, Şamaxıda və Naxçıvanda açılmışdı. Sonrakı illərdə bu məktəblərdən ə lavə dörd sinifli məktəblər də açıldı. Bu tədris müəssisələrini açmaqda çar hökumətinin ə sas məqsədi yerli inzibati idarələrdə müstəmləkə siyasətini yürütməkdə ona kömək edə biləcək tərcüməçilər, mirzələr-bir sözlə, etibarlı milli kadrlar yetişdirmək idi.
Elm. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycanda çox inkişaf etmiş elm sahələrindən biri tarix elmi idi. Həmin dövrdə yaşayıb yaratmış Mirzə Adıgözəl bəy, Mirzə Camal, Kərim Ağa Fateh, Seyid Əbdül Həmid bu gün də əhəmiyyətini saxlayan bir sıra qiymətli tarix əsərləri yaratmışlar. Əsasən xanlıqlar dövrünün tarixinə həsr edilmiş həmin əsərlərdən fərli olaraq A.Bakıxanovun “Gülüstani- rəm”ində qədim dövrdən başlamış XIX yüzilliyin əvvəllərindək Şirvanın tarixi öz əksini tapmışdır. Azərbaycanlı alimlər rus şərqşünaslığının əsasının qoyulması və inkişafında da mühüm rol oynamışlar. XIX yüzilliyin başlanğıcında Mirzə Cəfər Topçubaşov Peterburq universitetində Şərq dillərini tədris etmiş, ran ədəbiyyatı kafedrasının müdiri olmuşdur. Görkəmli şərqşünas alim Mirzə Məhəmmədəli Kazımbəy Qazan universitetində ran ə dəbiyyatı, türk-tatar dilləri müəllimi, professoru, fakültə dekanı olmuşdu. Şərqşünaslıq sahəsində 100-dən çox əsər yazmış M.Kazımbəy Azərbaycan dilinin qrammatikasını nəşr etdirmişdi. Məşhur səyyah-alim Hacı Zeynalabdin Şirvani Şərq ölkələrinin çoxunu gəzmiş, 36 il müddətində 60 min km qədər yol qət etmiş, əsərlərində gəzdiyi, gördüyü ölkələrin xalqlarının iqtisadi-mədəni həyatını, məişət və adətlərini təsvir etmişdir. XIX yüzilliyin 30-cu illərində Azərbaycan mətbuatının əsası qoyulmuşdu. 1832-ci ildə Tiflisdə həftədə bir dəfə “Tatar xəbərləri” qəzeti çıxmağa başlamışdı. 1850-ci illərin sonlarında Şamaxı quberniyasında iki kiçik mətbəə fəaliyyət göstərirdi.
Ə
romantikvə realist cərəyan istiqamətində inkişaf edirdi. Görkəmli mütəfəkkir Mirzə Şəfi Vazeh (1794-1852) Gəncədə memar ailəsində anadan olmuşdu. M.Ş.Vazeh lirik şerlər yazmış, əsərlərində azadlıq müjdəçisi kimi çıxış etmişdir. A.Bakıxanov da Qüdsi
təxəllüsü ilə bir çox bədii əsərlər yazmışdır. Realist ədəbi cərəyana smayıl bəy Qutqaşınlı da daxil idi Qutqaşınlı fransız dilində yazılmış “Rəşid bəy və Səadət xanım” povestinin müəllifidir. Azərbaycan satirik poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Qasım bəy Zakir (1786-1857) olmuşdur. XIX yüzillikdə Azərbaycan mədəniyyətinin ən böyük nümayəndəsi heç şübhəsiz ki, maarifçi-demokrat, görkəmli ictimai xadim, Azərbaycan realist ədəbiyyatının əsasını qoymuş Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) olmuşdur. M.F.Axundov Azərbaycan ədəbiyyatında dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. 50-ci illərdə yazdığı dram əsərlərlərini o dövrün güzgüsü adlandırmaq olar.
tətbiqi incəsənəti, memarlığı inkişaf edir, teatr sənəti sahəsində ilk addımlar atılırdı. Bu dövrdə aşıq sənət ilə sıx bağlı olan musiqili folklor xeyli inkişaf etdi, aşıq dəstələrinin çıxışları kütlələr arasında böyük rəğbətlə qarşılanırdı. Azərbaycanın gözəl güçəsi Qarabağ xanəndələr məskəni idi. Azərbaycanda ilk teatr tamaşalarının qoyulmasıda bu dövrdə olmuşdur. Şuşa, Lənkəran və Şamaxı şəhərlərində teatr tamaşaları qoyulurdu.
Təsviri incəsənət sahəsində realist ənənələr inkişaf edirdi. Bu ənənələr görkəmli rəssam Mirzə Qədim rəvananının yaradıcılığında öz parlaq əksini tapmışdır. Azərbaycan tətbiqi sənətinin ən gözəl nümunələri ölkənin bir çox yerində geniş inkişaf etmiş xalçaçılığda, tikmələrdə, təkalduzçuluqda, zərgərlikdə öz əksini tapmışdır. Memarlıq sənəti sahəsində də görkəmli nailiyyətlər əldə edilmişdir. Bu dövrdə Şamaxı şə hərinin bərpasına başlanmış, bəzi inzibati, yeni tipli yaşayış binaları tikilmişdir.
46. XIX əsrin 60-70-ci illərində Şimali Azərbaycanda burjua islahatlarının keçirilməsi 1870-ci il kəndli islahatı.1861-ci ildə Rusiyada kəndli islahatı keçirilmlş və təhkimçilik hüququ ləğv edilmişdi. Çar hökuməti XIX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində Ş imali Azərbaycanda kəndli islahatının keçirilməsinə hazırlıq görməyə başladı. Rusiya hökuməti nəhayət 1870-ci il mayən 14-də Azərbaycanən sahibkar kəndində islahat keçirilməsini nəzərdə tutan Əsasnaməni təsdiq etdi. Əsasnamədə kəndlilərə azadlıq verilməsi, torpaq, vergi və mükəlləfiyyət məsələlərinə toxunulmuşdu. Əsasnamə ilə Azərbaycanın sahibkar kəndlilərinin feodal asılılq münasibətlərinə son qoyulması və onlara azadlıq verilməsi elan edilirdi. Əsasnaməyə görə kəndlinin istifadəsində olan torpaq və əkin sahələri, meyvə, tut, üzüm bağları onun pay torpağı elan edilirdi və həmin pay torpağı kəndlinin daimi istifadəsinə verilirdi.Kəndli öz pay torpağını hissə- hissə və ya bütöv şəkildə sahibkarla qarşılıqlı razılığa əsasən satın ala bilərdi,ancaq satın alınacaq torpaqlar bir ev və ya kəndli ailəsi üçün 15 desyatindən çox ola bilməzdi. Satınalma zamanı kəndliyə dövlət tərəfindən heç bir yardım göstərilmirdi.Sahibkar kəndlilərinin satın alacaqları torpaqların qiymətləri çox yüksək müəyyən edilmişdi və bütövlükdə Rusiyadakından 7,7 dəfə baha idi. Üstəlik dövlət də “ödənc” əməliyyatının həyata keçirilməsinə heç bir maddi yardım göstərmirdi. Rusiyada torpağın satın alınması həmdə məcburi idi. 1870-ci il kəndli islahatı Azərbaycanın sahibkar kəndlisini torpaq mülkiyyətçisinə çevirmək əvəzinə, onların yalnız torpaqdan daimi istifadə hüququnu qanuni şəklə salmışdı. 1870-ci ildən 1912-ci ilədək Şimali Azərbaycanın çox az – çəmi 40 sahibkar kəndində 2 min desyatin torpaq sahəsi kəndlilər tərəfindən satın alınmışdı.Buna görə də sahibkar kəndliləri 1912-ci il aqrar islahatına qədər öz pay torpaqlarının mülkiyyətçisinə çevrilə bilmədiklərindən uzun müddət “müvəqqəti mükəlləfiyyətli” hesab edilmişdilər. Biyar mükəlləfiyyəti 1870-ci il islahatına görə ləğv edilmişdi.Biyar hər desyatin pay torpağına görə otuz qəpik pulla əvəz olunurdu.1870-ci il islahatı kəvddə kapitalist münasibətlərinin inkişafına müəyyən yol açmışdı.
məhkəmə islahatına görə silki məhkəmə ləğv edilir,bütün zümrələr üçün eyni olan ümumi məhkəmə yaradılırdı.Məhkəmə islahatı Şimali Azərbaycanda guya əhalinin “ictimai şüur baxımından geri qalması” bəhanəsi ilə bir qədər gec və ləng həyata keçirildi. Bu zaman Rusiyadan fərqli olaraq 22 noyabr 1866-cı il Nizamnaməsi əsas götürüldü. Nizamnaməyə görə Azərbaycanda məhkəmədə andlı iclasçıların iştirakı nəzərdə tutulmamışdı. Məhkəmə hakimləri seçki yolu ilə seçilmir, yalnız Qafqaz canişininin təqdimatı əsasında təyin edilirdilər. Hakim vəzifəsinə bir qayda olaraq azərbaycanlılar təyin edilmirdilər. Azərbaycanlı yalnız hakimin müavini vəzifəsini tuta bilərdi. Məhkəmə yalnız rus dilində aparıldığından iclaslarda tərçüməçi iştirak edirdi.Quberniyalarda yaradılan dairə məhkəmələri Şimali Azərbaycanda ən ali məhkəmə distansiyası olub, Tiflis Məhkəmə Palatasına tabe idi. Barışıq məhkəməsi isə bir pillə aşağı məhkəmə orqanı hesab olunurdu. Qafqaz canişini tərəfindən təyin olunan barışıq hakimləri mülki işlərə, şəxsi münaqişələrə və xırda cinayət işlərinə baxırdılar.
Şə hər islahatı.XIX əsrin 60-70-cı illərində həyata keçirilən burjua islahatlarından biri də şəhər islahatı idi. 16 iyun 1870-ci ildə Rusiyada şəhər idarə orqanlarının təşkili haqqında Əsasnamə qəbul edildi. XIX əsrin 70-ci illərində Şimali Azərbaycanda şəhər statusuna malik olan 10 şəhər var idi. Şəhərlərimizdə ictimai idarə sistemi mövcud olmayıb, şəhər təsərrüfatı tamamilə polis idarəsinin ixtiyarında idi. Çar höküməti 1870- ci il Əsasnaməsini Azərbaycan şəhərlərinə tətbiq etməyə tələsmirdi.70-ci il Şəhər Ə sasnaməsi ilk dəfə 1878-ci ildə yalnız Bakı şəhərində tətbiq edildi. Əvvəlcə 6-9 dekabr 1877-ci ildə əmlak senzi əsasında Bakı Şəhər Dumasına seçkilər keçirildi. Şəhər ə halisi ödədiyi verginin miqdarına uyğun olaraq üç qrupa bölündü və hər qrup Dumaya 24 qlasnı-deputat (üzv) seçə bilərdi. Şəhərin əsil sahibi olan Azərbaycan əhalisindən seçilən deputatların sayı xristian qlasnıların sayından çox ola bilməzdi. Əsasnaməyə uyğun olaraq şəhərin aşağıdakı ictimai idarə orqanları yaradılmışdı: 1. Şəhər Duması, 2.
Dumanın icraedici orqanı olan Şəhər idarəsi. Bu iki orqanın başçısı (qlava) yalnız rus olmalıdı idi. Başçını Şəhər Duması seçsə də, Daxili şlər Nazirliyi təsdiq edirdi. Bakı Şə hər Duması 8 yanvar 1878-ci ildə açıldı. Şəhər Dumasının səlahiyyət dairəsinə şəhər təsərrüfatının idarə edilməsi, yerli ticarət və sənayenin himayə edilməsi, yanğınla mübarizə, səhiyyə, xalq təhsili kimi sahələr daxil idi. Bakı Şəhər Dumasında bütün işlər rus dilində aparılırdı. Çar höküməti 1892-ci ildə yeni Şəhər Əsasnaməsi verərək qubernatorların şəhərlərin özünüidarə işlərinə müdaxilələr etmək sahəsində hüquqlarını genişləndirdi. Bu Əsasnaməyə uyğun olaraq 1897-ci ildə Gəncədə tam həcmli şəhər özünüidarəsi, Lənkəran, Nuxa, Şamaxı, Quba və digər şəhərlərdə isə sadələşdirilmiş ictimai idarələr yaradıldı.
nzibati idarə sistemində dəyişikliklər.1859-cu ildə Şamaxıda baş verən zəlzələdən sonra quberniyanın mərkəzi Bakıya köçürüldü və Şamaxı quberniyası Bakı quberniyası adlandırıldı. 1860-cı il inzibati islahatana görə Dərbənd quberniyası ləğv edildi, Quba qəzası Bakı quberniyasının tərkibinə qatıldı. Şimali Azərbaycanın inzibati- ə razi bölgüsündə ən ciddi dəyişiklik 1868-ci ildə mərkəzi Gəncə olmaqla, Yelizavetpol quberniyasının yaradılması oldu. 1883-cü ildə çar höküməti Qafqaz canişinliyini ləğv etdi və diyarın idarəsi Qafqazdakı mülki hissə üzrə baş rəisə tapşırıldı.
XIX yüzilliyin son rübündə bütün dünyanın diqqətini özünə cəlb edən Bakının zəngin neft sərvəti 70-ci illərə qədər Rusiyada geniş yayıla bilmədi. 1872-ci ildə neft sənayesinin inkişafına əngəl törədən iltizam sistemi ləğv edildi. Həmin ilin dekabrında neft yataqları müzaidə(torq) vasitəsilə ayrı-ayrı kapital sahiblərinə uzun müddətli icarəyə verildi (əslində auksiyon vasitəsilə sahibkarlara satıldı). 60-cı illərin ə vvəllərindən buruqla quyu qazmağa dəfələrlə cəhd edildi və 1871-ci ildə buna nail olundu. Balaxanıda Mirzoyev qardaşlarının mədənlərində mexaniki üsulla qazılan quyu 45 metrə çatan kimi neft verdi. 1873-cü ildə buruqla quyu qazmaq işində ilk buxar mühərriklərindən istifadə olundu. 70-ci illərin əvvəllərindən etibarən Balaxanıda, Zabratda, Bibi-Heybətdə, Binəqədidə neftin fontan vurması buraya marağı artırmaqla bərabər, neftli torpaq sahəsinin qiymətini min manatdan 45 min manata qaldırdı. ΧΙΧ əsrin 70-ci illərindən 1917-ci il fevral burjua-demokratik inqilabının qələbəsinə qədər Bakıda neft sənayesinin tarixini üç dövrə bölürlər (1872-1900, 1901- 1913, 1914-1917). Dövrlərin hər biri səciyyəvi cəhətləri ilə bir-birindən fərqlənir. Birinci dövr neft sənayesinin sürətlə təşəkkülü və tərəqqisi dövrü idi. Neft sənayesi inkişafının birinci dövründə burada əsas rolu yerli və rus kapitalı oynayırdı. Neft istehsalı ilə məşğul olan şirkətlərin sayı ildən-ilə artırdı. Xarici kapitalın
ilk nümayəndəsi isveç təbəəsi Robert Nobel oldu. Nobel qardaşları Bakıya 70-ci illərin ortalarında gəlsələr də öz şirkətlərini 1879-cu ildə təşkil edə bildilər. 1873-cü ildə Bakıda 12 şirkət olduğu halda, əsrin sonunda onların sayı 140-a çatırdı. 1870-ci ildən 1901-ci ilə qədər neft istehsalı 165 dəfə artaraq 3 mln puddan 667 mln puda çatdı. Bakı neft sənayesi dünya neft istehsalının yarıdan çoxunu və Rusiyadakının 95 faizini verirdi. 70-ci illərin sonunadək neft Xəzər dənizi və Volqa ilə yelkənli gəmilər vasitəsilə boçkalarda Rusiyanın daxili əyalətlərinə daşınırdı. D. .Mendeleyevin təklifi ilə 1897- 1907-ci illərdə Bakı ilə Batum arasında çəkilmiş 829 verst uzunluğunda neft kəməri iqtisadi cəhətdən çox faydalı oldu. Həmin kəmər vasitəsilə ildə 60 mln pud neft nəql edilirdi. 70-ci illərdə neftayırma zavodların sayı 47-yə çatdı. Onların içərisində H.Z.Tağıyevin və Kələntərovun zavodları fərqlənirdi. Xırda neftayıran zavodların təmərküzləşməsi nəticəsində əsrin sonunda neftayıran zavodların sayı 101-ə endi. Ağ neft zavodlarının 20-də sürtgü yağları hazırlanırdı. Neftin emalı sahəsində əldə edilən nailiyyətlərdən biri də 70-ci illərin sonunda neft qalıqlarından kükürd turşusu istehsal edən müstəqil zavodların yaranması idi. Az vaxtda Bakıda onlarla neft sənaye milyonçuları meydana çıxdı. Onların arasında azərbaycanlı kapitalistlərdən H.Z.Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şə msi Əsədullayev və b. da var idi. Xarici kapital Nobel qardaşları, Vişau (ingilis), Rotşild (Fransa) kimi milyonçularla təmsil olunurdu. Bakı neft maqnatları 1884-cü ildə xüsusi bir mərkəz, neft sənayeçiləri qurultayı yaratdılar. 1893-cü ildə Peterburqda “Bakı kerasin zavodçularının ittifaqı” yarandı.
48. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında baş verən dəyişikliklər ΧΙΧ ə srin ikinci yarısında mədəniyyətdə də əksini tapırdı. Əsrin birinci yarısında fəaliyyət göstərən məktəblər və mədrəsələr yenə qalmaqda idi. Rusiyada həyata keçirilən məktəb islahatları 70-ci illərdən başlayaraq Azərbaycanda ibtidai təhsil sahəsində canlanmaya səbəb oldu. Məktəbdə təhsil müddəti dörd il idi. Tədris planına ana dili, şəriət, rus dili, hesab, coğrafiya, tarix, nəğmə, təbiətşünaslıq fənləri daxil idi. 1887-ci ildə Bakıda Rus-Azərbaycan məktəbi açıldı. Onun rəhbərləri S.M.Qənizadə və H. Mahmudbəyov idi. 1864-cü ildə Zaqatalada təhsil müddəti bir il olan qız məktəbi açıldı. Naxçıvan, Yelizavetpol, Şamaxı, Nuxa, Şuşada dördsinifli qəza məktəbləri (cəmisi 5) açılmışdı. XIX əsrin 70-ci illərində Yelizavetpolda orta məktəb, Bakıda Real məktəb və s. açılmışdı. 1876-cı ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası təşkil olundu. 1879-cu ildə həmin seminariyada Azərbaycan bölməsi yaradıldı. 1896-cı ildə Bakıda H.Z.Tağıyev öz puluna qızlar məktəbi açdı. Kitabxanalar açılırdı. Məsələn N.Nərimanov 1894-cü ildə qiraətxana açdı. ΧΙΧ əsrdə Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai fikirin inkişafı M.F.Axundovun adı ilə bağlıdır. Onun yaradıcılığı və dünyagörüşü ΧΙΧ əsrin 60-70-ci illərində fəlsəfi fikir tarixində bütöv hadisə idi. O, həm də Azərbaycanda dramaturgiyanın banisi hesab olunur (altı komediyası). ΧΙΧ əsrin ikinci yarısında poeziya əsas etibarilə dörd qol üzrə – yazılı ə dəbiyyatda aşıq şeri, realist satirik cərəyan, qəzəl şeiri və dini mərsiyyə şeiri – inkişaf edirdi. Bu dövrün xalq aşıqlarından Dədə Ələsgər, aşıq Nəcəfqulu, Hüseyn Bozalqanlı, Çoban Əfqan, Mola Cümə və başqaları böyük şöhrət qazanmışdı. Qəzəlçiliyin geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq Bakıda, Şamaxıda, Qarabağda, Lənkəranda, Ordubadda şairlərin bir sıra ədəbi məclisləri təşkil olunmuşdu. Şuşadakı «məclisi-üns» ədəbi məclisin üzvlərindən biri xan qızı Xurşidbanu Natəvan (1832-1897) idi. Bu dövrdə realist satirik poeziyanın ən görkəmli nümayəndəsi S.Ə.Şirvani idi. O, zəngin irs qoyub getmişdi. 1875-ci il iyunun 22-də H.B.Zərdabinin «Əkinçi» qəzetinin birinci nömrəsi çapdan çıxdı. 1877-ci il sentyabrın 29-dək çap olunan «Əkinçi» qəzeti ayda iki dəfə 300-400 tirajla çap olunmaqla cəmi 56 nömrəsi çıxmışdı. 1873-cü il martın 22-də M.F.Axundovun “Hacı-Qara” komediyası tamaşaya qoyulmuşdu. Bu işdə H.B.Zərdabinin böyük rolu olmuşdu. Bununla Azərbaycanda Teatr sənətinin əsası qoyulmuşdu. 1879-cu ildə Tiflisdə Azərbaycan dilində «Ziya» adlı yeni qəzet çıxmağa başladı. 1880-ci ilin sonunda «Ziya» qəzeti «Ziyayi Qafqaziyyə» adı ilə çıxmağa başladı. Onun nəşri 1884-cü ilin iyun ayına qədər davam etdi. 70-90-cı illərdə Bakıda burjuaziyanın vəsaiti ilə onun ideologiyasını təbliğ edən bir sıra («Bakinskiye izvestiya», «Kaspi» və s.) qəzetlər nəşr edilirdi. 1873-cü ildə Bakıda çalışan bir sıra ziyalının təşəbbüsü ilə Milli teatr yaradıldı. ΧΙΧ əsrin ikinci yarısında musiqi ifaçılığı sahəsində istedadlı ustalar yetişmişdi. Onların sırasına Xarrat Qulu, Sadıqcan, Hacı Hüsü, Cabbar Qaryağdı, Ə ləsgər Abdullayev, Keçəçi Məmməd və onlarla başqaları daxil idi. Keçmiş ə srlərdə tikilmiş abidələrin bərpası sahəsində də iş aparılırdı. 50-ci illərdə Şəkidə xan sarayının bərpası başa çatdırıldı. Rəssamlıqda və təsviri sənətdə M.M.Nəvvabın, X.Natəvanın, M.Q. rəvaninin əsərləri marağa səbəb olurdu.
49. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda siyasi partiyaların yaranması 1900-1903-cü illərin sənaye böhranı bütövlükdə Rusiya imperiyası, o cümlədən Azərbaycanda siyasi mübarizəni kəskinləşdirmişdi. Fəhlə hərəkatı genişlənir, eyni zamanda partiyalaşma prosesi gedirdi. Belə bir şəraitdə bir sıra siyasi təşkilatlar - Difai, Qeyrət, Müadafiə, ttifaqi-müsəlman, Hümmət, Müsavat kimi siyasi partiyalar və təşkilatlar yaradılmışdı. 1901-ci ilin yazında Rusiya Sosial–Demokrat Fəhlə Partiyasının Bank komitəsi yarandı. 1902-ci ilin aprelində Bakıda ilk kütləvi fəhlə nümayişi baş verdi. 1903-cü ilin yayında Bakıda ilk ümumi tətil başlandı. Iyulun 4-də hərəkat ümumBakı miqyasını aldı. Fəhlələr 8 saatlıq iş günü əmək haqqının artırılması, iş şəraitinin yaxşılaşdırılmasını və s. tələb edirdi. Birinci Rus burjua demokratik inqilabı gedişində, 1905-ci il oktyabrın 17-də çar II Nikolay “Manifest” imzaladı. Söz, mətbuat, yığıncaq, ittifaq, partiya yaratmaq, Dövlət Duması çağırmaq haqqında söz verildi. Bundan istifadə edərək müxtəlif istiqamətli qüvvələr bir sıra partiya və təşkilatlar yaratdı. Məsələn, “17 oktyabr ittifaqı”, “Kadetlər” (konstitusiya-demokrat partiyası). Hümmət, RSDFP-nin Bakı Komutəsi leqal iş şəraitinə keçdi. 1905-1907-ci il I rus inqilabının təsiri altında Umumrusiya müsəlmanlarının siyasi təşkilatı olan « ttifaqi-müsəlman» - Ümumrusiya Müsəlman ttifaqı yarandı. 1905-1906-cı illərdə Əhməd bəy Ağayevin təşəbbüsü ilə rus-erməni birliyinə qarşı mübarizə təşkilatı kimi «Difai» (dəf etmək-qarşısını almaq) siyasi təşkilatı yaradıldı. Onun tərkibinə Əhməd bəy Ağayev, Qarabəy Qarabəyov, Məmməd Həsən Hacinski və b. daxil idilər.«Difai»nin fəaliyyəti1912-1917-ci illərə qədər davam etmişdi. 1905-ci ildə Gəncədə “Qeyrət” Partiyası yaradıldı. “Qeyrət” Partiyasının ideyası- muxtariyyət və Rusiyanın federativ quruluşu idi. Partyianın lideləriA.Xasməmmədov, N. Yusifbəyli olmuşdur. “Qeyrət” Partiyası 1908- 1912-ci illərədək fəaliyyət göstərmişdir. 1907-ci ildə “Müdafiə” partiyası yarandı. Partiyanın rəhbəri I Dövlət Dumasının deputatı smayılxan Ziyadxanov idi. Müdafiə partiyanın ideyası mülkədar torpaqlarının kəndlilər arasında bölüşdürülməsi, müsəlmanlar arasında ictimai birliklərin yaradılması, onların maarifləndirilməsi idi. “Müdafiə” partiyası 1908-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycanda milli hərəkatın rəhbəri olmuş “Müsavat” (bərabərlik) partiyası 1911-ci ildə yaradılmışdı. (yaradanlar: Tağı Nağı oğlu, Məmməd Əli Rəsulzadə, Abbas Kazımzadə). Partiyanın ideya rəhbəri olan Məmməd Əmin Rəsulzadə bu zaman siyasi mühacirətdə idi. 1913-cü ildə M.Rəsulzadə Rusiyadakı əfv ümumi ilə əlaqədar olaraq mühacirətdən geri dönür və həmin vaxtdan «Müsavat»a rəhbərlik edir. Partiya qeyri- leqal idi və 1917-ci ilin fevralına qədər gizli, ciddi məxfilik şəraitində işləmişdi. «Müsavat»ın ilk proqramı 1912-ci ildə qəbul edilərək, kitabça şəklində çap olunmuşdu. Proqramda millətlər arasında fərq qoymadan bütün müsəlman xalqlarının birləşməsi, müstəqillik uğrunda mübarizə aparan müsəlman ölkələrinə maddi və mənəvi kömək göstərilməsi və s. kimi vəzifələr yer almışdı.
XX əsrin əvvəllərində sənaye böhranı ilə əlaqədar meydana çıxan ağır iqtisadi vəziyyət, digər tərəfdən isə 1901-ci ildə yaradılmış Bakı sosial-demokrat təşkilatı tərəfindən siyasi təbliğatın gücləndirilməsi həmin ildə bir sıra fəhlə çıxışlarına gətirib çıxardı. Bu təşkilat RSDFP-nin Bakı Komitəsi idi və 1901-ci ilin yazında yaradılmışdı. Onun tərkibi ilkin vaxtlar ruslar, ermənilər, gürcülər və başqa millətlərin nümayəndələrindən ibarət idi. Azərbaycanlılar yox idi. B r birinin ardınca Bakıda, həm də qəzalarda tətillər baş verirdi. 1902-ci ilin yanvarında Bakıda fövqəladə vəziyyət elan olundu. Lakin fəhlə çıxışlarının qarşısını almaq mümkün olmadı. 1902-ci ilin aprelində kütləvi fəhlə çıxışları oldu. 1902-ci ilin yazında 1 May nümayişi təşkil olundu. Həmin ilin iyunundan oktyabrınadək bir sıra tətil çıxışları oldu. nqilabi çıxışlar 1903-cü ildə də davam etdi. Bakıda fəhlələrin ilk ümumi tətili 1903-cü ilin yayında baş verdi. 1903-cü il iyulun 4-də tətil ümumi xarakter aldı. Fəhlə aktivlərindən ibarət Tətil Komitəsi yaradıldı. Tətilçilər kapitalistlər qarşısında 8 saatlıq iş günü, 2 mart və 27 aprel nümayişləri vaxtı həbs olunmuş fəhlələrin azad edilməsi, əmək haqqının artırılması, iş şə raitinin yaxşılışdırılması, səhiyyə yardımı və s. kimi tələblər qoymuşdu. 5-8 iyul nümayişlərində 50 minə qədər nümayişçi iştirak edirdi. Iyulun 14-dən Bakı tətilinin təsiri altında Tiflisdə, Batumidə, Rusiyanın başqa regionlarında nümayişlər keçirildi. Bakı tətili iyulun 22-də dayandırıldı. 1904-cü ilin avqust ayında Bakıda Şendrikov qardaşları tərəfindən yaradılan "Balaxanı və Bibiheybət fəhlələrinin təşkilatı" adlı menşevik təşkilatı əsasən iqtisadi mübarizəyə çağırır, bolşeviklərə qarşı çıxış edirdilər. 1904-cü ilin payızında ilk olaraq Xəzər-Qara dəniz cəmiyyətinin fəhlələri, ardınca Nobel, Rotşild, Mantaşev və digər mədənlərinin fəhlələri işi dayandırdılar. Bütün Rusiyada əks-səda doğuran güclü tətil Bakıdakı dekabr ümumi tətili idi. Tətil 13 dekabr 1904-cü ildə Balaxanı fəhlələri
tərəfindən başlandı. Sonra “Xəzər-Qaradəniz cəmiyyəti”, Nobel, Rotşild, Mantaşev, Mirzəyev firmalarının fəhlələri, Bibi Heybət, Sabunçu və s. firmaların işçiləri də qoşuldular. Fəhlələr 8 saatlıq iş günü, söz, mətbuat, yığıncaq azadlığı, əmək haqqının 25-30% artırılması, cərimələrin ləğv olunması və s. tələbləri irəli sürmüşdü. Uzun sürən tətil hərəkatı fəhlələrin qələbəsi ilə başa çatdı. Dekabrın 30-da Rusiya fəhlə hərəkatı tarixində ilk kollektiv müqavilə imzalandı. Bu müavilə "Mazut konstitusiya"sı adı ilə məşhurdur. Beləliklə, XX əsrin əvvəlindən bəri Azərbaycanda yetişən inqilabi böhran 1904-cü ilin dekabrında güclü ümumi tətillə başa çatdı. 1905-ci ildə Rusiyada 9 yanvar bazar günündə fəhlələrin gülləboran edilməsi ilə bağlı qanlı bazar günü hadisələri Bakıda geniş əks-səda yaratdı. Yanvar ayında Bakıda və Bakı quberniyasının ərazisində 25 müəssisənin fəhlələri tətil etdi. Gədəbəy mis mədənlərinin, Ləki zəy zavodunun, Nuxa və Şuşa ipək emalı fabriklərinin fəhlələri tətilə qoşuldular. Gəncə dəmiryol fəhlələri tətilə başladılar. Tətil tezliklə Bakı, Hacıqabul, Kürdəmir, Yevlax, Ağstafa və digər əsas dəmiryol stansiyalarmı əhatə etdi. 1905-ci il iyun-iyul aylarında Bakı və qəzalardakı sənaye müəssisələrinin 75 %-ni tətil bürüdü. Bəzi yerlərdə hətta tətil komitələri yaradıldı. Təbii ki, hökumət bu tətilləri zor gücünə yatırmağa üstünlük verdi. Tarixə Birinci Rus burjua-demokratik inqilabı kimi daxil olmuş bu hərəkat Bakıda da geniş vüsət aldı. Inqilabi hərəkatın təsiri altında çar höküməti bir sıra güzəştlərə getdi. 1905-ci ilin 17 oktyabr Manifesti ilə bir sıra güzəştlər-söz, mətbuat, yığıncaq, ittifaq, azadlığı verildi. Dövlət Dumasının (parlament) çağrılması qərara alındı. 1907-ci ildə inqilab məğlub oldu.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|