Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları



Yüklə 0,62 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/9
tarix01.01.2017
ölçüsü0,62 Mb.
#4025
1   2   3   4   5   6   7   8   9

 

40.Azərbaycanın Rusya tərəfindən işğalının başlanması 

1801-ci  il  sentyabrın  12də  Şərqi  Gürcüstanın  Rusyaya  birləşdirilməsi  haqqında 

çar  manifesti  elan  olundu    (Kartei-Kaxetiya  çarlığı  ləğv  edildi).  Şərqi  Gürgüstandan 


asılı  olduqlarından  Qazax  və  Şəmşəddil  sultanlıqları  da  Rusyaya  birləşdirildi  (vaxtilə 

Nadir  şah  bu  torpaqları  Kartei-Kaxetiya  çarlığına  vermişdi)  Bununla  da  əslində 

Azərbaycanın Rusya tərəfindən işğalına başlandı. 1803-1804-cü illərdə isə Gürcüstanın 

Merqeli,  Quriya  və  meretiya  ərazisi  də Rusiyaya  qatıldı.  Rusyanın ilk  vaxtlar xanları 

müxtəlif  yollarla  öz  himayəsinə  almaq  cəhdləri  baş  tutmadıqda  Qafqaza  Rus 

qoşunlarının  baş  komandiri  general  Sisyanov  Azərbaycanlı  işğal  etmək  üçün  hərbi 

ə

məliyyat  planı  işləyib  hazırladı.  Gürcü  əsilli  Pavel  Dmitrieviç  Sisianov  (Çiçişvili) 



1802-ci  ilin  sentyabrinda  Qafqazın  ali  baş  komandanı,  Həştərxan  general-qubernatoru 

və  Gürcüstan  hakimi  təyin  olunmuşdu.  1803-cü  ilin  martında  rus  qoşunları 

Alazan(Qanlıq)  sahilində  və  Balakən  yaxınlığında  yerli  Car-Balakən  hərbi  hissələrini 

məğlubiyyətə  uğradaraq  Balakən  talan  edilir.Car  camaatı  isə  müqavimət  göstərmədən 

martın 29 təslim oldular. Car-Balakən camaatı öz nümayəndələrini 1803 ilin aprelin 12 

də  Tiflisə  göndərərərk  hər  il  220  pud  ipək  verməklə  və  rus  qoşunlarının  orada 

yerləşdirilməsi ilə müqavilə bağladılar. Rusya höküməti isə Car-Balakən daxili işlərinə 

qarışmamaq  öhdəliyini  götürdülər.Lakn  çox  keçmədən  Car  camaatı  azadlıq 

mübarizəsinə qalxdılar. 1803-cü ilin oktyabrında dağıstanlıların yardımı ilə Carda üsyan 

qalxdı.  Buna  görə  də  1804-  cü  ilin  yanvar  ayında  rus  qoşunları  Zakatalaya  soxularaq 

onları məğlub etdi. Lakin, bu döyüşdə rus qoşunlarına başçılıq edən general Qulyakov 

dərədə pusquya düşdü və öldürüldü. 

Car-Balakən işğalından sonra general Sisyanov Gəncə xanlıqlarını ələ keçirtmək 

üçün  Cavad  xana  Rusya  himayəsinə  keçməsi  üçün  məktublar  göndərir. 

(məktublar:23/02-1803;  29/XI-1803;  9,11,26,  29/XII-1803).    Cavad  xan  rədd  cavabı 

verir.  Cavad  xanın  dövründə  Qazax,  Şəmkir,  Şəmşəddil  və  ətraf  ərazilər  Gəncə 

xanlığına  daxil  edilmişdi.Qarabağ  xanlığı  ilə  münasibətlər  sahmana  salınsa  da 

Gürcüstan  rusyanın  himayəsinə  keçərkən  Şəmşəddilə  görə  çar  Georgi  ilə  Cavad  xan 

arasında ixtilaf yaranmışdı.  

1803 ilin fevral-dekabr ayları müddətində Sisyanov Cavad xana müraciətləri heç 

bir  nəticə  vermir.1803  ilin  dekabrında  Sisyanov  Cavad  xana  təslim  olmaq  haqqında 

ultimatium  verir.Sisyanovun  bu  cavabı  da  rədd  edildikdən  sonra  ilk  döyüşlər  Gəncə 



yaxınlığındakı Quruqobu adlı yerdə baş verdi. Sisanovun 6 batalyonluq piyada, 11 top, 

3 eskadron, 2 kazak yüzlüyündən ibarət nizami ordusu Gəncəni mühasirəyə aldı. 1804-

cü  il  yanvarın  2-dən  3-ə  keçən  gecə,  müsəlmanların  müqəddəs  Ramazan  ayının  başa 

çatması  ilə  qeyd  olunan  bayram  gecəsi  ruslar  iki  dəstə  ilə  Gəncəyə  hücum  etdilər. 

General  Portnyagin  Tiflis  darvazaları,  general  Karyagin    isə  Qarabağ  darvazaları 

önundən  Gəncə  qalasına  soxuldular.  Gəncə  xanı  Cavad  xan  və  oğlu  Hüseynqulu  ağa 

döyüşdə qəhrəmancasına həlak oldular.  Ciddi  müqavimətə  baxmayaraq  Qala  alındı və 

dağıdıldı.  Döyüşdə gəncəlilərdən 250 nəfər  həlak  oldu, 500 nəfər  əsir  alındı.Şəhər  çar 

qoşunları tərəfindən işğal olunur və adı dəyişdirilərək II Aleksandırın arvadının şərəfinə 

Yelizavetpol adlandırılır.  Çox təəssüf ki, Azərbaycanın başqa xanları gğzləmə mövqeyi 

tutdular. Kömək etmədilər. 

 Gəncənin  tutulması  rus  qoşunun  Azərbaycanın  içərilərinə  doğru  irəliləməsini 

asanlaşdırdı.  Çünki,  artıq  ruslar  Azərbaycanın  özündə  dayaq  yaratdılar.  Gəncə 

xanlığından  asılı  olan  Samux  hakimi  Şirin  bəy  hər  il  1000  çervon  xərac  verməklə 

Rusyanın hakimiyyətini qəbul etdi. 

41.Birinci Rusya- ran müharibəsininbaşa çatması  

Gülüstan müqaviləsi 

Qarabağ və Şəki xanlıqları Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra  ran qoşunları 

Qarabağa,  Gəncəyə,  Tiflisə,  Qazaxa  hücum  etsə  də  müvəffəqiyyət  qazana  bilmədilər. 

ranla müharibə aparmaqla eyni vaxtda rus qoşunları Azərbaycanın içərilərinə soxulur, 

Ş

amaxı,  Bakı   və  Quba xanlıqlarını  ələ keçirməyə  çalışırdılar. 1804cü ildə və  1805-ci 



ilin  yazında  Sisianovla  Şamaxı  xanı  Mustafa  xan  arasında  da  danışıqlarda  Sisianov 

Qarabağ və Şəki xanlıqlarının qəbul etdikləri şərtləri qəbul etməsini ondan tələb edirdi. 

Mustafa  xan  isə  Şəki  torpaqlarının  Şirvana  qatılmasını,  Qarabağdan  onun  ərazisinə 

keçənlərin  geri  qaytarılmayacağını,  Rusiya  xəzinəsinə  xərac  verməməsini,  əksinə,  ona 

daimi maaş verilməsini ondan tələb edirdi. Bu tələblər çar hökumətini təmin etmədiyinə 

görə 1805-ci ilin noyabrında Sisianovun qoşunları Mingəçevir yaxınlığında Kürü keçib 

Ş

amaxı  üzərinə  irəlilədi.  Mustafa  xan  Sisianovun  şərtlərini  qəbul  etsə  də,  onun 



düşərgəsinə  gedərək  müqavilə  bağlamağa  razı  olmadı  və  müdafiə  olunmaq  üçün 

Fitdağdakı  qalaya  çəkildi.    Dekabr  ayında  rus  qoşunları  ilə  Şirvan  qoşunları  arasında 

döyüş baş verdi. Mustafa xan Rusiyanın hakimiyyətini qəbul edərək Fitdağ yaxınlığında 

1805-ci  il  dekabrın  25-də  müqavilə  bağladı.  Müqaviləyə  görə  Rusiya  ərazisinə  8  min 

çevron  verməyi,  Kür  çayı  mənsəbində  rusların  hərbi  istehkam  tikmələrinə,  rus 

qoşunlarının təhlükəsizliyinin təmin olunmasına və ərzaqla təmin etməyə razılıq verdi.  

Sisianov    Şirvan  xanlığını  tutduqdan  sonra  Bakıya  doğru  irəlilədi.  Bakı  xanı 

Hüseynqulu  xana  Rusiyanın  tabeliyinə  keçməsi  üçün  müqavilə  layihəsini    göndərdi: 

Sisianov Hüseynqulu  xanın təklifi ilə Bakı qalası darvazalarının açarlarını təhvil almaq 

üçün  1806-cı  il  fevralın  8-də  Bakı  qalası  darvazalarının  qarşısında  Naxır  bulağı  adlı 

yerdə  Hüseynqulu  xanla  görüşə  gəldi.  Hüseynqulu  xanın  əmisi  oğlu  brahim  bəy 

Sisanovu  güllə  ilə  vurdu,  başını  Abbas  Mirzəyə  apardı.  Rus  qoşunları  Sara  adasına 

çəkildilər.  Bakının  rus  qoşunları  tərəfindən  zəbt  olunması  təxirə  salındı.  Bundan, 

istifadə  edən  ranın  hakim  dairələri  hərbi  yürüşləri  intensivləşdirməyə  başladı.  Lakin 

Sisianovu əvəz etmiş general Qudoviç yeni hücum planlarını həyata keçirdi. Rus ordusu 

1806-cı ildə iyunun 2-də Şimali Qafqazdan irəliləyərək 1806-cı il 22 iyunda Dərbəndi 

işğal  etdi:  1806-cı  il  sentyabrın  5-də  rus  qoşunları  yenidən  Bakı  istiqamətində  hücum 

edərək  oktyabrın  3-də  Bakını  işğal  etdilər.  Bakı  xanı  Qubaya,  oradan  rana  qaçdı. 

Bundan bir qədər sonra 1806-cı ilin oktyabrında  Quba xanlığı da döyüşsüz təslim oldu. 

Quba xanı Şeyx Əli xan da  rana qaçmalı oldu. Bakı və Quba xanlıqlarının işğalından 

sonra rus qoşunları 1806-cı il oktyabrın 22-də Şəki xanlığındakı, sonra isə Car-Balakən 

camaatının  üsyanını  yatırdı.  Dərbənd  və  Quba  xanlıqları  müvəqqəti  olaraq  Tarku 

Ş

amxalına  verildi,  bir  müddət  sonra  isə  imperiyanın  əyalətlərinə  çevrildi.  1806-cı  ilin 



sonlarında Türkiyə Rusiya ilə müharibəyə başladı. Rusiya Balkan və Qafqazda aparılan 

hərbi əməliyyatlarda qələbə qazanırdı. 1812-ci il mayın 6-da Türkiyə Buxarestdə Rusiya 

ilə müqavilə bağlamağa məcbur oldu və Qafqazın böyük hissəsində Rusiyanın işğalını 

tanıdı.  1812-ci  ilin  yayında  Napaleon  Rusiya  üzərinə  hücuma  keçdi.  Rusiya-Fransa 

müharibəsindən  istifadə  edən  ran  ordusu  Qafqazda  hərbi  əməliyyata  başladı.  Lakin 

Qarabağ,  Gəncə,  Şəki  istiqamətində  döyüşlərdə  ran  ordusu  müvəffəqiyyət  qazana 

bilmədi.    1913-cü  il  yanvarın  1-də  lənkəran  qalası  ruslar  tərəfindən  tutuldu.  Rusların 

ranın  içərilərinə  doğru  irəliləməsindən  ehtiyat  edən  ingilis  məsləhətçiləri  şahı  sülh 



bağlamağa təhrik etdilər. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində sülh 

bağlandı. Sülhün şərtlərinə görə Talış (Lənkəran), Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, 

Şə

ki xanlıqları Rusiyanın tərkibinə qatıldı.  ran Şərqi Gürcüstana, Qazax və Şəmşəddil 



sultanlıqlarına,  Dağıstana  olan  iddialarından  əl  çəkdi.  rəvan  və  Naxçıvan  xanlıqları 

ranın  tərkibində  qalırdı.  Xəzər  dənizində  hərbi  donanma  saxlamaq  hüququ  yalnız 

Rusiyaya  məxsus  oldu.  Rusiya- ran  ticarətində  rus  tacirləri  daxili  gömrük  vergisindən 

azad olurdu. 

Gülüstan  müqaviləsi  Azərbaycanın  Rusiya  tərəfindən  iki  yerə  bölünməsinin 

başlanğıcı oldu. 

 

42.  kinci Rusiya- ran müharibəsi. Türkmənçay müqaviləsi. 

Qafqazın Rusiyanın  tabeliyinə  keçməsi ilə razılaşmayan  ran hökuməti Gülüstan 

müqaviləsi    bağlasa  da  fürsət  gözləyərək  Rusiya  ilə  müharibəyə  hazırlaşırdı.  1814-cü 

ildə  ngiltərə  ranla bağladığı müqaviləyə əsasən  rana hərbi müşavirlər göndərir, silahla 

təmin edirdi. Gülüstan sülhünün şərtlərinə yenidən baxılması haqqında  ranın Rusiyaya 

təklifləri və onlar arasında aparılan danışıqlar heç bir nəticə vermirdi.  

Rusiyada  1825-ci  il  dekabrın  14-də  baş  vermiş  dekabristlər  üsyanının  ölkədə 

daxili  çəkişmələr  yaradacağını  güman  edən  ran  Rusiyaya  qarşı  Qafqaz  (əslində 

Azərbaycan) uğrunda yeni müharibəyə başladı. Vəliəhd Abbas Mirzənin komandanlığı 

ilə 60 minlik  ran ordusu 1826-cı il iyulun 16-da Qarabağ və Şuşa qalası istiqamətində 

hücuma  keçdi.  Iran qoşunları  Şuşanı  48 gün  mühasirədə  saxlasalar  da tuta  bilmədilər. 

ran qoşunları Lənkəran, Salyanı işğal etdilər. Iran qoşunları ilə Azərbaycana qayıtmış 

xanlar əhalinin köməkliyi ilə Şamaxı, Gəncə, Şəkini ələ keçirərək öz xanlıqlarını bərpa 

edə bildilər.  

Lakin  general  Yermolovu  əvəz  etmiş  general  Paskeviçin  komandanlıq  etdiyi 

Rusiya  ordusu  əks-hücuma  keçərək  1826-cı  il  sentyabrın  əvvəllərində  Şamxor 

yaxınlığında  ran qoşunlarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Abbas Mirzə Şuşa qalasının 

mühasirəsindən  əl  çəkib  Gəncə istiqamətində  hərəkət  edtı.  1826-cı  il sentyabrın 13-də 

Gəncə yaxınlığında da ruslar üstünlük qazandılar. Çar Rusiyasının qarətinə qarşı Gəncə 

ə

halisinin  üsyanı  yatırıldı.  Yalnız  Lənkəran  xanlığı  hələ  ki,  ran  qoşunlarının 



tabeçiliyində qalırdı. 1827-ci il iyulun 26-da rus qoşunları Naxçıvan xanlığını,  1827-ci 

il  oktyabrın  1-də  isə  rəvan  qalasını  işğal  edərək  Azərbaycanın  cənub  torpaqlarına 

hücuma keçdilər.  1827-ci il oktyabrın 13-də Təbriz tutuldu. 1828-ci il yanvarın 28-də 

Urmiya,  fevralın  8-də  isə  Ərdəbil  tutuldu.  Rus  qoşunlarının  Xoy,  Təbriz,  Urmiya  və 

Ə

rdəbili tutması ilə  ran  hökuməti qorxuya düşərək sülh təklif etdi. 1828-ci il fevralın 



10-da  Təbriz  yaxınlığında  Türkmənçay  kəndində  ran  və  Rusiya  arasında    müqavilə 

imzalandı.  Türkmənçay  müqaviləsində  rus  yazıçısı  A.S.Qriboyedov  və  Azərbaycan 

mütəfəkkiri rus komandanlığında tərcüməçi işləyən  А.А.Bakıxanov da iştirak etmişlər. 

Müqaviləyə  görə  rəvan  və  Naxçıvan  xanlıqları  da  Rusiyanın  tərkibinə  qatıldı.  ran 

hökuməti  Şimal  xanlıqlarının  Rusiyanın  tərkibinə  keçməsi  ilə  razılaşdı.  Gülüstan 

müqaviləsi  ilə  rus  tacirlərinə  verilmiş  imtiyazlar,  Xəzər  dənizində  yalnız  rus 

donanmasının  saxlanılması  hüququ  təsdiq  edildi.  Həmçinin,  ran  Rusiyaya  20  mln. 

manat  müharibə  təzminatı  ödəməli  idi.  Təzminat  ödənilənə  qədər  rus  qoşunları 

Azərbaycanın cənub torpaqlarında qalmalı idi. Müqavilədə əhalinin  randan Qafqaza və 

Qafqazdan  rana sərbəst gəliş-gedişinə icazə verilirdi.  

Azərbaycanın  şimal  torpaqlarının  Rusiya  tərəfindən işğalı   ilə Azərbaycan xalqı 

öz  dövlət  müstəqilliyini  itirdi,  Rusiyanın  xammal  bazasına  və  satış  bazarına  çevrildi, 

iqtisadiyyatı müstəmləkə xarakteri aldı.  

Müqavilənin  bir  bədnam  bəndi  isə  Azərbaycan  üçün  sonralar  böyük  bəlalar 

yaratdı.  Həmin  bəndə  görə  ran  ərazisindəki  xristian  əhalinin  Rusiya  imperiyası 

ə

razisinə  köçürülməsinə  icazə  verilir,  Bunun  üçün  kifayət  qədər  torpaq  sahələri,  pul 



vəsaiti ayrılırdı. Bu xristian əhali ermənilərdən ibarət idi.  

Eyni  şərt  Rusiya  ilə  Türkiyə  arasındakı  1828-1829-cu  illərin  müharibəsinin 

nəticəsini nizama salan Ədirnə müqaviləsində də əks olunmuşdur. Türkiyə ərazisindəki 

erməni  əhalisində  Rusiya  köçməsinə  şərait  yaradıldı.  Rusiya  ərazisi  dedikdə  əlbəttə 

ə

sasən Azərbaycan torpaqları nəzərdə tutulurdu.  



 

 

 



 

 


 

 

43. XIX əsrin 30-cu illərində Şimali Azərbaycanda çarizmin 

müstəmləkə  zülmünə qarşı üsyanlar 

Car-Balakən  üsyanı.1803-cü  il  “Andlı  öhdəliyinə”  əsasən  Rusiyanın  tərkibinə 

daxil edilən Car-Balakən camaatları öz daxili müstəqilliyini saxlamışdı. Lakin 1830-cu 

il  martın  4-də  verilmiş  yeni  “Qaydalar”a  görə  Car-Balakən  camaatlarının  daxili 

müstəqilliyi  ləğv  edilir  və  onların  idarə  olunması  9  nəfərdən  ibarət  Müvəqqəti  idarə 

orqanına  tapşırılırdı.  Çar  hökumətinin  bölgəyə  qoşun  yeritməsi  və  camaatları  tam 

hüquqsuz  bir  vəziyyətə  salması  Car-Balakən  əhalisini  üsyana  başlamağa  vadar  etdi. 

Ş

eyx  Şaban  və  Həmzət  bəyin  başçiliğı  ilə  üsyançılar  Yeni  Zaqatala  yaxınlığında  rus 



ordusunu  darmadağın  etdilər.Rus  komandanlığı  bir  qədər  sonra  əlavə  quvvələr 

gətirilməsi,  ağır  toplardan  istifadə  olunması  və  üsyan  rəhbərlərinin  ələ  keçirilməsı 

hesabına  azadlıq  hırəkatını  yatıra  bildı.Üsyançılara  qarşı  kütləvi  cəza  tədbirləri  həyata 

keçirildi  Bir  çox  kəndlər  yer  üzündən  silindi,  1000-dən  çox  üsyançı  ailəsı  Alazan 

çayının sahilində boş torpaqlara sürğün edildi.1832-cı ıldə Car-Balakəndə Həmzət bəyin 

başçiliğı ilə ikinci üsyan da yatırıldı.   



Lənkəran  üsyanı.  1826-cı  ildə  Lənkəran  xanlığı  ləğv  ediləndən  sonra  əyalət  

komendantı  mayor  lyinskinin  xana  məxsus  əmlakların  üçdə  ikisini  müsadirə  etməsi 

Mir Həsən xanı ruslardan narazı salmış və o Qaçarların idarə etdiyi Qızılbaş Dövlətinə 

sığınmışdı.Rus  idarəçiliyi  Lənkəran  əhalisinə  böyük  sıxıntı,  əzab-əziyyət  və  zülm 

gətirmişdi.  Ali  zümrənin  nümayəndələri  idarəçillik  işlərindən  uzaqlaşdırılır,  din 

xadimlərini  əhali  içərisində  nüfüzdan  salan  addımlar  atılırdı.  Hökümətin  talan 

səviyyəsinə  qaldırılmış  vergi  siyasəti  Lənkəran  əyalətində  daha  amansız  və  indiyədək 

görünməmiş  bir  şəkil  almışdı. lyinskinin  əmri  ilə  20  nəfəri  istintaqsız  və  məhkəməsiz 

dənizdə batırıb  öldürmüşdülər.  Bəd  əməllərində ondan geri  qalmayan  yeni  komendant 

Korniyenko əhali üzərinə qanunsuz olaraq ikiqat vergi qoyaraq mənimsəmişdi. Əhalinin 

böyük  hissəsinin  müstəmləkə  rejiminə  qarşı  nifrətlə  dolduğunu  görən  xan  tərəfdarları 

Azərbaycanın  cənubuna  məktub  göndərərək  Mir  Həsən  xanı  ruslara  qarşı  hərəkata 

başçılıq  etmək  üçün  Lənkərana  çağırdılar.  1831-ci  il  martın  5-də  Mir  Həsən  xanın 

Lənkərana  gəlməsi  ilə  əyalətin  mahallarının  çoxunu  üsyan  bürüdü.  Üsyanda  ali 

zümrənin  nümayəndələri  kəndlilərlə  bir  cəbhədə  çıxış  edirdi.  Lənkəran  şəhərini  ələ 

keçirə bilməyən üsyançılara qarşı Şamaxı, Şəki, Dərbənd şəhərlərində yerləşdirilən rus 

qoşunlarını  səfərbər  edən  hökümət  1831-ci  il  aprelin  əvvəlində  üsyanı  yatırmağa  nail 

oldu. Xan yenidən Qacarlara sığınmaq məcburiyyətində qaldı.  ki aya qədər davam edən 

Lənkəran üsyanı məğlubiyyətə uğradı. 

 

 

 

 

 

 

Quba  üsyanı.  1806-cı  ildə  işğal  edilmiş  Quba  xanlığı  1810-cu  ildə  əyalətə 

çevrilmişdi.  Quba  əyalətinin  başında  çar  hökümətinin  ən  yaramaz  kadrlarından  biri 

sayılan  komendantGimbut  dururdu.  Bu  çar  məmuru  əhali  üzərinə  ağır  vergilər  qoyur, 

vergiləri iltizama verir, sakinləri qanunsuz  mükəlləfiyyətlərə cəlb edir və vəzifəsindən 



şə

xsi  tamahı  xatirinə  sui-istifadə  edirdi.1837-ci  ildə  Qafqazın  baş  komandanının 

Varşavadakı  atlı  müsəlman  alayı  üçün  Quba  əyalətindən  36  atlı  toplanması  haqqında 

tələbi  əhalinin  səbr  kasasını  daşdırdı.  Əhali  hökümətdən  atlı  yığılmasının  

dayandırılmasını,  komendant  Gimbut  və  onun  əlaltıları  olan  yerli  bəylərin  işdən 

götürülməsini  və  vergilərin  azaldılmasını  tələb  edir.  Hərbi  dairə  rəisi  tələbləri  yerinə 

yetirməyə söz versə də konkret hər hansı bir addım atmaq fikrində deyildi. 1837-ci ilin 

avqustun 21-də Qubada Rusiyanın müstəmləkə zülmünə qarşı başlanan hərəkat tezliklə 

silahlı üsyana çevrildi. Quba üsyanı özünün genişliyinə, əhatə dairəsinə və iştirakçıların 

sayına  görə  digər  üsyanlardan  fərqlənirdi.  Üsyançıların  sayı  12  min  nəfərə  çatırdı. 

Üsyanın başlıça hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər olsa da, Quba bəylərinin böyük hissəsi 

də  üsyana  qoşulmuşdu.  Hərəkat  iştirakçıları  üsyan  rəhbəri  Hacı  Məhəmmədi  Qubanı 

idarə etmək üçün hətta xan seçmişdilər. Hərəkata başçılıq etmək üçün yaradılmış Hərbi 

Ş

uranın  hazrıladığı  plana  əsasən  avqustun  30-da  üsyançılar  Quba  şəhərini  mühasirəyə 



aldılar.Yarəlinin başçılıq etdiyi üsyançılar dəstəsi şəhərlilərin köməyi ilə Qubaya daxil 

olaraq  şəhər  məhkəməsinin  binasını  ələ  keçirtdilər.  Üsyançılar  şəhər  uğrunda  ağır 

döyüşdə  mərdliklə  vuruşsalar  da  uğur  qazana  bilmədilər  Sentyabrın  5-də  rus  qoşunu 

üsyançıları  şəhərdən  çıxara  bildi.  Hökümət  hərəkatın  fəal  iştirakçılarına  divan  tutdu. 

Üsyanın  rəhbəri  Hacı  Məhəmməd  dörd  il  çəkən  istintaqdan  sonra  1841-ci  ildə  Bakı 

Hərbi səhra məhkəməsinin hökmü ilə dar ağacından asıldı. 



 

 

 

 

Şə

ki  üsyanı.  Digər  müsəlman  əyalətlərində  olduğu  kimi  Şəkidə  də  çar 

hökümətinin  tətbiq  etdiyi  ağır  maliyyə  -vergi  sistemi  əhalinin  vəziyyətini  olduqca 

ağırlaşdırmışdı.  Şəkinin  keçmiş  hakimi  Səlim  xanın  oğlu  Hacı  xan  tərəfindən  Şəkiyə 

göndərilən  Məşədi  Məmməd  5  minlik  qoşun  toplayaraq  1838-ci  ildə  hökümətə  qarşı 

üsyan başladı. Rus hərbi qarnizonu ilə üsyançılar arasında Şəki yaxınlığında baş vermiş 

ilk  döyüşdə    ruslar  məğlubiyyətə  uğradılar.Qalanı  çıxmaqla,  bütün  şəhər  üsyançıların 

ə

linə  keçdi.  Qafqazın  baş  komandanı  başqa  əyalətlərdən  Şəkiyə  qoşun  yeridərək 



üsyançıları  məğlubiyyətə  uğratdı.  Məşədi  Məmməd  yenidən  Cənubi  Azərbaycana 

qayıtmağa məcbur oldu.XIX əsrin 30-cu illərində Şimali Azərbaycanda rus müstəmləkə 

ə

sarətinə  qarşı  baş  vermiş  üsyanlarda  hökümətə  “sədaqətli”  olan  kiçik  bir  zümrəni 



çıxmaqla, əhalinin bütün təbəqələri iştirak edirdi. Kəndlilər, şəhərlilər, bəylər, ağalar və 

ruhanilərin bir cəbhədə çıxış etməsi həmin üsyanların əsas xüsusiyyəti sayıla bilər. 30-

cu illərdə baş vermiş üsyanlar böyük tarixi əhəmiyyətə malik idi. Bu üsyanlar məğlub 

olsada,  təsirsiz  qalmadı.  Çar  höküməti  Şimali  Azərbaycanda  öz  siyasətini  dəyişməyə 

məcbur oldu, komendant üsul-idarəsini ləğv etməyin zəruriliyini anladı.     

 

 



 

 

 



44. XIX əsrin 40-cı illərində Şimali Azərbaycanda keçirilmiş islahatlar 

XIX  əsrin  30-cu  illərində  baş  vermiş  üsyanlar  yatırildıqdan  sonra  çar  hökumətı 

Cənubi  Qafqazda  inzibati-idarə  sistemini    dəyişdirmək  üçün  islahatlar  keçirdi.Çar  I 

Nikolay  1840-cı  il  aprelin  10-da  komendant  idarə  üsulunun  ləğv  edilməsi  və  Cənubi 

Qafqazda  inzibati  islahat  haqqında  qanun  imzaladı.1841-ci  il  yanvarın  1-dən  qüvvəyə 

minən qanuna görə komendant idarə üsulu ləğv edilir və Cənubi Qafqazda Gürcüstan-

meretiya  quberniyası  və  Xəzər  vilayəti  yaradılırdı.Hələ  1828-ci  il  martın  21-də  tarixi 

Azərbaycan  torpaqları  olan  Naxçıvan  və  rəvan  xanlıqlarının  ərazisində  “erməni 

vilayəti”  adlı  inzibati  bölgü  yaradılmışdı.  10  aprel  1840-cı  il  qanununa  görə  “erməni 

vilayəti”  ləğv  edilmiş  və  yerində  rəvan  və  Naxçıvan  qəzaları  yaradılmışdı.  Cənubi 

Qafqazda  ali  hakimiyyət  Qafqazın  baş  hakiminə  məxsus  idi.  10  aprel  1840-cı  il 

qanununa  görə,  ümumrusiya  qanunları  əsasında  quberniya,  vilayət,  qəza  və  dairə 

məhkəmələri yaradıldı.Şəriət məhkəmələri yalnız kəbin-talaq və vərəsəlik məsələlərinə 

baxırdı.  1841-ci  ilin  aprel  və  may  aylarında  Ağalar  və  Bəylərin  Tiyul  mülkiyyəti  və 

kəndlilər üzərində ağalığının ləğv olunması haqqında reskript

 

verildi. Bir qədər sonra bu  



reskript  ləğv  olundu.  1844-cü  ildə  çar  hökumətı  Cənubi  Qafqazda  öz  mövqeyini 

möhkəmlətmək üçün canişinlik sistemi yaratdı.1846-cı il 14 dekabr tarixli çar fərmanı 

ilə Gürcüstan- meretiya quberniyası və Xəzər vilayətinin yerində Tiflis, Kutais, Şamaxı 

və  Dərbənd  quberniyaları  təşkil  edildi.  1849-cu  ildə  isə  rəvan  quberniyası 

yaradıldı.Yeni  inzibati-ərazi  bölgüsü  Azərbaycanın  parçalanmasını  daha  da 

dərinləşdirdi. 

 

 

 



 

 

 



1846-cı  il  6  dekabr  reskripti.  Rusiya  hökümətinin  ali  müsəlman  zümrəsi  ilə 

bağlı  siyasəti  dəyişkən  səciyyə  daşıyırdı.  XIX  əsrin  20-30-ci  illəri  40-cı  illərin 

ə

vvəllərində  hökümətin  ali  müsəlman  zümrəsi  ilə  bağlı  hazırladığı  layihələrdə  bu 



zümrəni tamamilə ləğv etmək, Şimali Azərbaycanda çarizmin əsas dayağı olacaq “təbii 

rus  zadəganlığı”  yaratmaq  ideyası  qırmızı  xətt  kimi  keçirdi.  Hökümət  bölgənin  bütün 

torpaqlarını  5  iri  rus  zadəganı  arasında  bölüb,  burada  iri  təhkimçilik  təsərrüfatları 

yaratmaq və müsəlman ali zümrəsini məhv etmək planları üzərində baş sındırırdı.Lakin 

hökumətin  bu  planı  baş  tutmadı.  Bəylərin  və  kəndlilərin  çar  hökümətinə  qarşı  bir 

cəbhədə birləşərək çıxışlara başlaması höküməti bərk təşvişə salmışdı.Çar hökuməti ali 

müsəlman zümrəsinin simasında özünə dayaq yaratmaq yolunu tutdu. Çarın fərmanı ilə 

1843-cü  ildə  ali  müsəlman  zümrəsinin  yaradılmasına  icazə  verildi.      Bu  zümrənin 

hüquqlarını tənzimləyəcək qanun layihəsi 6 dekabr 1846-cı ildə çar I Nikolay tərəfindən 

Qafqaz  canişininin    adına  reskript  (buyruq)  şəklində  imzalandı.  6  dekabr  1846-cı  il 

reskripti  12  maddədən  ibarət  olub,  10-u  bəylərin  torpaq  hüquqlarından,  2-si  isə  bəy-

kəndli münasibətlərindən bəhs edirdi. Reskriptə əsasən bəylərin nəsli sahibliyində olmuş 

və  indi  də  onların  ixtiyarında  qalan  torpaqlar  (mülk,  tiyul  və  s.)  üzərində  onların  tam 

irsi,  mülkiyyətçilik  hüququ  təsdiq  olunurdu.  Xan,  bəy  və  digər  torpaq  sahibləri  öz 



mülklərini  nəsildən-  nəslə  keçirə,  sata,  bağışlaya,  hər  hansı  şəkildə  alqı-satqıya  qoya 

bilərdilər.Yeganə şərt torpağı alan şəxsin ali müsəlman zümrəsinin nümayəndəsi olması 

idi.  Qazax,  Şəmsəddil,  Borçalı  ağalarının  da  müsadirə  edilmiş  bütün  torpaqları  çarın 

onlara  qaytarıldı.  Reskriptə  görə  bundan  sonra  rəiyyət,  rəncbər,  xalisə,  nökər,əkər  və 

başqa müxtəlif adların yerinə kəndlilərə ümumi bir ad “mülkədar tabelisi” adı verilirdi. 

6  dekabr  1846-cı  il  reskripti  ilə  rus  höküməti  ali  müəslman  zümrəsinin  torpaq 

hüquqlarını təsdiq etdi və ona münasibətini qəti şəkildə müəyyənləşdirdi. Hökümət ali 

zümrənin simasında özünə bölgədə sosial dayaq yaratmaq siyasətində ilk ciddi addımını 

atdı.   

 

 



 


Yüklə 0,62 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin