Azərbaycan türkləRİNİN

Skif toponi mləri 

---

111 
 
M e t i t o r. Skiflə rin əra zisində çay adı (Skila k Karianidski. Asiya, 79). 
Türkcə mətə - ―gil‖ və sor – ―kiçik göl‖, ―bataqlıq gölməçə‖ sözlərindən ibarətdir. 
A r p a z o s. Skiflə rin yaşadığı əra zidə, indiki Türkiyədə Arpaçayın adı 
(Ksenefont, V, 12). Arpaçayın mənbələrində qeyd olunmuş ən qədim adıd ır. (er. əv. 
V əsr) ―Arpaç‖ (yunan dilində ―ç‖ səsinin olmad ığına görə ― z‖ səsi ilə verilmişdir) 
və yunan dilində ―os‖ adlıq ha l ş əkilçisindən ibarətdir. Arpa z (Arpac) ko mponenti 
isə ―Arpaçay‖ adının qısaldılmış formasıd ır. Antik mü ə llif üçün yad dildə olan bu 
ad yəni, ―Arpaçay‖ sözü ―Arpaç‖ kimi qeyd edilmişdir (Arpaçayın mənbəyi 
Türkiyə ərazisində 2006 m yüksəklikdə olan Arpa gölündən başlanır. Gö lün adı isə 
ətrafında bitən yabanı arpa bitkisi ilə bağlıdır). 
A k s i a k. Skif torpağında çay adı (Ptolemey, III, 10, 7). Türkcə 
ak
– ―ağ‖ 
və 
suak
– ―aydın‖ (başqırd dilində suak – ―aydın‖ de məkd ir) sözlə rindəndir.
S i 
l i s. Skif dilində Ya ksart çayının ad ı (Pliniy, VI, 49). Türkcə
 sil
– ―tə miz‖ (100, 
500) sözündən və yunanca ―is‖ şəkilçisindəndir. Sır – Dərya çay ının b irinci 
ko mponenti olan ―Sır‖ sözündə qalmışdır. Qədim türkcə 
siliq
―təmiz‖ sözü Bizans 
mənbələ rində Ziliqd kimi çəkilən hun çarın ın (521-c i il) adında da ə ksini tap mışdır 
ki, bu da ―təmiz it‖ mənasındadır. (Qədim türklərdə körpə oğlan uşağını 
bədnəzərdən qorumaq üçün ona ―pis‖ s əslənən ad verirdilə r. Türk sultanı Bayazit, 
yəni ―ağ it‖ və monqolla rda No xay ― it‖ adla rı ilə müqayisə olunur).
K e r a v n. Qafqazın cənub – şərqində, skif dilində dağ adı. Türkcə 
―Qaranay‖ oroniminin qədim yunanca yazılışıdır. Dərbənd rayonunda Qaranay 
dağının adıdır (859 –cu ildə ərəblər tərəfindən Şəmkirə köçürülmüş Xəzər ailələri 
həmin adı gətirmiş və nəticədə Qaranuy toponimi yaran mışdır).
Skiflərdə türkmənşəli şə xs adları və a z miqdarda skif toponimlə ri göstərir 
ki, Manna və Midiya ə razisində işku zaylar da türkd illi idi.
Çar Kiaksar dövründə Midiyaya gələn skiflərin başçısını Herodot Maduis 
(Madu adından və yunan dilində ―is‖ ad lıq hal şəkilçisindən) kimi qeyd edir. V əsr 
erməni ta rixç isi Moisey Xorenasinin əsərində Mades kimid ir. Türk d illərində m-b
əvəzlən məsinə əsasən demək olar ki, Madu və Batu (məsələn, Çingiz xan ın nəvəsi 
Batu) eyni addır. Başqa sözlə, er.əv. III əsrdə hun xaqanı Made (Mete kimi də 
yazılır), skiflərdə Madu və monqollarda Batu eyni mənalı ad lardır. Türk dillərində 
bat, badu
– ―qüvvətli‖, ―bahadır‖ de məkd ir. Ona görə də V. İ. Abayevin Madu 
şəxs adını h ind dilində 
madhu
, osetin dilində 
mudu
– ―bal‖ sözü sayması (39, 291) 
fikrini biz qəbul et mirik. (Fransız a rxeo loqu R. Girşman Cənubi Azərbaycan 
ərazisində aşkarlan mış məşhur Ziv iyə xəzinəsini er.əv. 624-cü ildə ölmüş 
Madunun qəbrinə aid et mişdir. Bunu xə zinədəki skif tip li əşyalar da təsdiq edir). 
Skiflərin türkmənşəli olduğunu göstərən ən tutarlı sübut skif o x 
ucluqların ın və ―skif heyvan stili‖ni əks etdirən əşyaların arxeolo ji qazıntılar 
nəticəsində Altayda və Cənub – Qərbi Sibirdə er.əv. I min illiyin əvvəlindən VII 

---

112 
əsrədək Karasuk və Taqar mədəniyyətlərində aşkar olun masıdır. Arxeolo ji 
tədqiqatlar əsasında yazılmış Sibir tarixindən b ir fa ktı o xucula ra çatdırırıq. ― Qara
dəniz sahillə rində yaşamış skiflə rdə bu mədəniyyət (söhbət tarixşünaslıqda skiflər 
üçün səciyyəvi mədəniyyətdən gedir – Q. Q.) ən ço x ifadəsini tap mışdı. Lakin Ural 
ətrafında və Qazaxıstanda, Qərb i və Cənubi Sibirdə, Bay kal ətrafında və 
Monqolustanda və nəhayət, Mancuriyada Qara dəniz sahillərindəki skiflə rin 
istifadəsində olmuş əşyalara son dərəcədə oxşayan əşyalara rast gəlinir‖ (38, 217, 
I). Aydındır ki, göstərilən reg ionlarda İran mənşəli əhali yaşamırdı. 
İndi b iz M idiyada işkuzay lar haqqında söhbətimizi davam etdirək.
Herodat yazır ki, Midiyanın qüdrətli çarı Kiaksar (er. əv. 625 - 585) 
skiflərin başçılarını qonaq çağırmış və sonra da oradaca hamısını öldürt müşdür. 
Onun yazdığına görə, bu hadisədən sonra skiflər geriyə - Qara dənizin şimal 
çöllərinə qayıtmışlar (Herodot, IV, I). Bir sıra tədqiqatçılar bu məlu matın 
doöruluğuna şübhə etmirlər. Lakin bilmək olmu r, başçıları ö ldürülənlər konkret 
olaraq kimlə rdir, işkuzlar, yo xsa sakla r? A xı He rodot h ət iki etnosu ―skif‖
adlandırır? Ehtimal ki, bu məlu matda işku zlar nəzərdə tutulur. Bu ehtimalı 
qüvvətləndirən bir neçə mü lahizə vardır. Birincisi, Cənubi Azərbaycan ərazisində 
kimmer (kə mə r), sak (şaka) etnonimlə rin i ə ks etdirən ço xlu toponimlər indiyədək 
mövcud olduğu halda, işkuz, yaxud aşquz etnonimin i əks etdirən heç bir yer adı 
yoxdur; ikincisi, b ir sıra antik müəlliflər midiyalıların Qara dənizin şimal 
çöllərində və Şimali Qafqazda yaşayan sarmatlarla qohum olması haqqında 
yazmışlar. Gü man etmək o lar ki, işkuzların müəyyən hissəsi mid iyalıların bir 
hissəsi ilə (ya zorla, ya xoşluqla) şima la çə kilmişlər. Bunu Şimali Qa fqazda və 
Dağıstanda maq və muq etnonimlərini əks etdirən ço xlu toponimlər aydın göstərir. 
Üçüncüsü, Herodot yazır ki, şimala qayıdan skiflərin arvadları onları pis 
qarşılamışdı (Herodot, IV, I). Buradan aydın olur ki, kimmerlərdən və saklardan 
fərqli olaraq işkuzlar M idiyaya ailə ləri ilə gəlmə mişdilər, başqa sözlə, onların 
Midiyaya gəlişi hərbi səfər id i, köç deyildi, çünki arvad – uşaqları şimalda qa lmışdı. 
Gü man etmək olar ki, işkuzların heç də hamısı şimala keçməmiş və müəyyən 
hissəsi Arazdan şima lda – indiki Şimali A zərbaycan ərazisində məskunlaş mış və 
sonra ―Kitabi Dədə Qorqud‖da ―İç oğuz‖ adında əksini tapmışdır.
İşkuzların və sakların hərbi kö məy i ilə Kiaksar əsrlər boyu Manna və 
Midiya əra zisini qarət edən yırt ıcı Asur və Ura rtu çarlıq larını məhv et mişdi. 
Skiflərin (yu xarıda deyildiy i kimi, ―skif‖ ad ı a lt ında konkret ola raq kimlə rin 
nəzərdə tutulduğu aydın deyil, işku zla r da ola bilər, saklar da) başçılarını 
xaincəsinə öldürməsi ilə, o, türkmənşəli böyük etnosların bir – birinə qarşı 
düşmənçiliyinin özü lünü qoydu (çox sonralar, məsələn, Tey murlənglə İld ırım 
Bəyazid, Tey murlənglə To xta mış, Şah İsmayılla Sultan Sə lim və Şeybaninin 
arasındakı qanlı düşmənçilikləri xatırlamaq olar. Orta əsrlərdə qüdrətli türk 
fatehlərin in arasındakı va xtaşırı qanlı toqquşmala rı Avropa v ə Ön Asiya 
xalq larının tarixi talelərində mühüm rol oynamışdır; təsadüfi deyil ki, Tey murun 

---

113 
Bəyazid ü zərindəki qələbəsi nəticəsində Avropanın türklər tərəfindən işğalı 
təhlükəsi sovuşmuş və fransız kralı IV Ka rl Tey mura bu münasib ətlə sevinclə dolu 
mə ktub göndərmişdi) və bununla da öz sonra farsla rın ha kimiyy əti mid iyalılardan 
qoparmasına şərait yaratdı.
İşkuzlarla əlaqədar o laraq bir mü lahizə də vardır. A zərbaycan 
tədqiqatçıların ın bəziləri İşkuz etnonimində ―oğuz‖ etnoniminin ə ks olunduğu 
söyləyirlər. Bu fikri təsdiqləyən və ya inkar edən fakt yo xdur, başqa sözlə, ola da 
bilər, olmaya da bilə r. Məsələ burasındadır ki, Qara dənizin şima l çöllərində 
yaşayan skiflərin içərisində ―oğuz‖ etnonimi antik müəlliflərin əsərlərində çəkilmir, 
halbuki işkuzlar həmin skiflərin bir hissəsi idi və sonra da oralara qayıtmışdılar. 
Be lə ba xışlar da mövcuddur ki, asur mənbələrindəki ― işkuz‖, ―aşquz‖ etnonimin in 
əsl forması ―
sk ud
‖dur və semit mənşəli asur dilində əvvələ ―i‖, yaxud ―a‖, sonuna 
―d‖ əvəzinə ―z‖ səsi əlavə olun muşdur (88, 89). Biz bu fikrin əleyhinəyik, ona görə 
ki, yu xarıda skiflərin şəxs adlarından göründüyü kimi, yunan müəllifləri ço x 
hallarda adların (məsələn, Skil, Sparqapit, Skilur, Liq, Lipoksay və b.) 
başlanğıcında duran türkmənşəli ―
e
‖ səsini ixtisar etmişlər. Deməli, fikrimizcə asur 
mənbələ rində işkuz və aşquz kimi yazılan etnonim əslində eskutay, yaxud iskutay 
olmuşdur. Bunu aşağıdakı etnonimik paralellərdən görmək olar: Herodotun 
mə lu matında Qara dənizin şima l sahillərində