Azərbaycan türkləRİNİN

“çay”
sözünü 
“za” (“ça”)
kimi 
yazmalı idi. Türk dillərində say, çay ço xmənalı sözlərdəndir. Azərbaycanca çay 
―axan su‖ mənasından başqa türk dillərində bu söz həm də ―vulkan mənşəli daşlıq 
yer‖ (Urmiya gölündə həqiqətən də çoxlu vulkan mənşəli adalar vard ır) deməkdir. 
Hə min adalarda qədimdən qalalar və möhkə mləndirilmiş məntəqələr mövcud idi. 
―Dayaz yer‖ (bax,100) mənasında Azərbaycan dilində də say sözü vardır: ―gəmi 
saya oturdu‖. Deməli, həm ―Zamua‖, həm ―Çayeçasta‖ adların ın birinci 
ko mponentləri eyni sözün asur və qədim fars dilində yazılmış forma larıdır və 
türkcə 
say, çay
―vulkan mənşəli daşlıq yer‖ sözünü əks etdirir. 
―Çayeçasta‖ adının ikinci ko mponenti – orta farsca (pəhləvicə) yazılışda 
―ças‖ sözü türk dillərindəki y-c-ç əvəzlən məsinə görə 
yas
(yaşıl, göy) sözüdür. 
Nəhayət, adın sonuncu 
“ta”
komponenti eynilə ―Mantu‖ (Strabonun mə lu matında 
Mantiana, Mantu sözündən) hidronimindəki tu-―su‖, ―göl‖ sözünün farsca ―ta‖ 
kimi yazılışıd ır.
M a n n a d a t o p o n i m l ə r.
Manna tarixindən ya zmış bütün 
tədqiqatçılar Asur və Urartu mənbələrində çıkilmiş Manna toponimlərinin b ir 
hissəsinin qədim Şərq d illərində olmad ığını söyləyərək izah ını verə bilmə miş və 
onları ―qədim yerli adlar‖ adlandıraraq üstündən keçmişlər. ―Qəd im yerli d illər‖ 
dedikdə onlar süni ola raq quraşdırdıqla rı ―Kaspi dillə ri‖ , ―Zaqr-Ela m dillə ri‖və s. 
adlandırdıqları d illəri nəzərdə tutmuşlar. ―Kaspi d illəri‖, ―Zaqr-Elam d illəri‖ 
ifadələ ri heç bir konkret mənaya ma lik deyil. 
Həqiqət isə
mahiyyətcə k onk retdir, 
mücərrəb mülahizələrdən konkret
nəticə çıxarıla bilməz
. Aşağıda biz Manna və 
Midiyanın konkret toponimlərin in və şəxs adların ın mənalarını açacayıq. İndi isə 
mə lu m o lur ki, bu adlar Altay-türk mənşəlidir və ―yerli d illər‖ dedikdə türk d illə ri 
nəzərdə tutulma lıd ır. Türkmənşəli adla ra keç mə zdən əvvəl qeyd etmə k la zımdır ki, 
əsasən asur mənbələrində çəkildiklərinə görə bu adlar həmin dilin fonetik 
qanunlarına tabe edilmiş və nəticədə, yerli formaları fonetik dəyişikliyə uğramışdır. 
Ona görə aldığımız nəticələrin hamısı dəqiq olmaya da b ilər. Bu onunla bağlıd ır ki, 
er. əv. I minilliyə aid adlar VII-XII əsrlə rin qədim türk dillə ri və müasir türk d illə ri 

---

55 
əsasında izah olunur. Türk dillərində bir sözün çox hallarda mü xtəlif, həm də hərfi 
və məca zi mənaları vard ır. Bundan başqa, bir söz mü xtə lif dövrlərdə mü xtə lif 
məna kəsb edə bilər. Manna və Midiya adlarının Qədim Şə rq dillərin in 
fonetikasına uyğun şəkildə gəlib çatması da onların həqiqi formaların ı müəyyən 
etməyə çətinlik yarad ır. Çət inliklə rdən biri də odur ki, assur dilində adların 
sonlarına əlavə olunan 
“u”
adlıq hal şəkilçisini bəzi adla rda köklü 
“u”
sonluğundan ayırmaq olmur.
P a r s i n d u
(er. əv. 881-880-ci il). E. A. Qrantovski bu adı İran mənşəli 
saymış və onu ―Fars (Pars)‖ etnonimi ilə bağlamışdır.(88). Bu, yanlış fikirdir. 
Mənbədə deyilir ki, Pa rsindu Ame ka adlı bir hakimin qalasıd ır. Aşağıda Ameka
şəxs adının türkcə olduğunu deyəcəyik. Ehtimal ki, bu qala er. əv. 820-ci ildə 
Midiyada qeyd olunan Parsan (bəlkə də Parsin) qa lasının eynidir. Türkcə 
bair, 
bayir
―təpə‖, ―yüksəklik‖, ―yarğan‖, ―sıldırım‖ (buryat-monqolca 
boori 
―hündür 
yer‖, ―yüksəklik‖ -145,64 ), 
sin
―dağ beli‖ ya xud, 
çin(q)
―çox hallarda şaquli 
sıldırımlı yayla‖, ―sıldırım‖, ‖sıld ırım dağ yarğanı‖ (145,64) və 
tu 
―dağ‖ 
sözlərindəndir. Aydındır ki, qala çətin keçidli, sıldırım yerlərdə tikilə bilərdi. 
Toponimin birinci ko mponenti Çal-Bair (Kəlbəcər rayonu), Qızıl-Bair 
(Zəngəzurun Mehri rayonu), Çil-Bair (Şa ma xı rayonu) dağ adlarındakı ―ba ir‖ sözü 
ilə , ikinc i ko mponenti is ə ―Cindağ‖ (Ordubad rayonu) oronimindəki 
“çin”
sözü ilə
müqayisə olunur.
Parsindu qalasının adı ehtimal ki, Cənubi A zərbaycanda Mərənd şəhərinin 
12 kilo metrliyində xa rabalıqla rı qalmaqda o lan Baruc ad lı qalan ın (17) adında 
qalmışdır. Bu qalanın türk əfsanəvi Əfrasiabın tikdird iyi Barcuq qalasının adı ilə 
(erkən orta əsrlə rdə uyğurlarda Ba rçuk-Yurt toponimi mə lu mdur) (127,154) 
oxşarlığ ı da diqqəti cəlb edir. Yaqut Həməvi (XIII əsr) yazır ki, Səfid rud çayı 
Parsis dağlarından başlanır (32). Ehtimal ki, müəllifin