Azərbaycan türkləRİNİN

III FƏS İL 

---

50 
 
MANNALAR VƏ MADAYLAR 
 
§
1. Mannalar
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Urmiya gölünün ətraf ərazisi və oradakı əhali er. əvvəl IX əsrə (dəqiqi ilk 
dəfə er. əv. 843-cü ildə) a id asur mənbəyində Manna (102, 144), er. əv. VIII əsrə 
aid Ura rtu mənbəyində Mana (102,144) adlanır. Manna ərazisi er. əvvəl III 
minillikdən başlayaraq kuti və lulubelərin məskun olduqları əra zi olduğuna görə, 
mannalar (yaxud mannalılar) onların b irbaşa varisləri sayılır. İ. M. Dyakonov yazır 
ki, Manna dövləti lulube-kuti dövlət qurumu idi (102). 
Tarixşünaslıqda Manna müəyyən bir etnosun adı kimi nəzərə alın ır. Q. A. 
Melikişvili yazır ki, Manna yerli etnik addır (132,41). Deməli, ölkə orada yaşayan 
―Manna‖ etnosunun adı ilə ad lan mışdır. Manna əvvəlcə konkret bir tayfanın, sonra 
tayfa birləşməsinin, daha sonra er. əv. IX əsrin 30-cu illərindən Azərbaycan 
ərazisində ilk dövlət quru munun (102,144) ad ıdır. Bu dövlət er. əv. 615-613-cü 
illər arasında Midiyaya birləşdirilmişdir. Ümu miyyətlə, qədim türk xa lqların ın 
tarixində Manna ilk türk dövlətidir. A zərbaycanlıların dövlətçilik ənənəsinin tarixi 
Mannadan başlanır. Yu xarıda deyildiy i kimi, ―Manna‖ müəyyən bir etnosun etnik 
adı, ö zünüadlandırmasıdır. Bununla əlaqədar olaraq iki problemi həll etmək lazım 
gəlir: ―Manna‖ etnoniminin yerli tə ləffü z formasının bərpa edilməsi və mannaların 
etnik mənsubiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi. 
Qeyd olunmalıd ır ki, Manna və Mana yerli tələffüz forması məlu m 
olmayan etnonimin assur və urartu dillərində yazılış forma la rıd ır və de məli, 
mannaların ö zlərini necə adlandırd ıqları b ilin mir. Maraqlıdır ki, er. əv. VII əsrin 
sonlarına qədər Asur və Urartu mənbələrində bu etnos ―Manna‖ və ―Mana‖ kimi 
qeyd olunsa da az sonra er. əv. 519-cu ilə aid fars dilində Bisütun qaya yazısında 
və er. əv. V əsrdə yaşamış və Midiya haqqında ətraflı mə lu mat vermiş Herodotun 
―Tarix‖ əsərində ―Manna‖ yaxud ―Mana‖ etnonimi yo xdur. Tədqiqatçılar bunu 
belə izah edirlər ki, guya Manna dövləti Midiyaya birləşdirildikdən sonra bu etnos 
arimənşəli tayfalara, o sıradan madayla ra qaynayıb qarışmış v ə tarix səhnəsindən 
çıxmışlar. Əlbəttə, bu yanlış fikird ir, təxminən 100 il müddətində dövlət quru muna 
malik olmuş etnos bu tezlikdə əriy ib yo xa çıxa bilməzdi. 
Bu da maraq lıd ır ki, mannala r haqqında mə lu mat verən assur və Urartu 
mənbələ rində 
“ maq”
etnonimi çəkilmir.La kin, qədim fa rs və yunan mənbələrində 
―maq‖ etnonimi işlədilir, ―Manna‖ etnonimi isə göstərilmir. Maqlar Herodotun 
yazdığına görə, M idiya tayfa ittifaqına daxil olmuş tayfalardan birid ir. Belə 
nəticəyə gəlmək olar ki, assur və urartu mənbələ rindəki Manna və Mana qədim 
fars və qədim yunan mənbələ rindəki ― maq‖ etnoniminin e kviva lentidir. Buradan 
―manna‖ və ―maq‖ etnonimlərinin eyniliyi aydın laşır. İlk dəfə bu düyünü 

---

51 
Azərbaycan türkoloqu T.İ.Hac ıyev aç mışdır. O yazmışdır ki, ―Manna‖etnonimi 
türkmənşəlidir və onun ilkin forması ―Manqa‖ 
(“nq”səsilə)
olmuşdur (16, 131). 
Araşdırmalarımız bu fikrin doğruluğunu sübüt etmişdir: ― Manna‖ ( Mana) 
etnosunun adı əslində Manq olmuşdur. Başqa sözlə, bu etnonimin sonunu təşkil 
edən 
“ nq”
qovuşuq səsi danışıqda 
“q”
səsinə keç miş və ― manq‖etnonimi ― maq‖ 
etnoniminə çevrilmişdir. Belə b ir fonetik əvəzlən mə türk d illə ri üçün səciyyəvidir: 
―nq‖ qovuşuq səsi bir halda 
“n”
səsinə (məsələn, qədim türk mənşəli ―qonqur‖ və 
―donquz‖ sözləri A zərbaycan dilində qonur və donuz kimi tələffü z o lunur), digər 
halda