Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

XALQ ĠNAMLARI 

 

Xalq  həyatının,  xalq  məişətinin,  onun  adət-ənənəsinin,  ayin,  mərasim, 

bayramlarının,  inam,  etiqadlarının,  ümumi  şəkildə  mənəvi  mədəniyyətinin  tarixi 

istiqamətdə öyrənilməsində etnoqrafiyanın mühüm rolu vardır. Mənəvi mədəniyyətin 

tərkib hissələrindən olan  folklorun  -  xalq  yaradıcılığının bir sıra  digər sahələri  kimi, 

tədricən söz sənəti ilə qovuşmuş sınama, ovsun, fal, alqış-qarğış da dünyagörüşü faktı 

olmaqla həm də etnoqrafiyada ehtiva olunurlar. 

Sınamalar.  İnsanlar  ilkin  -  ibtidai  təfəkkür  çağlarından  qarşıladıqları  əksər 

məsələlərin  mahiyyətinə  dair  həm  düzgün  sual  verməkdə,  həm  də  cavab  tapmaqda, 

nəticə  çıxarmaqda  çətinlik  çəkmişlər.  Onlar  həyatdakı  ziddiyyət  və  maneələrin 

səbəblərini  möcüzəli  görünən  təbiətdə  axtarmış,  ayrı-ayrı  hadisə  və  nəsnələr 

arasındakı, hətta azacıq, cüzi oxşarlığa, bənzərliyə müəyyən daxili bağlılığın, əlaqənin 

nişanəsi  tək  baxmışlar.  İbtidai  insanın  özünü  asılı  saydığı  mürəkkəb  təbiət  aləminə 

təsir etmək cəhdi, bununla da uğur qazanmaq, xəta-bəladan, xəstəlik, aclıq, ölüm kimi 

hallardan uzaq olmaq, arzu, istəyə qovuşmaq meyli sınamaların yaranıb yayılmasına 

səbəb olmuşdur. 

Labüd  sosial  irəliləyiş,  cəmiyyətdə  gedən  sivil  əvəzlənmə,  dəyişikliklər  ona 

gətirib çıxarmışdır ki, bir vaxt xüsusi məna daşıyan, mifoloji-semantik yüklü olan bəzi 

söz  və  ifadələr,  deyimlər  zaman  ötdükcə  öz  əvvəlki  məzmununu  qoruyub  saxlaya 

bilməmişdir. Bununla belə, həmin söz, ifadə, deyimlərdəki məna çalarlar şəklində olsa 

da,  ilkin  izlərini,  əlamətlərini  təsəvvürlərdə  qoruya  bilmişdir  ki,  bu  da  sonralar 

etiqada,  nəhayət,  sınamaya  çevrilmişdir.  Həm  də  sınamalar,  ibtidai  təxəyyüllə  bağlı 

olduqlarından  onların  məzmun  tərkibində  mifoloji  elementlər  kontekst  olaraq  çıxış 

edir.  Misal  üçün,  bir  kimsə  asqıranda,  səbir  gətirəndə,  ona  "sağlam  olasan",  "xeyir 

olsun" deyirlər. Niyə belə deyilmiş və bu vaxt, ani də olsa, görülən işə fasilə verməyə, 

əgər  kimsə  bir  yerə  gedirsə,  yol  üstədirsə,  ayaq  saxlamağa  səy  etmişdir?  Bu  sualın 

cavabını mifoloji görüşlərdə axtarmaq gərəkləşir. 

Əsatirə görə, qədim zamanlarda insanlar düşünüblər ki, cin, şeytan, iblis, yaxud 

digər  şər  qüvvələr  onların  özlərinin  içində,  daxilində  yaşayır.  Onları  bəd,  yaramaz 

əməllərə, dava  və  müharibələrə  çəkən də  elə  bu şər qüvvələrdir. Odur  ki,  asqırmaya 

şər  qüvvələrin  daxildən  bayıra  çıxması  kimi  baxılmış  və  zənn  edilmişdir  ki,  səbir 

gətirən kimsə hər cür xəbis amillərdən xilas olur. Bundan sonra isə o, saf düşüncəyə, 

xeyirxah  əməllərə  yiyələnir.  Buna  görə  də  ətrafdakılar  "şükür"  etməklə,  "sağlamlıq" 

arzulamaqla  həmin  kimsəni,  bir  növ,  yaramazlıqlardan  qurtarmasına  görə  təbrik 

edirlər.  Eyni  zamanda  şər  qüvvələr  həmin  adamın  daxilindən  çıxdıqda,  yəni  səbir 

gətiriləndə  görülən  işə  fasilə  vermək,  hərəkətsiz  durmaq  lazımdır.  Əks  halda,  şər 

qüvvələri əzmək, şikəst etmək təhlükəsi yaranır. Bunun müqabilində isə şər qüvvələr 

qəzəblənib həmin kimsəyə daha artıq zərər yetirər. Odur ki, bu vaxt "xeyir olsun" da 

deyilir. 

Xalq  inam  və  etiqadlarında  təbiətdəki  varlıqlara,  xüsusən  də  bitki  və 

---

312 

 

heyvanlara  münasibət  çoxçeşidli  olmuşdur.  Bunların  bəzilərinə  uğur,  xeyir  gətirən 

kimi  baxılmış,  bəziləri  isə  zərər,  şər  rəmzinə,  simvoluna  çevrilmişdir.  Məsələn, 

ovçuluqla  məşğul  olanların  təsəvvüründə  belə  bir  etiqad  stabilləşmiş  ki,  ovçunun 

qarşısına  dovşan  çıxarsa,  ovu  uğursuz  olar.  Əvvəllər  yalnız  ovçuluğa  aid  olan  bu 

etiqad zaman keçdikcə sınamaya çevrilmişdir. 

Dolanacaqlarının  əsasını  ov  təşkil  edən  insanlar  hər  vasitə  ilə  silahlarını 

təkmilləşdirməyə  səy  etmişlər  və  nəhayət,  dovşan  kimi  itiqaçan  heyvanları  ovlamaq 

onlar  üçün  çətin  olmamışdır.  İnsanlar  belə  zənn  etmişlər  ki,  onlara  ziyan,  zərər 

toxunduran  fəna  qüvvələr  daha  çox  dovşan  cildində  olur.  Doğrudan  da,  "Qızıl  qoç" 

adlı  Azərbaycan  nağılında  düşdükləri  çıxılmazlıqdan  qurtarmaq  üçün  keçəlin 

yalvarışlarına cavab olaraq dərviş deyir: "Ey keçəl, sən ki belə yalvarırsan, onda mən 

deyim, sən yadında saxla, səhər sübh tezdən durub atlara minib gedərsiniz. Qabağınıza 

əvvəlcə bir dovşan çıxacaq.  Bu dovşan o qədər  o üzə-bu  üzə tullanıb oynayacaq ki, 

sizin  xoşunuza  gələcək.  Ürəyinizdən  keçəcək  ki,  onu  tutasınız,  nəbadə  ona  yaxın 

gedəsiniz, dovşan başdan ayağacan tilsimlidir, sizi tilsimə salar"[1]. 

Dovşana  belə  bir  münasibətin  nəticəsidir  ki,  indinin  özündə  də  boylu,  hamilə 

olan  ev-eşiyə,  həyət-bacaya  istər  ovlanılmış,  istərsə  də  diri  halda  dovşan  gətirilmir. 

Yoxsa,  doğulacaq  uşaq  mırıq  olar.  Sözsüz  ki,  bu  deyilən  cəhət  bilavasitə  miflə 

ilgilidir. Bir  mifdə  deyilir ki, dünyanın başlanğıc  vaxtında Ayın batması ilə  kainatın 

dağılacağı,  adamların  məhv  olacağı  xəbərini  dovşan  aləmə  car  çəkir.  Bundan 

acıqlanan  Ay  dovşanı  necə  vurursa,  onun  üst  dodağı  çatlayır.  Odur  ki,  dovşan  bu 

heyfini  adamlardan  alır.  Doğulacaq  uşaqları  mırıq  edir.  Bu  üzdən  də  qadın  boylu 

olanda ev-eşiyə dovşan gətirilmir. 

Yaxud  başqa  bir  nümunəyə  diqqət  yetirək:  "Kəsilmiş  saçı  tapdayanın  başı 

ağrıyar".  Bu  sınama  çox  əski  görüş  və  etiqadlarla  əlaqədardır  və  dünya  xalqlarının 

əksəriyyətinin məişətində özünü göstərməkdədir. 

Saçın insanın həyatını, ömrünü təmin edən, hətta öləndən sonra da onu dirildən 

vasitələrdən biri olmasına dair miflər çoxdur. 

Qədim  əyyamlarda  ölənin  yaxın  kimsələri  saçlarını  yolub  meyitin  üstünə 

qoyurmuşlar.  Bu  hal  skiflərin  və  qədim  Qafqaz  xalqlarının  məişətində  də  müşahidə 

olunmuşdur. Azərbaycanda da meyit üstə saçyolma adəti var və bunu, əsasən, ölənin 

qadın  qohumları  ağı  deyə-deyə,  şivən  qopara-qopara  edirlər.  Bu  adətin  izləri  özünü 

xalq  ədəbiyyatı  örnəklərində,  yas  mərasimlərində  söylənilən  ağı  mətnlərində  də 

qorumuşdur: 

Əzizim tikə-tikə,  

Doğrandın tikə-tikə,  

Anan saçını yolur  

Kəfənin tikə-tikə. 

 

Göydən gedən sonalar 

 Bir-birinə yan alar,  

---

313 

 

Nalə çəkər, saç yolar  

Oğlu ölmüş analar. 

"Kitabi-Dədə  Qorqud"  boylarında  da  bu  mərasim  izləri  özünü  göstərir.  "Dəli 

Domrul" boyunda al qanadlı Əzrail Dəli Domrulun canını almamaq üçün şərt qoyaraq 

can əvəzinə can istədikdə o, anasının yanına gəlib deyir: 

Səndən can dilərəm, ana, canın mana verirmisən? 

Yoxsa, oğul, Dəli Domrul! - deyib ağlarmısan?  

Acı dırnaq ağ yüzinə çalarmısan?  

Qarğu kibi qara saçın yolarmısan, ana?[2] 

Dünyanın bir çox xalqlarında saçla bağlı belə bir etiqad da var ki, guya bütün 

bədxah,  mifik  qüvvələrin  sehr  etmək  bacarığı  onların  saçları  ilə  bağlıdır.  Bunların 

saçının kəsilməsi isə onları magik gücdən məhrum etmək deməkdir[3]. 

Saçın 

vaxtsız  qırxılması,  yaxud  kəsilməsi  ömrün  azalması  kimi 

düşünülmüşdür.  Elə  dilimizdə  indi  də  işlədilən  "saçı  kəsilmiş",  "saçın  kəsilsin" 

qarğışları bu əski mifik görüşlərlə əlaqədardır. Qam-şamanların uzun saç saxlamaları 

da olsun ki, bu etiqada inamın əlamətidir. 

Əski mifik təsəvvürə görə, başağrısı da guya saç ruhunun narahat edilməsi ilə 

bağlıdır.  Bu  narahatlığa  səbəb  isə  saçın  tez-tez  yuyulması,  daranması,  qırxılmasıdır. 

Herodotun  verdiyi  xəbərə  görə,  İran  hökmdarı  ildə  bir  kərə  anadan  olduğu  gündə 

başını yuyarmış. 

Azərbaycanda  da  uşağın  ilk  saçı  onun  bir  yaşı  tamam  olanda  qırxdırılmış  və 

xüsusi ailə törəni ilə qeyd edilmişdir. Uşaq bir yaşına qədər xəstə olduqda valideynləri 

onun sağalması üçün ilk saçı ağırlığında pul nəzir demişlər. Əlbəttə, bu məsələ əslində 

saç  ruhunu  razı  salmaq  və  bununla  da  xəstəliyi  qovmaq,  uzaqlaşdırmaq  təsəvvürü 

daşımışdır.  İnama  görə,  saç  qırxdırılarkən  onu  tapdamaq,  ətrafa  səpmək  olmaz.  Əks 

halda saç ruhları acıqlana bilər. Bütün bu söylənilənlər "Kəsilmiş saçı tapdayanın başı 

ağrıyar" sınamasının yaranmasına səbəb olmuşdur. 

Xalqın  etnogenezini  öyrənmək  baxımından  da  sınamalar  maraq  doğurur. 

Azərbaycanda  "Sağ  əlin  başıma"  ifadəsi  tez-tez  deyilir,  eşidilir.  Bu,  əsasən  işində, 

əməlində uğur qazanmış kimsəyə müraciətlə söylənir. Sual oluna bilər ki, bəs niyə sol 

əl  yox,  sağ  əl?  Məsələnin  mahiyyətinin  kökü  çox-çox  əski  çağlara,  "sol"  və  "sağ"la 

bağlı  inamlara  gedib  çıxır.  Dildə  indi  də  işlənən  "Sol  gözün  səyrisə  bəd,  sağ  gözün 

səyrisə şad xəbər eşidərsən", "Sol əlin içi qaşınsa, borclu olarsan, sağ əlin içi qaşınsa, 

qazanca çatarsan", "Hamilə qadın oturduğu yerdən qalxıb əvvəlcə sol ayağını qabağa 

atsa qızı, sağ ayağını qabağa atsa oğlu olar", "Bir adamın sol qulağı qızarsa, cingildəsə 

haradasa onun zərərinə, sağ qulağı qızarsa, cingildəsə xeyrinə danışırlar" və s. bu kimi 

sınamalar da həm mifoloji, həm də tarixi-semantik əsaslara bağlıdır. 

"Kitabi-Dədə  Qorqud"da  İç  Oğuzlar  Bozok,  Dış  Oğuzlar  isə  Ucok  adlanırlar. 

Əsatirə görə, Bozoklar Oğuzun göylər aləmindən gələn qadınından doğulan oğlanları 

Gün  xan,  Ay  xan,  Ulduz  xanın  nəslindən,  Ucoklar  isə  Oğuzun  ağacın  koğuşundan 

tapıb  evləndiyi  qadınından  doğulan  oğlanları  Göy  xan,  Dağ  xan,  Dəniz  xanın 

---

314 

 

nəslindəndir.  Səmavi  qadından  olan  övladlar  daha  üstün  tutulmuş,  daha  hörmətli, 

nüfuzlu sayılmışlar. Bu üzdən də Oğuz onları sağ yanında, o birilərini isə sol yanında 

oturdarmış. 

Bu ənənənin davamı "Kitabi-Dədə Qorqud" boylarında da açıq-aydın görünür. 

Dastandan  bəlli  olur  ki,  şücaətli,  igid,  qəhrəman,  nüfuzlu  adam  həmişə  hökmdarın, 

tayfa  başçısının  sağında  oturur.  Misal  üçün,  abidənin  üçüncü  boyunda  oxuyuruq: 

"...bazərganlar  gəldilər.  Baş  endirib,  salam  verdilər.  Gördülər  kim,  ol  yigit  kim  baş 

kəsübdür,  qan  dökübdür,  Bayburə  bəgin  sağında  oturar"[4].  Bu  məsələ  dördüncü 

boyda  bir  qədər  də  qabarıq  şəkildədir.  Salur  Qazanın  "oğlu  Uruz  qarşısında  yay 

söykənib  duradı.  Sağ  yanında  qardaşı  Qaragünə  oturmışdı.  Sol  yanında  dayısı  Aruz 

oturmışdı. 

Qazan sağına baqdı, qas-qas güldi: soluna baqdı, çoq sevindi. Qarşusuna baqdı, 

oğlancığını  -  Uruzu  gördü.  Əlini  əlinə  çaldı,  ağladı"[5].  Uruz  bunun  səbəbini 

soruşduqda Qazan deyir: 

-  Sağım  ələ  baqduğumda  qardaşım  Qaragünəyi  gördüm.  Baş  kəsübdür,  qan 

dökübdür. Cöldi alubdur, ad qazanıbdır. Solum ələ baqduğumda dayım Aruzı gördüm. 

Baş kəsübdür, qan dökübdür. Cöldi alubdur, ad qazanıbdır. Qarşum ələ baqduğumda 

səni  gördüm.  On  altı  yaş  yaşladın.  Bir  gün  ola,  düşəm  öləm,  sən  qalasan  -  yay 

çəkmədün,  ox  atmadın,  baş  kəsmədin,  qan  dökmədin.  Qanlı  Oğuz  içində  cöldi 

almadın"[6]. 

Ümumiyyətlə,  bu  abidədə  Oğuz  bəylərinin  oturma  yerləri  həmişə  dəqiq 

bildirilir.  Üçüncü  boyda  Bamsı  Beyrəyin  Salur  Qazana  müraciətlə  dediyi  sözlər 

sırasında  bunu  aydın  görmək  olur:  "Sağda  oturan  sağ  bəglər!  Sol  qolda  oturan  sol 

bəglər! Eşikdəki inaqlar! Dibdə oturan xas bəglər! Qutlu olsun dövlətiniz!" 

Göründüyü kimi, etnik düşüncədə "sağ tərəf" anlayışının xeyir, uğur, üstünlük 

anlamı  kəsb  etməsi  oğuz  tayfa  sisteminin,  təşkilat  quruluşunun  tarixi  səciyyəsi  ilə 

ortaya  çıxmış  və  zaman  keçdikcə  məişətdə  xalq  yaradıcılığında  ilkin  məzmununu, 

cizgilər şəklində olsa da, qoruyub saxlaya bilmişdir. 

Bir sınamada deyilir: "Qızdırmalı adam güllə yarasından ölənin qəbri üstündə 

çimizdirilsə sağalar". Bu sınama  da  etiqadla  bağlı çox qədim  görüşlərin əlamətlərini 

özündə  yaşadır.  Bəllidir  ki,  güllə  yarası  alan  kimsə  dözülməz  ölçüdə  təşnə  olur. 

Sınamadakı "güllə" ifadəsi də şərtidir və son dövrlərin ovqatını özündə yaşadır. Çünki 

odlu silahdan qabaq daş,  qılınc, xəncər,  qəmə,  ümumiyyətlə, soyuq silahlar var imiş 

və bunlarla da yara almış şəxsin qəlb yanğısı çox olmuşdur. 

Bəlli olduğu üzrə, insanlar ruhun ölməz olmasına inanmışlar. Ruhun ölməzliyi 

təsəvvürü  isə  əslində  təfəkkürün  varlığa  münasibəti  məsələsi  ilə  bağlıdır.  Belə  ki, 

"...çox  qədimlərdə,  insanlar  hələ  öz  bədənlərinin  quruluşu  haqqında  heç  bir  şey 

bilmədikləri  zamanlarda,  onlarda  elə  bir  təsəvvür  oyanmışdı  ki,  öz  təfəkkür  və 

duyğuları  onların  bədənlərinin  fəaliyyəti  olmayıb,  bədəndə  yaşayan  və  öldükdə  onu 

tərk edən ruhun fəaliyyətidir: hələ o zamandan etibarən insanlar bu ruhun xarici aləmə 

münasibəti üzərində düşünməli olmuşdular. Əgər adam öləndə ruh bədəndən ayrılır və 

---

315 

 

yaşamaqda  davam  edirsə,  bu  halda  onun  üçün  xüsusi  bir  ölüm  uydurmağa  bir  əsas 

yoxdur"  (F.Engels).  Odur  ki,  qədimdə  insanlar  ölənin  yenidən  dirilməsi,  yaşaması 

inamında olmuşlar. Buna görə də ölənin qəbrinə ərzaq, su və s.  nəsnələr qoymuşlar. 

Hətta əski çağlarda qəbirlərin baş tərəfində xüsusi oyuq saxlanılarmış ki, buradan da 

içəri yemək, su qoyularmış. Sonrakı kəsimlərdə, xüsusən dinin təsiri ilə bu adət aradan 

götürülsə  də,  qəbirlərə  su  axıtmaq  ayini  unutdurula  bilməmiş  və  bu  bir  az  seçilən 

şəkildə  elə  indi  də  davam  etdirilməkdədir.  Belə  ki,  ölü  torpağa  tapşırılandan  sonra 

qəbrin  üstündə  cızıq  açılıb  oraya  su  axıdılır.  Amma  bu  su  yaralanıb  ölənin 

susuzluğunu,  hərarətini  söndürmək  üçün  azlıq  edir.  Etiqada  görə,  ölənin  ruhu  guya 

sahibinin yanğısını gətirib sağlam adamın üstünə tökür və həmin şəxs qızdırmalı olur. 

Bu  halda  həmin  adamı  yaralanmadan  ölənin  qəbri  üstündə  çimizdirdikdə  mərhumun 

susuzluğu ötüşür və ruh hərarəti xəstənin canından qovur. 

Xalqda  belə  bir  sınama  var:  "Qapıdakı  ayaqqabıları  saysan,  ailədə  ölən  olar", 

yaxud  "Yuxuda  ayaqqabı  görsən,  ölüm  xəbəri  eşidərsən".  Belə  ki,  eldə  ayaqqabı, 

başmaq  və  s.  ayaq  geyimləri  darlıq,  qəbir  nişanəsi  kimi  yozulur.  Odur  ki, 

Azərbaycanda  insanlar  bir-birinə  "ayaqqabın  mübarəkdir",  "ayaqqabın  təzə  qalsın" 

deməzlər.  Bunun  əvəzində  "darlığın  düşmən  başına"  söylərlər.  Dildəki  "Dost  başa 

baxar,  düşmən  ayağa"  deyimi  də  elə  ayaqqabı  ilə  bağlı  yaranmış  ifadədir.  Bir 

kimsənin gözünün nəzərli olduğundan şübhələnəndə də onun ayaqqabısının sağ tayını 

xəlvətcə  götürüb  yandırırlar  və  inanırlar  ki,  bundan  sonra  guya  o,  kimsəni  nəzərə 

gətirə  bilməz.  Bir  adamın  öldüyünü  bildirmək  üçün  vəfat  edənin  başdaşı  üzərinə 

ayaqqabı, uzunboğaz çəkmə (uzunboğaz çəkmə ölənin uzun yol keçməsinə, səfərlərdə 

olmasına işarədir) təsvirləri həkk etmək adəti var imiş. Bu cür qəbirlərə hətta indi də 

Abşeron qəbiristanlarında rast gəlmək olur. 

Dilimizdə  işlənən  "Səni  görüm  qapından  ayaqqabı  əskik  olmasın"  qarğışında 

da tərəf-müqabilə ölüm arzusu ifadə olunub. Bu cür baxışlar, sözsüz ki, xatırlatdığımız 

sınamanın təşəkkülünə yol açmışdır. 

Azərbaycan  xalq  məişətində  atla  əlaqədar  yaranmış  sınamalar  da  az  deyil: 

"Yuxuda at görsən, murada çatarsan", "Atın gövşədiyini görən kimsə həmin anda nə 

arzu etsə,  yerinə  yetər", "Qapısına at nalı vurduran arzusuna qovuşar", "At nalı tapıb 

saxlayanın  işləri  uğurlu  olar",  "At  olan  yerə  şər  ruhlar  gəlməz",  "Quru  at  kəlləsi 

saxlanılan  bağ-bostanda  məhsul  bədnəzərə  gəlməz",  "Atın  göz  yaşları  uğursuzluq 

gətirər" və s. 

Bu  sınamalardan  bəlli  olur  ki,  şər  ruhlarla  vuruşda  da  at  vasitə  bilinmişdir. 

Hətta Günəş, Ay tutularkən də adamlar atın köməyinə arxalanmışlar. Görkəmli yazıçı 

Abdulla Şaiq yazır ki, Ay tutulanda arvadlar kəsilmiş atın quyruğunu uzun bir payanın 

ucuna bağlayıb havada o tərəf-bu tərəfə yellədə-yellədə "kişə, kafir, kişə" - deyə-deyə 

haray-həşir salırlar[7]. 

Ata  müsbət  baxış  atalar  sözü  və  məsəllərimizdə  də  qorunmuşdur:  "At 

yeriməklə,  insan  bilməklə",  "Atın  kəmini  tutmayan  yolda  piyada  qalar",  "At  ölər-

meydan qalar, igid ölər - ad-san qalar", "At igidin yaraşığıdır" və s. 

379 

---

316 

 

Atın  "Koroğlu"  eposunda  olduğu  kimi,  su  ilə,  dərya  ilə  əlaqəsi,  hətta  sudan 

törəməsi,  Xızıra  məxsus  olması  barədə  də  xəbərlər  vardır.  Bəllidir  ki,  əsatiri,  mifik 

obraz  olan  Xızır  baharla,  yaşıllıqla,  həmçinin  yağışla,  su  ilə  bağlıdır.  Ovsun 

nəğmələrində də bunun mifoloji izlərini görürük. İl quraqlıq keçəndə yağış yağdırmaq 

istəyində  olanlar, bir sıra  digər ayinlər  keçirməklə  yanaşı,  atı da  axar su üstə  gətirib 

onu islada-islada, üstünə su səpə-səpə: 

Xızır baba, su gəti,  

Yoxsa vermərəm atı - 

deyə ovsun nəğməsi oxuyurmuşlar. Əlbəttə, buradakı "su" deyimi yağış anlamındadır. 

Etiqada görə, at Xızırındır və nə qədər ki su ilə isladılır, o bu ata minə bilməz. Odur 

ki,  ata  sahib  durmaq  üçün  Xızır  mütləq  yağış  gətirməlidir.  Qaynaqların  bildirdiyinə 

görə,  dirilik  çeşməsindən,  əbədi  yaşarlıq  verən  bulağın  suyundan  da,  başqalarının 

cidd-cəhdlərinə  baxmayaraq,  yalnız  Xızır  içə  bilmişdir.  Belə  olduqda,  Xızırın  sudan, 

dəryadan çıxmış ata sahib olması da təbiidir. 

Atla  ilgili  sınamalardan  biri  ilin  son  gecəsiylə  əlaqədardır.  Deyilənə  görə  at, 

ildə  bir  kərə  -  köhnə  ilin  qurtarıb  təzə  ilin  başlandığı  vaxt  gövşəyir.  Bu  da,  öz 

növbəsində,  "Atın  gövşədiyini  görən  adam  o  anda  nə  arzu  etsə,  yerinə  yetər" 

sınamasını yaratmışdır. Bununla bağlı bir əfsanədə deyilir: "Yoxsul ər-arvad ilin son 

gecəsi  yekə  bir  daşı  qucaqlarına  alıb  tövləyə  gəlir  və  atın  gövşəməsini  gözləyirlər. 

Gecədən  xeyli  keçmiş  at  gövşəməyə  başlayır.  Bunu  görən  arvad  əlini  tez  arxaya 

ataraq:  "Bu,  qızıl  olsun!"  -  deyir.  Geri  baxanda  görür  ki,  əri  dönüb  qızıl  olub.  Sən 

demə, o, əlini daş əvəzinə ərinə vurubmuş. Amma arvad çoxbilən imiş. O, ərini gətirib 

gizləyir və bu sirri heç kəsə  açmır. Uşaqlarına da deyir ki, atanız uzaq  səfərə gedib. 

Lakin  arvad  çətinliyə  düşür.  Təkbaşına  uşaqları  dolandıra  bilmir.  Odur  ki,  ərinin 

çeçələ barmağını kəsib çörək pulu eləyir. Gün keçir, ay dolanır, yenə ilin son gecəsi 

gəlib  yetişir.  Arvad  qızıla  dönmüş  ərini  gizlətdiyi  yerdən  götürüb  tövləyə  gətirir  və 

atın  gövşəməsini  gözləyir.  At  gövşəyəndə:  -  Bu,  adam  olsun,  -deyərək  əlini  ərinə 

vurur. Bununla da qızıl yenidən adama çevrilir. Ancaq onun çeçələ barmağı olmur. 

Atın  yazla,  su  ilə,  Xızırla  bağlılığı  sadalanan  sınamalar  üçün  ilkin  qaynaq 

olmuşdur.  Olsun  ki,  "İl  at  üstə  gələrsə,  bolluq  olar"  sınaması  da  elə  bu  görüşlərlə 

bağlıdır. 

Xalq  məişətində  hadisələrin  bilavasitə  yuxu  ilə  bağlı  düşünülməsi  sınanılmış 

üsuldur.  Xalq  yaradıcılığında  yuxu,  əsasən,  ikili  səciyyə  daşıyır.  Qəhrəman  yuxuda 

gördüyü, daha doğrusu, ona  buta verilmiş sevgilisini kəndbəkənd, şəhərbəşər axtarır, 

uzun  sərgüzəştlərdən  sonra  mətləbə  qovuşur  ("Qurbani",  "Novruz",  "Səyyad  və 

Səadət", "Şahzadə Əbülfəz" və s. dastanlar). İkincisi isə, baş verəcək hadisə, fəlakət, 

faciənin  öncə  yuxuda  görülməsidir  ("Astiaq",  "Tomris"  rəvayətləri,  "Kitabi-Dədə 

Qorqud",  "Koroğlu"  eposları  və  s.).  Sınamaların  da  yuxu  ilə  bağlı  olanları  çoxdur: 

"Yuxuda at minsən, murada çatarsan", "Yuxuda balıq görsən, il bolluq olar", "Yuxuda 

od yandırsan, xoşbəxtliyə qovuşarsan", "Yuxuda ev süpürsən özünə, yaxın adamlarına 

bədbəxtlik  üz  verər",  "Yuxuda  toy  görsən,  yas  olar",  "Yuxuda  işıq  söndürsən, 

---

317 

 

bədbəxtlik  olar",  "Yuxuda  dişin  düşərsə,  işin  bəd  gələr",  "Yuxuda  duz  alsan,  xeyirə 

çatarsan", "Yuxuda gülən bəd xəbər eşidər", "Yuxuda su görsən, işlərin uğurlu olar", 

"Qorxulu  yuxu  görəndə  oyanıb  yastığını  çevirsən,  yuxu  sınar",  "Yuxunu  suya 

danışsan, təsirdən düşər" və s. 

Bu sınamaların  hər birinin  məxsusi  yozumu vardır. Misal  üçün,  "Yuxuda  toy 

görsən, yas olar" sınamasından bəlli olur ki, bu sınama doğrudan doğruya real həyat 

hadisələri  əsasında  yaranıb.  Qədim  insanlar  belə  düşünüblər  ki,  evlənmədən,  yəni 

cavan  ölənin  həyatı  tamamlanmamışdır.  Odur  ki,  onun  dəfn  mərasimi  həmişə  toy 

büsatı  şəklində  düzənlənmişdir.  Mənbələrin  verdiyi  xəbərə  görə,  bəzi  xalqlarda  əgər 

cavan qız ölübsə, o, dəfn olunanda rəfiqələrindən biri gəlinlik paltarı geyib dünyasını 

dəyişəni  əvəz  edir  və  bəylik  paltarı  geyindirilmiş  subay  oğlanla  cənazənin  önündə 

gedirlər.  Yaxud,  igidliklə  vuruşan  döyüşçü  ölümcül  yaralandıqda  anasına  xəbər 

göndəribmiş  ki,  oğlun  nişanlandı,  tezliklə  evlənəcək.  Ölən  döyüşçü  haqqında  isə 

deyirlərmiş ki, o yad ölkədə toy edib evləndi, daha yurda qayıda bilməyəcək. 

Azərbaycanda  cavan,  ailə  qurmamış  ölən  adamın  dəfni  vaxtilə  toy  mərasim 

ənənələri fonunda keçirilmişdir. Doğrudur, bu cür ayinlər tədricən aradan çıxsa da, öz 

iz  və  əlamətlərini  qoruya  bilmişdir.  İndinin  özündə  belə,  cavan  ölənin  tabutu 

yaşlılarınkından  fərqli  olaraq  əksər  hallarda  əlvan  naxışlı,  xüsusən  daha  çox  qırmızı 

rəngli parçalarla bəzədilir. Onun məclisi isə "qara toy" adlandırılır. Dəfn mərasiminin 

toya  məxsus  əlamətlərlə  zənginləşdirilməsi,  sözsüz,  rəmzi  səciyyə  daşıyır.  Bu,  olsa-

olsa yuxunu real olmayan toy-dəfn mərasimi ilə bağlamanın nəticəsidir. 

Elə  su  ilə  əlaqədar  xatırlatdığımız  sınamalar  da  çox  əski  görüşləri  özlərində 

yaşadırlar.  Hələ  güzgü  icad  edilməzdən  qabaq  insanlar  öz  əkslərini  suda  görmüş  və 

bunu  ruh  hesab  etmişlər.  Onlar  qorxulu  yuxularını  əslində  suya  yox,  suda  görünən 

ruhlarına  danışmışlar.  Və  belə  güman  etmişlər  ki,  həmin  ruhlar  onları  yuxuda 

gördükləri bədliklərdən qoruyacaq. 

El  içində  belə  bir  sınama  da  var:  "Gec  dil  açan  uşağa  göyərçin  yumurtası 

yedizdirsən,  tezliklə  danışar".  Uşağın  dil  açıb  danışmasında  əsas  rol  oynayan  onun 

anasıdır. Bəs necə olur ki, göyərçin yumurtasındakı güc bu qüvvəni üstələyir? Məsələ 

burasındadır ki, bu sınama insanların göyərçinə olan etiqadları nəticəsində yaranmışdı. 

Ta əski çağlardan başlayaraq göyərçini nəinki ovlamaq, hətta ona daş atmaq, yuvasını 

dağıtmaq  yasaq  olub.  Əks  halda  göyərçinin  qarğışından  fəlakət  törəyə  bilər.  Bu 

inamın izləri bir xalq yaradıcılığı örnəyindən də görünməkdədir: 

Göyərçinəm göy canlı,  

Qanadım sanlı-sanlı,  

Məni vuran xan oğlu 

 Dolansın bağrı qanlı. 

Yenə  də  etiqada  görə,  müqəddəs  bilinən,  toxunulmaz  sayılan,  yuvasının 

dağılması  ilə  küsməsi,  bununla  da  bədliyin  başlanğıcı  düşünülən  göyərçin  guya  elə 

qadındır,  anadır.  Başqa  sözlə,  onların  ruhudur.  Həm  də  o,  sözdaşıyan,  xəbər  aparıb-

gətirəndir. Bir xəbərə görə, göyərçin Nuh peyğəmbərin quşudur. Nuh öz gəmisində bir 

---

318 

 

müddət üzdükdən sonra əvvəlcə ağ rəngdə olan qarğanı göndərir ki, quru yerin olub-

olmaması xəbərini gətirsin. Qarğa uçub gedir və quru yeri tapdıqdan sonra daha geri 

dönmür. Bundan acıqlanan  Nuh qarğanı qarğayır  və  o da  əvvəlki ağ rəngindən qara 

rəngə  düşür.  Bundan  sonra  Nuh  göyərçini  göndərir.  Göyərçin  quru  yeri  tapıb  şad 

xəbərlə Nuhun yanına qayıdır. Və elə o vaxtdan da göyərçin xəbər aparıb-gətirən quş 

sayılır. 

Ananın  göyərçinə  çevrilməsi  bir  el  bayatısında  da  tarixi-semantik  anlamını 

qoruyub saxlamışdır: 

Analar yanar ağlar,  

Telini sanar ağlar,  

Dönər göy göyərçinə,  

Yollara qonar ağlar. 

Ana ruhunun göyərçinə çevrilməsi örnəyin "Dönər göy göyərçinə" misrasında 

qabarıq  olaraq  görünür.  Deməli,  keçmiş  təsəvvürlərin  göyərçində  birləşdirdiyi  iki 

inam - birinci onun qadın, ana ruhu bilinməsi, ikinci isə söz-xəbər daşıması barəsində 

danışdığımız sınamanı formalaşdırmışdır.