Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

V – Mühazirə
Azərbaycanın böyük qafqaz meqan­tİkli­no­riu­mu daxilİndə ayrılan geostrukturları, onların lİtostratİqrafiyası, tektonİkası, geolojİ inkişaf Tarixİ və faydalı qazıntıları
4.1. Geomorfologiya

Böyük Qafqaz özünün cənub şərq hissəsi ilə Azərbaycana məxsusdur. Böyük Qafqaz - 4 silsilədən: Baş Qafqaz Suayrıcı silsiləsi (Bazardüzü- 4466 m, Bazaryurd- 4126 m, Yarıdağ- 4116 m, Raqdağ- 4020 m, Babadağ- 3629 m), Yan silsilə (Şahdağ- 4243 m), Qovdağ və Niyaldağ silsilələrindən ibarətdir. Suayrıcı silsilədə Babadağa (3629 m) qədər buzlaq relyefi ilə səciyyələnir. Bu arada Bazardüzü, Tufandağ, Bazar­yurd, Yarıdağ, Çingiz Mustafayev və s. zirvələri yerləşir. 

Cənub-şərqə doğru silsilələr tədricən 1000-700 m yük­səkliyədək alçalır. Böyük Qafqaz silsilələrini dağətəyi yerlər əhatə edir: şimal-qərbdə çöllük yayla, cənub-şərq­də- Qobustan, cənub-qərbdə Ala­zan-Həftəran və şimal-şərqdə- Qusar maili düzənliyi. Dağlar əsas etibarilə nisbətən asanlıqla denudasiyaya məruz qalan Yura və Tə­ba­şir dövrlərinin çökmə süxurların­dan təşkil olunmuşdur. Dağətəyi yerlər üçün bed­lend­lər (Ceyrançöl, Acınohur düzü) və palçıq vulkanları (Qobustan, Abşeron) xa­rak­te­­rikdir. Qusar düzənliyi və Alazan-Həftəran vadisi Dördüncü dövr yaşlı qalın çınqıl qatından təşkil olunmuşdur.

Böyük Qafqaz Azərbaycana Gürcüstan Respublikası və Dağıstan MR ilə sərhəd­dəki Tinov-Rosso zirvəsindən (3385 m) daxil olur və tədricən al­ça­­laraq, Abşeron ya­rı­madasında düzənliyə keçir, oradan da Xəzəri iki yerə bölərək sualtı tirə şəklində Türk­mənistana qədər uzanır. Baş Qafqaz silsiləsinin Tinov-Rosso və Bazardüzü zir­və­­ləri arasındakı hissəsinin yalnız cənub yamacı (şimal yamacı Dağıstan MR-dadır), bundan cənub-şərqdəki hissəsinin isə hər iki yamacı respublika ərazisinə daxildir. Baş Qafqaz silsiləsinin yan hissəsi heç bir yerdə çay dərələri ilə kəsilmir (buna görə o, bə­zən Suayrıcı silsilə də adlanır). Silsilənin çox yerində hündürlüyü 3000 m-dən, mər­kəzi hissəsində isə 4000 m-dən artıqdır. Babadağ zirvəsindən cənub-şərqdə həmin silsilə tədricən alçalmağa və genişlənməyə başlayır. Baş Qafqaz silsiləsi Dübrar zir­və­sindən (2205 m) şimal-şərqə doğru yelpikvarı şəkildə genişlənərək Xəzər dənizi­nə tərəf getidkcə alçalan və çay dərələri ilə bir-birindən ayrılan Gədi-Kürkeçidağ, Ala­daş, Kəmçi və s. silsilələrə bölünür. Həmin silsilələr çoxlu daha kiçik və alçaq silsi­lə­lərə ayrılaraq Qobustan adlanan alçaq dağlıq sahəyə keçir, oradan da Abşeron yarı­ma­­dasınadək davam edir.

Suayrıcı silsiləyə paralel olaraq cənubda Niyal-Qovdağ, şimalda isə Yan silsilə uzanır. Buranın ən uca zirvəsi Şahdağ- 4243 m-dir (Atatürk 3750 m). Şimali-şərqə doğru Qusar maili düzənliyi və Samur-Dəvəçi ovalığı alçalır. Babadağdan cənub-şər­qə doğru dağlar daha çox parçalanmış, alçalmışdır. Sala­vat aşırımı- 2915 m, Dübrar- 2205 m, Gədi - 1222 m -dir. Bunların davamı Qobus­tan alçaqlığı (1000 m-ə qədər) və Abşerondakı təpəli düzənliklə əvəz olunur.

Böyük Qafqazın cənubunda Qanıx-Əyriçay çökəkliyi uzanır. Ləngəbiz və Ələt tirəsi Girdmançayla Qobustan arasında yerləşir.

Baş Qafqaz silsiləsindən şimalda yerləşən və ona paralel uzanan Yan silsilənin Azərbaycan ərazisində yerləşən hissəsi Şahdağdan (4243 m) başlayaraq cənub-şərqə doğru tədricən alçalır və Beşbarmaq dağında (546 m) qurtarır. Yan silsilə Baş Qafqaz silsiləsindən başlayan çayların (Qusar, Qudyal və.) dərələri ilə kəsilərək ayrı-ayrı mas­­­sivlərə- platolara (Şahdağ, Qızılqaya, Buduq və s.) bölünmüşdür. Yan silsiləyə şimal-qərbdə paralel istiqamətdə Tələbi-Qaynarca tirəsi (hündürlüyü qərbdə 1000-1100 m, cənub-şərqdə 150-200 m) uzanır. Silsilələr və tirələr bir-birindən dərələr, dağ­arası çökəkliklər (Şahnabad, Xınalıq, Yerfi, Qonaqkənd, Xaltan, Gilgilçay, Tığ­çay, Rustov, Pirəbədil və s.) vasitəsilə ayrılır.

Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacı çox yerdə ona paralel uzanan Alazan-Əy­ri­çay çökəkliyinə (bəzi ədəbiyyatlarda Alazan-Həftəran vadisi) enir (bəzi ədəbiyyat­larda Alazan-Əyriçay çökəkliyi Kür çökəkliyinin bir hissəsi kimi verilir). Gürcüstan Respublikası ərazisindən başlanan həmin çökəkliyin Azərbaycan Respublikası ərazi­sin­də uzunluğu 210 km, eni 30 km-ə qədərdir. Cənub-şərqdə Baş Qafqaz silsiləsindən Lahıc çökəkliyilə ayrılan Niyaldağ silsiləsi (hündürlüyü 2100 m-dək) uzanır.

Samur-Dəvəçi geomorfoloji vilayəti struktur cəhətdən Ön Qafqazın cənub-şərq davamı hesab edilən və yeni tektonik mərhələdə formalaşan Qusar-Dəvəçi ön dağ çökəkliyindədir; Böyük Qafqazın şimal-şərq ətəklərində yerləşir. Müasir səthi və əsas morfoloji xüsusiyyətləri Üst Pliosen və Antropogenin dəniz və kontinental akkumul­yativ prosesləri nəticəsində forma­laşmışdır. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacların­dan başlanan çayların gətirmə konusları və konuslararası çökəkliklər, dəniz terrasları var. Dəniz sahili boyu, əsasən, qumluqdur. Səthi meyl­li (təqr. 0 m-dən 1900 m-dək), pil­ləli və dalğavarıdır. Hündürlük artdıqca meyllik və səthi parçalanma da artır. Dağ­ə­təyi hissədə erozion kəsilişi 850-950 m-ə çatır. Bu vilayət Samur-Dəvəçi və Qusar geomorfoloji rayonlarına ayrılır.