Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

III – Mühazİrə

26.02.2018
Azərbaycan ərazİsİnİn dərİnlİk quruluşu

və tektonik rayonlaşdirilması
Azərbaycanın ərazisinin dərinlik quruluşu Yer qabığı ilə mantiyanın öyrənilməsinə əsas­la­nır və əsasən geofiziki üsullara öyrənilir. Bu cəhətdən ən cox diqqəti qra­vi­metrik və seysmik təd­­qiqatlar cəlb edir. Geofiziki tədqiqatlarla də­rin­lik tektonikasının aşağıdakı xüsusiyyətləri mü­əyyən olunmuşdur. Ən böyük çökək­lik Böyük Qafqazla əlaqə­dardır. Böyük Qafqazın Azər­bay­cana aid edilən cənubi-şərq hissəsində Moxoroviçiç qatı 47-50 km dərinlikdə təyin olun­muş­­dur. Bazalt qatı (Kon­rad sərhəddi) 25 km dərinlikdə rast gəlinir. Ən mürəkkəb vəziyyət bü­növrənin (qra­nit qatının) təyin olunmasıdır.

Şimali Azərbaycanda aparılan qravmetrik kəşfiyyatın nəticələri əsasında aşağı­da­kı bünöv­rə qalxımları müəyyən edilmişdir: Şimalda Samur çayının dənizə tökülən hissəsində, mərkə­zin­də və cənubda Şamaxı şəhəri ətrafaında.

Geofiziki üsullarla öyrənilən ərazinin bünövrə səthinə görə struktur sxemi tərtib olunmuş və müəyyən edilmişdir ki, bünövrə səthinin yatma dərinliyi böyük intervalda dəyişir. Şimali Azər­­baycanda çökmə qa­­tın qalınlığı 12-15 km təyin edilmişdir. Kür-Araz dağarası dərin çökək­lik olub, böyük qalın­lıq­da (16-18 km- ə çatır) Mezazoy və Kaynozoy çöküntüləri ilə dolmuşdur. Kiçik Qafqaz qar­şısı çökəklikdə çökmə qatın qalınlığı 10-14 km- dir. Çökmə qatı Mezazoy-Pa­leogen və Neogen-Antropogen stra­tiqrafik kompleksinə müvafiq gələn iki hissəyə ayrılır.

Kiçik Qafqazda aparılan geofiziki tədqiqatlara görə onun relyefcə hipsometrik hündür ol­masına baxmayaraq, geosinklinalı əks etdirdiyi müəyyən olunmuşdur. Burada Moxoroviçiç sər­həddi 48-50 km dərinlikdə yerləşir. Bazalt qatı 25-30 km, konsolidasiya olunmuş bünövrə səthi isə 0-5 km dərinlik intervalında yerləşir. Geofiziki məlumatlara görə Talış qırışıqlıq sistemini Kiçik Qafqazın cənubi-şərq davamı kimi göstərmək olar.

Azərbaycanın ərazisində konsolidasiya olunmuş qabığın qitə və ya okean tipli olması mə­sələsi bir çox tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmış və müxtəlif çür izah olunmuşdur. Dərinlik seys­­mik zondlama (DSZ) üsuluna əsasən əldə olunmuş mate­ri­al­ların təhlili göstərir ki, konsoli­dasiya olunmuş qabıq Azərbaycan ərazisində çox kiçik qalınlığa malik olub (8-15 km), yatma dərinliyi 16-25 km arasında dəyisir. Ona görədə ilkin tədqiqatçılar konsolidasiya olunmuş qa­bığın okean tipli olduğunu göstər­mişlər.

XX əsrin 70-80 km illərdə toplanmış geofiziki mate­ri­al­lara yenidən baxılmış və müxtəlif variantlarda ayrı-ayrı səthlər üzrə- konsolidasiya (bünövrə), konrad (bazalt), Moxo­ro­viçiç səthi üzrə modellər yaradılmışdır. Aparılan tədqiqat işləri nəticəsində məlun olmuşdur ki, konsolida­si­ya olunmuş qabığa müxtəlif dərinliklərdə rast gəlinir. Bütövlükdə əra­zidə səthinə görə en isti­qa­mətdə uzanan, okean tipli qabığa malik oval çökəklik qeydə alınır. Bu höv­zə­nin qərbində (Orta Kür) şimal və cənub istiqa­mə­tində (Böyük və Kiçik Qafqaz) qitə tipli qa­biq qeydə alınır.

Yeni DSZ üsulunun mate­ri­al­larının modelləşdirilməsi nəticəsində müəyyən olundu ki, Lən­kəran akvatoriyasında bünövrənin yatma dərinliyi 4-7 km olub, dəniz is­tiqa­mə­tində 28-30 km- ə qədər artır. Çilov adasında bünövrənin yatma dərinliyi 20-22 km olub, şimal istiqamətdə azalir və Skif-Turan Epihersin plitəsində 3-5 km təşkil edir. Əra­zidə Moxo­ro­viçiç səthi 30-34 km dərinlikdədir.