Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

10.2. Cənubi-Xəzər çökəkliyinin tektonikası
Cənubi-Xəzər çökəkliyi tektonik cəhətdən Alp qırışıqlıq əyalətinə aid olub, şi­malda yerləşən orta Xəzər çökəkliyindən Mərkəzi-Xəzər dərinlik qırılması ilə ay­rı­lır. Quruluşuna və vəziyyətinə görə Cənubi-Xəzər çökəkliyi ən böyük çökək­lik­­lər­dən biri olub, Krım və Böyük Qafqaz qırışıqlıq sistemlərini Elbrus, Kiçik Qafqaz, tavr sistemlərindən ayırır. Bu regional depresiya zonasına Cənubi-Xəzərlə yanaşı ola­raq, Kür və Rion çökəkləri, Qara dəniz çökəklikləri yer qabığının quru­luşuna görə, xüsusən də «qranit» qatının olmamasına görə bir-birinə çox oxşayır. Aparılan geo­fi­ziki tədqiqat işlərinin nəticələrinin analizi göstərir ki, Cənubi-Xəzər çökəkliyi yer qa­bığının quruluşuna ğörə böyük ərazidə subokean tinli qabığa malikdir. Dərinlik seys­mik zondlama (DSZ) materiallarının, qravimetrik və maq­ni­tometrik məlu­mat­la­rın kompleks tədqiqi göstərir ki, yer qabığının dabanının səthinə görə əsasən izo­met­rik formalı, Maxoroviçiç sərhəddinin 45 km-dən artıq dərinlikdə yerləşdiyi böyük çökəklik qeyd olunur. Cənubi-Xəzər çökəkliyində ən böyük əyilmə çilov yarımada­sın­dan cənubda-Cənubi-çilov çökəkliyində (L.İ.Le­be­dev,1978) qeyd olunur. Bu sa­hə­­də «bazalt» qatının səthinin yatma dərinliyi 30-35 km, «qranit» qatının isə 20 km-ə yaxındır. Çökmə qatın qalınlığı 20 km-ə qədərdir.

Cənubi-çilov çökəkliyindən və Abşeron astanasına uyğun gələn çökəklikdən cə­nuba doğru, yer qabığının dabanının və «bazalt» qatının sətrinin qalxması qeyd olu­­nur. Çilov yarımadasından Astara qəsəbəsi (talış sistemi) istiqamətində qeyd olu­nan səth 25 km-dən 10 km-ə qədər, cənub-qərb istiqamətdə (türkmənistan hissədə isə 14-16 km-ə qədər azalır. Bu istiqamətdə «qranit» qatının qalınlığının azalması və onun təmami ilə pazlaşması qeyd olunur ki, nəticədə çökmə qatı bilavasitə «bazalt» qatı üzərində yatır.

Bu baxımdan Cənubi-Xəzər çökəkliyi Qara dəniz, eləcədə bir sıra başqa da­xili və kənar dənizlərlə (Oxot, Yapon, Meksika körfəzi və s.) oxşarlıq təşkil edir.

Cənubi-Xəzər çökəkliyində 15-20 km dərinliyində yatan kristallik bünövrə­nin səthinin morfoloji quruluşu çox sadədir. Çökmə qatın dabanına görə bünövrə­nin 18-20 km dərinlikdə yatdığı üç çökəklik ayırmaq olar. Bunlardan biri Çilov ya­rıma­da­sından cənub (Abşeron-Baykalyanı qalxım zonasının çökəkliyi ilə birlikdə), yerləşir, digərləri isə İran çuxuru ilə əlaqədardır. türkmənistan şelfi da­xilində bünövrələrin qalx­ma zonası yerləşir. Eyni zamanda Cənubi-Çilov çökək­liyindən cənubi-qərb isti­qa­mətdə talış zonasına doğru kristallik bünövrənin qalxması müşahidə olunur.

Cənub Xəzər çökəkliyinin iştirək edən Paleozoy törəmələrinin quruluşu haq­qın­da mə'lumatlar olduqca azdır. Belə ki, Paleozoy törəmələri yalnız Cənubi Xəzə­rin ətrafında (şimali İranda və Kiçik Qafqazda) məlumdur. şimali İran ərazisində nis­bə­tən az qalınlığa malikdir və platforma formasiyasından ibarətdir. Qoqranda Xə­zər dənizinin sahilinin bilavasitə yaxınlıqda Yura çöküntüləri ilə qeyri-uyğun örtü­lən Kembriyəqədər suxurların çıxışları məlumdur.

Mövcud geoloji-geofiziki materialların kritik analizi göstərir ki, Cənubi-Xəzər çökəkliyinin çökmə örtüyünün kəsilmişinin aşağı hissəsində Paleozoy çöküntüləri olsa belə çox az qalınlığa malik olacaqdır. Kür çökəkliyi və Elbrusdan fərqli olaraq, Böyük Balxanda Mezozoy çöküntüləri nisbətən böyük qalınlığa malikdir. Bun­­dan əlavə, bu zonalar yer qabığının nisbətən qalın olması və ağırlıq qüvvəsinin böyük xətti minimumu ilə səciyyələnir. Bütün qeyd olunanlar isə öz növbəsində Mezozoy çöküntülərinin maksimal qalınlığının Cənubi Xəzərin şimal hissəsində, Abşeron as­tanası zonasında müşahidə olacağını söyləməyə əsas verir.

Neft daşlarında və Şimali-Abşeron əyalətində (Ağburun dəniz) qazılan quyu məlumatları Təbaşirin səthinin az dərinlikdə olduğunu gbstərir ki, bu da öz növbə­sin­də burada Kaynozoyun qalınlığının məhdut (az) olduğunu göstərir.

Faktiki materialların tədqiqi (aşağı təbəqələrə görə Abşeron-Balkanyanı qalxım zonası ilə uyğun gələn) göstərir ki, Cənubi Xəzərin şimal hissəsində qeyd olunan çö­kəklik ilk növbədə böyük qalınlığa malik Mezozoy yaşlı süxurlarla dolmuşdur. Cənubi Xəzər çökəkliyini qalan sahələrdə Mezozoyun qalınlığı çox ehtimal ki, 3-5 km-dən artıq olmayacaqdır.

Türkmənistan şelfi daxilində çökmə süxurların ümumi qalınlığı 15 km-ə ya­xın­­dır. Seysmik tədqiqatlar və quyu məlumatları nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, burada qırmızı qatın (orta Pliosen) qalınlığı 5-6 km, onun üzərində yatan Ağcagil və Abşeron mərtəbələrinin ümumi qalınlığı isə 4 km-ə yaxındır. Nəzərə alsaq ki, Cə­nubi Xəzərdə N.Ştreklinin göstərdiyi kimi Oliqosen-Pliosen çöküntü­ləri­nin qalınlığı 5-6 km-dən az olmayacaq, onda çökmə qatın kəsilişində Mezozo­yun qalınlığının çox az olacağını söyləmək olar. Çox ehtimal ki, Elburs­qarşısı çökəklikdə Mezozoy komp­leksinin qalınlığı 5-6 km-ə çata bilər.

Mövcud faktiki məlumatlar göstərir ki, talışda və Elbursda Oliqosen-Miosen çöküntüləri vulkanogen-çökmə qatdan ibarətdir. Cənubi Xəzərin cənub hissəsində mövcud süxurlar əsasən cənub-qərb və cənub sahil zonalarında yayıla bilər. Ümu­miyyətlə, bu çöküntülərin Cənubi Xəzərin ərazisinin əksər sahəsində yayılması fiki­ri az ehtimal olunandır. şəhriyar qalxımında püskürən palçıq vulkanının məh­sul­­ları Oliqosen-Miosen normal çökmə məişəli olduğunu göstərir.

Cənubi Xəzər çökəkliyində Pliosen-Dördüncü dövr struktur mərtəbəsi nisbə­tən tam öyrənilmişdir. Seysmik və qazıma məlumatlarına görə Pliosen-Dördüncü dövr çöküntülərinin qalınlığı 8-10 km-ə çatır. Cənubi Xəzərin yer qabığının nəhəng bir çökəkliyi kimi formalaşmasının da Pliosen-Dördüncü dövrə təsadüf etdiyi ehtimal olunur.

Tədqiq olunan ərazidə Alp qırışıqlıq əyaləti Cənub Xəzər çökəkliyi (CXÇ) və onun şimal ətrafını təşkil edən Abşeron-Balxanyanı qalxım zonası (ABQZ) ilə təmsil olunmuşdur.

Aparılan geoloji-geofiziki məlumatların nəticələrinə görə ABQZ yer qabığı­nın dərində yatan təbəqələrinə görə, Böyük Qafqazın cənub yamacı boyunca Xə­zər­dən keçərək Cənubi Qafqaz çökəkliyinə müvafiq gəlir.

Rezanov və şevçenkonun (1970) məlumatlarına görə Hersinəqədər qırışıqlıq qurşağın səthi burada 14-18 km dərinlikdə yerləşir

Qaqelqans və başqaları (1958) tərəfindən aparılan DSZ-in məlumatlarına görə Abşeron astanasının ətrafında yer qabığının qalınlığı 30 km-dən 35-40 km-ə qədər artır, “qranit”qatı isə CXÇ istsqamətində tədricən pazlaşır.

Aparılan seysmik tədqiqat işləri Pliosen kompleksinə görə Abşeron və Bal­xan­ya­nı qırışıqlıq zonalarının vahidliyini ğir daha təsdiq etmiş və onları Abşeron akva­to­ri­ya­sının ətrafını əhatə edən, suben istsqamətdə uzanan zona (Abşeron-Balxanyanı) ki­­mi birləşdirməyə əsas vermişdir. N.İ.Andrusovun, V.E.Xainin, V.F.Solovyovun, Ə.Ş.Şıxəlibəylinin, Ş.F.Mehdiyevin, Ə.Ə.Əlizadənin və başqa təd­­qiqatçıların fikirin­cə Abşeron arxipelaqını əhatə edən, Abşeron-Balxanyanı qırışıqlıq zonası Böyük Qafqaz meqantiklinoriumunun ox zonasının cənubi-şərq batımı, Balxanyanı qırışıqlıq zonası isə Kopetdağın himali-qərb batımı hesab olunur.

ABQZ şimalda və şimali-şərqdə dərinlik qırılması ilə Skif-Turan Epihersin plat­formasının kənar hissəsinə aid olan, Qubadağ və Bğyük Balxan qırışıqlıq sistemləri ilə sərhədlənir. Bu zonanın cənub sahili CXÇ-nə doğru batır ki, ğuna da Neogen çö­küntülərinin qalınlığının kəskin artması və dik kontinental yamac müvafiq gəlir.

Seysmogeoloji məlumatların analizi ABQZ qərb hissəsi daxilində Pliosen-Dör­düncü dövr yaşlı çöküntülər iki başlıca antiklinal xətt (şimal və cənub) təşkil edirlər. şimal xəttinə Qoşadaş, Abşeron, Gilavar, Dan Ulduzu, Aşrafi, Qarabağ, Cənub xətti­nə isə Ağburun dəniz, Darvin, Pirallahı, Xali, Çilov, Həzi-Aslanov, Palçıq pilpiləsi, Neft daşları strukturları daxildirlər.

Qubadaq-Balxan meqaantiklinoriumunun batım zonası istiqamətində, Te­rek-Xə­zəryanı çökəkliyin cənub sahili boyunca şimali Abşeron antiklinal xətti uzanır. Terek-Xəzəryanı çökəkliyinin və şimali Abşeron antiklinal xəttinin sər­həd­di böyük tektonik qırılma boyunca keçir. Bu qırışıq dislokasiya dərəcəsinə görə Epihersin plat­formasına daha yaxındır. Qırışıq olduqca yastıdır, qanadlarda yatma bucağı 10-15°-dən çox deyildir, qırılmalar böyük məsafədə izlənilmir, amp­litudaları azdır. Cə­nu­­bi-şərq istiqamətdə qırışığın tədricən batması və Pliosen-Dördüncü dövr çökün­tü­lərinin qalınlığının artması qeyd olunur ki, bu da öz növ­bəsində bu zonanın formalaş­masına submeridional Xəzər çökəkliyinin təsiri oldu­ğunu göstərir.

Şimali-Abşeron antiklinal zonası Artyom-Kelkor sinklinalı ilə cənubda yerlə­şən Abşeron-Balxanyanı qalxım zonasından ayrılır. Artyom-Kelkor sinklinalı assimetrik quruluşa malikdir. Onun şimal qanadı nisbətən yastıdır, oxu cənub antiklinal xəttin qı­rı­şıqlarına yaxınlaşmışdır. Sinklinal qalınlığı 6-7 km-ə çatan Neogen çöküntüləri ilə dolmuşdur.

Neft daşlarından Çələkən yarımadasında kimi izlənilən Cənub antikliminal xət­­ti bir-biri ilə zəncirvari birləşmiş bir sıra strukturlardan (Günəşli, Kaveroçkin, Azeri, Kəpəz, şərqli, Mərkəzi və Qərbi Livanov, Parinov, Şərqi, Mərkəzi və Qərbi Livanov, Parinov, Şərqi, Mərkəzi və Qərbi Qubkin, LAM, Çökəkyanı tağ, Çələ­kən) ibarətdir. Abşeron-Balxanyanı zonanın şərq və qərb hissələrində orta Pliosen çökün­tüləri yer üzərinə çıxır, mərkəzi hissədə isə 1,4-1,6 km dərinlikdə yatır. Abşeron-Bal­xanyanı zonadan ayrılan qırışıqlar intensiv qırışıqlığa məruz qalmış, bir sıra uzu­nuna və eninə qırılmalarla ayrı-ayrı tektonik bloklara parçalanmışdır gömrülmüş və dövrü olaraq fəaliyyətdə olan palçıq vulkanları ilə mürəkkəbləş­mişdir. Qırışıqların qanadlarında meyl bucağı dərinlik boyunca 15-20°-dən 35-40°-yə kimi artır.

Abşeron-Balkanyanı zonada başlıca olaraq iki əsas qırılıma ayrılır. Bunlar­dan biri Epihersin platformasının cənub sərhəddi boyunca keçən dərinlik qırılmas, digəri isə bütün qırışıqlıqların oxu boyunca keçən qırılmadır.

Pliosen Dördüncü-dövr stuktur mərtəbəsi üçün bir sıra səciyyəvi xüsusiy­yət­lər xasdır ki, bunlardan da intensiv qırışıqlığı, böyük amplitudalı uzunluğu kifayət qədər xətti qırışıqlıqların olmasının, çoxlu qırılmaların və palçıq vulkanının olma­sının xü­su­­silə qeyd etmək lazımdır.

Cənubi Xəzər çökəkliyində Pliosen-Dördüncü dövr çöküntülərinin dislokasi­ya­sı­na onların istiqaməti və intensivliyinə görə Cənubi-Abşeron zonası, Aşağıkür-Pəh­lə­vi depressiyası, Cənubi-Xəzər qırşıqlığının mərkəz hissəsi, türkmən stuktur terrası və Elbursyanı çökəklik kimi struktur-tektonik zonaları ayırmaq olar.

Abşeron yarımadasından cənuba, Abşeron yarımadasının antiklinal xəttinin da­vamında yerləşən tektonik qalxımlar zonası yerləşir və Böyük Qafqaz meqan­tik­­li­no­ri­umunun batım zonasının bir hissəsi adlanır. Burada qeyd olunan Qum adası və Ba­har qırışıqları cənub istiqamətdə batan Fatmai-Zığ antiklinal xəttinin davamını təş­kil edir. Bahar və Qumadası qırışıqlıqlarının kəsimini quruda yerlə­şən qırışıqlıqlara nis­bətən daha tamdır. Seysmik nəşriyyat və qazıma məlumatları­nın nəticələri gös­tə­rir ki, Qumadası və Bahar qırışıqlıqları Balaxanı-Sabunçu-Ramanı, Qaraçuxur-Zığ ya­taq­larının strukturlarına nisbətən daha sadə quruluşa malikdir.

Şah-dəniz qırışıqlığı Buzovna-Zirə antikliminal qurşağının davamında yerlə­şir. Cənubi Abşeron zonasının qərb hissəsində Lökbatan-dəniz qalxımı yerləşir.

Neft Daşları və Abşeron yarımadası arasında Pirallahı, Gürgən-dəniz, Cə­nub qırışıqlıqlarından ibarət antikliminal xətt yerləşir.

Cənubi Xəzərin qərb şelfinin əsas hissəsini Bakı arxipelaqının tektonik zonası təşkil edir. Bu tektonik zona Aşağıküryanı-Pəhləvi depressiyasının tərkib hissəsi olub, Pliosen-Dördüncü düvr çöküntüləririnin bğyük qalınlığa çatması, eləcədə qırıl­malarla və palçıq vulkanları ilə mürəkkəbləşmiş xətti uzanan antikliminal xətlə xa­rak­terizə olunur. Bunlardan şimal hissədə yrləşən Səngçal dəniz-Düvannı-dəniz-Xa­ra-Zira antikliminal; ondan cənuba yerləşən Ələt-dəniz-Bulla-adası-Umid xəttini; Quru ilə Pirsaat qırışıqlığı ilə birləşən Hamamdaq-dəniz-Qarasu-Səngi-Muğ­an, Əsəd Rüstəmbəyov, Daşlı, Səbail, M.E.Rəsulzadə strukturlarından ibarət xətt; Bəndovan-dəniz-Çiqil-dəniz, Yanan Tava, Ataşqax, Muqan-dəniz və s strukturlardan iba­rət olan xətt; Nefteçala-Kürdaşı və Qızılağac-Lənkaran-dəniz xəttini göstərmək olar.

Aşağıküryanı-pəhləvi çökəkliyindən şərqə çökmə örtüyü ilə əlaqədar olan, tek­tonik quruluşuna görə nisbətən qərbdə və şərqdə yerləşən sahələrdən fərqlə­nənə, Cə­nubi Xəzərin dərinsulu hissəsi ilə əlaqədar olan rayon ayrılır. Bu rayon üçün şi­ma­li-şərq(qafqazın əksi istiqa­mə­tin­də) istiqamətdə uzanan qırışıqlar səciy­yəvidir. Bu hissədə şimaldan cənuba doğru getdikcə qırışıqların uzanma istiqa­mə­ti tədricən şimali-şərqdən en istiqamətə dəyişir. Abix qalxımı müstəsna olmaqla burada ya­yıl­mış qalxımlar əksər halda normal braxiantikliminal qırışıqlıqdır. Bu­rada dianir qal­xım­ları və palçıq vulkanı məhdut yayılmışdır.

Ümumiyyətlə, bu rayonu iki zonaya ayırmaq olar. Bu zonalardan biri Abix və şəh­riyar qalxım zonaları arasında (şimal) digəri isə Abix qalxım xəttindən cə­nuba yerləşir. Abix və şəhriyar qalxım xəttindən cənuba yerləşir. Abix və şəhriyar qal­xım zonaları genetik cəhətdən dərinlik qırılmaları ilə əlaqədardır.

Abşeron-Balxanyanı qalxım zonasından cənuba türkmən şelfində nisbətən iri olan və türkmənistan struktur terrası adlanan, tektonik struktur yerləşir. Seysmik mə'lumatların nəticələrinə görə qırmızı qatın tavanı burada 2,5-4 km dərinlikdə yer­ləşir.

İran hissəsində Cənubi Xəzərin əsas hissəsini Elbursyanı çökəklik tutur. Qa­zı­lan quru məmulatlarına görə bu çökəklik böyük qalınlığa çatan Kaynozoy çö­kün­tü­lə­ri ilə dolmuşdur. Burada qeyd olunan lokal qalxımlar əsasən en istsqa­mə­tində uzan­mışdır. Nə dəniz dibinin relyefində, nə də ki, Dördüncü dövr çöküntülə­rinin üst his­səsində bu qalxımlar qeyd olunmur.

Cənubi Xəzərçökəkliyində müxtəlif tip lokal qalxımlar qeyd olunur. Aşağı­kür­ya­nı-Pəhləvi depressiyasında əsasən palçıq vulkanları ilə mürəkkəbləşmiş dia­nir qırışıqlar Bakı arxipelaqının mərkəzi hissəsində qeyd olunan dianir qırışıq­lar­dan fərqlənir.

Normal braxiantikliminal qırışıqlar Abşeron astanası, Abix qalxım zonası və şəh­riyar qalxımı arasında yerləşən üçbucaqda qeyd olunur. Abix qalxım zonasın­dan cənuba istər normal braxiantikliminallar, istərsədə palçıq vulkanları ilə müx­təlif də­rəcədə mürəkkəbləşmiş dianir qırışıqlar qeyd olunur. türkmənistan stuktur terrasın­da başlıca olaraq braxiantikliminal qalxımlar yayılmışdır. Dianir qırışıq­lar eyni za­man­da Abşeron-Balxanyanı qalxım zonasındada məlumdur.

Cənubi Xəzərin nisbətən sadə braxiantikliminal qırışıqları (türkmənistan struk­­tur terrası, mərkəzi rayonun şimal hissəsi) çox ehtimal ki, konsedimentasion xarakter daşıyır. Burada çökmə örtüyün üst hissəsinin qırıqlar üzərində formalaş­mışdır. Bu qırışıqlar kristallik bünövrənin gömrülmüş blokları ilə əlaqədardır.

Mövcud geoloji-geofiziki və qazıma materiallarınınanalizi Cənubi Xəzər çö­kək­likdə bünövrənin müxtəlif blok quruluşuna malik olduğunu və onların çökmə qa­tın qırışıqlığının xüsusiyyətinə əsaslı təsir göstərdiyini göstərir.

Cənubi Xəzər quruluşu ilə məşğul olan tədqiqatçılar arasında onun tektonik tə­biətinə görə fikir birliyi yoxdur. M.V.Muratov, V.F.Solovyov və başqaları Cənubi Xə­zərin dağarası çökəklik olduğunu göstərir. Y.N.Qodin,Y.P.Malovskiy, Hacıyev və başqaları bu dağarası çökəkliyin əsasında aralıq massiv ayırırlar. V.E.Xain bu çö­kək­liyin subokean tinli qondarma çökəklik olduğunu, E.E.Mila­novskiy, O.K.Leontyev isə Tetis çökəkliyinin relikti olduğunu göstərir.