Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

10.4. Faydalı qazıntıları

Cənubi-Xəzər çökəkliyinin şimali-qərb hissəsində (Şima­li-Ab­şeron çökəkliyi) qu­ru­da sənaye əhəmiyyətli neft-qaz yığı­mı üçüncü dövr monoklinalında alt və üst Tə­ba­şir, Paleogen, Eo­sen, və Miosen çöküntülərində aşkar edilmişdir. Sovetabad, Bə­­yim­­dağ-Təkçay strukturlarında isə neft və qaz alınmışdır.

Xəzəryanı-Quba neftli-qazlı əyalətində qazılmış quyu­la­rın kə­silişlərinin analizi gös­­­tərir ki, Mezazoy çöküntülərinin neftli­lik-qazlılıq şəraiti şərqə tərəf hiss olunacaq dərəcədə yax­şılaşır. Lakin Şimali-Abşeron çökəkliyində Mezazoy çöküntü­lərinin bö­­­yük dərinlikdə (5 km- ə yaxın) yatmasını nəzərə al­mış olsaq, onun mənimsənilməsi bir qə­dər çətinləşir. Çox ehti­mal ki, üst­də yatan Paleogen-Neogen çöküntülərində neft və qaz yığımla­rı­na rast gəlinə bilər.

Şimali-Abşeron rayonunun sahilyanı hissəsində 30 m- ə qə­dər dərinlikdə qazılan struk­tur axtarış quyularında qazma za­ma­nı intensiv qaz ayrılmalarına rast gəlinmişdir. Ümumiyyətlə, aparılan kompleks tədqiqat işlərinin nəticələrinə görə bu rayon perspektivli rayonlardan biri hesab olunur.

Cənubi-Xəzər çökəkliyi (CXÇ) Xəzər dənizinin əsas neft­-­qaz çıxarma rayonu hesab olunur. Belə ki, burada başlıca neft-qaz yataqları yerləşir. CXÇ- də Abşeron-Balxanyanı, Ab­şeron, Aşa­­­­­ğı­kür-Ənzəli və Qərbi-Türkmənistan kimi neftli-qaz­lı əya­lət­­lər ayrılır.

Eyni adlı qalxım zonasını əhatə edən Abşeron-Balxan­yanı əya­­ləti Şərqi-Abşeron və Balxanyanı neftli-qazlı rayonla­rı­na ay­­­­rı­lır. Hazırda burada bir sara neft-qaz yataq­ları- Pir­al­la­hı, Gür­­gan-dəniz, Darvin banrfsı, Neft-Daşları, Günəşli, Çıraq, Azə­ri, Kə­pəz, Livanov, Ba­rinov, Qubkin, LAM, Jdanov, Çələ­kən­­­yanı kimi yataqlar aşkar olun­muşdur və istismar olunur. Bu­­­­rada əsas neftli-qazlı kompleks alt Pliosen yaşlı Məhsul­dar qat (qərbdə) və Qır­mı­zı qat (şərqdə) çöküntüləri hesab olunur. Kollektorların (qumdaşı və alevrolitlər) gilli örtüklərin növbə­ləş­məsindən ibarət olan Məhsuldar və Qırmızı qatın alt şöbəsi həm qərbdə, həm də şərqdə neftliqazlıdır. Bir sıra yataqlarda üst şöbənin Balaxanı, Sabunçu, Suraxanı lay dəstələrindən də neft və qazokondensat alınmışdır. Bəzi sahələrdə Ağcagil və Abşeron mərtəbələrinin çöküntüləri ilə əlaqədar olan məhsul­dar obyektlər aşkar olunmuşdur. Məsələn, Balxanyanı zonada Qub­kin ya­ta­ğında Abşeron çöküntülərindən sənaye əhəmiyyətli qaz alınmışdır.

Bu zonanın Abşeronyanı hissəsində MQ daha yaxşı kol­lek­­tor xüsusiyyətinə ma­likdir. Buarada Abşeron tip fasiyadan iba­rət olan kollektor süxurları yüksək məsamə­liyə və keçiri­cili­yə ma­­likdir. Kollektorların, gilli örtüklərin ritmik növbələşməsi və əl­verişli struktur şərait Abşeron yarımadasında MQ- ın bü­tün kə­­­silişinin neftqazla doy­masına səbəb olmuşdur. Burada MQ- ın kəsilişində 40- a qədər neftliqazlı obyekt qeyd olunur. MQ- in neftli-qazlı təbəqələrin effektiv qalınlığı 400 m- ə çatır.

Abşeron-Balxanyanı zonanın şərq hissəsində Çələkən tip fa­si­ya ilə ifadə Qırmızı qatın çöküntüləri Məhsuldar qatdan fər­qlənir. QQ- ın kəsilişi şabalıdı rəngli (qonuru-qırmızı) az qalın­lıq­lı gillərin, qum və qumdaşlarının növbələşməsindən ibarət­dir. Kəsi­lişin aşağı hissəsinə doğru qumluluğun artması və kol­lek­tor xüsusiyyətinin yaxşılaşma­sı müşahidə olunur.

QQ- ın kə­­­si­­lişində ayrılan VIII qat MQ-ın “Fasilə” lay dəs­təsinə uyğun gə­lir və əsas neftliqazlı obyekt olub, re­gional neft­qazlılığa ma­lik­dir. Abşeron-Balxanyanı zonanın şərq hissə­sin­­də VIII lay dəs­təsinin altında yerləşən IX-XI lay dəstələri də bu hissədə re­gional neftqazlılığa malikdir və qərb hissənin Qırmə­ki üstü gil­li-Qala lay dəstələrinə uyğun gəlir.

Abşeron-Balxanyanı zonanın bütün yataqları çox laylıdır və on­la­rın hər birinin kəsilişində antiklinal qırışıqlarla əlaqədar olan struktur və tektonik-litoloji tip ek­ran­laşmış yataqlara rast gəlinir. Bu zonanın qırışıqları diapirizmlə, palçıq vul­kanizmi ilə və çoxlu sayda qırılmalarla mürəkkəbləşmişdir. Struktur tip yataqların tağ, tektonik ek­ran­laşmış, blok, kontakt­ya­­nı forma­la­rı daha geniş yayılmışdır. Litoloji tip yataqların isə litoloji ek­ran­laşmış və litoloji məhtudlaşmış tiplərinə rast gəli­nir.

Abşeron-Balxanyanı qalxım zonasının qərb qurtaraca­ğın­da Ab­şeron arxipelağı antiklinal qurşağı yerləşir. Bu zonanın nis­bə­tən qalxmış tektonik elementi hesab olunan bu qurşaq şi­mali-qərbdə 20 yanvar strukturundan başlayaraq Ağburun də­niz­dən keçərək Gilavar qurşağına kimi davam edir. Ondan cə­nubi-şər­qə nisbətən kiçik olan Darvin bankası Pirallahı-Gür­gan-dəniz-Şi­malı Cilov, Çilov-Neft-Daşları antiklinal zonası yer­ləşir.