1. Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti

37.Xürrəmilər hərəkatı.Xürrəmilərin əsas ideyaları.

816-cı ildən Xürrəmilər hərəkatına Babək rəhbərlik etməyə başladı. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Babəkin əsl adı Həsən olub. 798-ci ildə Ərdəbil yaxınlığındakı Bilalabad kəndində dünyaya göz açan Babəkin Cavidanla tanışlığı Zəncanda olub. Digər mənbəyə görə, Cavidan bir dəfə fırtınaya düşüb və Babəkgildə gecələməli olub, Babəkin dərin zəkasına, yaşından xeyli irəliyə getdiyinə heyran qalan Cavidan Babəkin anası Bərumənddən icazə alaraq Babəki Bəzz qalasına gətirib.

Xürrəmilərin mübarizəsi tezliklə əsarətə qarşı yönəldilmiş ümumxalq hərəkatına, sözün əsl mənasında, müharibəyə çevrilib. Üsyanın əsas hərəkətverici qüvvələri kəndlilər olsa da, şəhər yoxsulları, sənətkarlar, habelə Xilafətdən narazı olan bəzi yerli feodallar da bu mübarizəyə qoşulublar. Xürrəmilər icmasına rəhbərliyi qəbul etmiş Babək Cavidanın vəsiyyəti adlandırdığı “Torpağa sahib olmalı, zalımları məhv etməli və məzdəkiliyi dirçəltməli” idilər. Çox keçmədən Azərbaycanın cənub torpaqlarının çoxunu ərəblərdən təmizləyən üsyan dalğası qonşu vilayətlərə də yayılaraq azadlıq mübarizəsi şəklini aldı. Xəlifə əl-Məmun 819-cu ildə Xürrəmilərə qarşı ilk nizami qoşun göndərdi, lakin qoşun məğlub oldu. 820-826-cı illərdə Xürrəmilərə qarşı göndərilən ərəb sərkərdələrinin qoşunları da məğlub edildi.

829-cu il iyunun 3-də Həştadsər dağı yaxınlığında Xürrəmilərlə ərəblər arasında həlledici döyüş baş verdi. Qanlı vuruşma Xürrəmilərin qələbəsi ilə bitdi. Xürrəmilər 30 minədək ərəb döyüşçüsünü, o cümlədən ərəblərin məşhur sərkərdəsi Məhəmməd ət-Tusini məhv etdilər. 830-cu ildə I Həmədan döyüşündə Xürrəmilər yenə uğur qazandılar. 833-cü ildə isə ilk dəfə II Həmədan döyüşündə məğlub oldular, lakin ərəblərin 60 minlik qüvvəsini məhv etdilər. Həmin döyüşdəki qələbədən sonra xəlifə Mötəsim Bizansla müharibəni dayandırdı və bütün qüvvələrini Xürrəmilərə qarşı yönəltdi. 835-ci ildə Bizansa qarşı döyüşdə özünü mahir döyüşçü, istedadlı sərkərdə kimi göstərmiş Afşin Heydər ibn Kavusu Xürrəmilərlə döyüşəcək bütün xəlifə qoşunlarının baş komandanı təyin etdi. 835-ci il boyu Afşin Bəzz qalası ətrafındakı məntəqələrin möhkəmləndirilməsi işini davam etdirir. 836-cı ildə Xürrəmilərlə ərəblər arasında yeni döyüş baş verdi. Ərəb ordusuna özündən xeyli razı sərkərdələrdən biri – Buğa əl-Kəbir başçılıq edirdi. O, Afşinin əmrini gözləmədən Xürrəmiləri məğlub etməyi qərara almışdı. Lakin döyüş ərəblərin uğursuzluğu ilə başa çatmış, sərkərdə öz canını zorla xilas edə bilmişdi. 836-cı ilin qışında Babək ən yaxın sərkərdəsini, öz malikanəsində öldürülmüş Tarxanı itirdi. Onun ölümü Xürrəmilərin fəaliyyətini xeyli mürəkkəbləşdirdi, bundan sonra hərəkat iştirakçıları bircə dəfə də qələbə qazana bilmədilər.

837-ci il avqustun 26-da Xürrəmilərlə ərəblər arasında son döyüş oldu. Afşin Bəzz qalasının yerləyeksan olunması haqqında göstəriş vermişdi. Bəzz alınarkən 80 mindən artıq Xürrəminin öldürüldüyü, 7600 əsirin ələ keçirildiyi bildirilir. Xəlifə Babəkə Bizansla müharibə aparmaq üçün onlarla müttəfiq olmasını təklif edir. Lakin Babək “Bir gün azad yaşamaq, qırx il miskin qul kimi yaşamaqdan yaxşıdır”, – deyərək bu təkliflə qəti razılaşmır. 838-ci il martın 14-də Babək Samirə şəhərində şaqqalanmaq kimi ən ağır ölümə məhkum olunur. Edam zamanı Babək dəhşətli ağrıya və əzaba dözərək “Mən həmişə səninləyəm, Azərbaycan!” – deyərək əbədiyyətə qovuşur.

Dövrün ən böyük hadisələrindən olan Xürrəmilər hərəkatının uğursuzluğuna baxmayaraq, hərəkat əsarət altında yaşayan xalqların hafizəsində dərin izlər qoyur. Xilafəti kökündən sarsıdır, sonrakı siyasi hadisələrin əsaslı şəkildə dəyişməsinə şərait yaradır. Bu hərəkat nəticəsində Xilafət öz qüdrətini itirərək zəifləyir və Azərbaycanda qədim dövlətçilik ənənələri inkişaf edərək Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər və Rəvvadilər kimi müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb olur.