A. Sh. Bekmurodov, Ya. K. Karrieva, I. U. Nematov, D. H. Nabiev, N. T. Kattaev xorijiy investitsiyalar

10.2. Investitsion loyihalarni iqtisodiy samaradorligini baxolash usullari
115

---

Iqtisodiy
samaradorlik
-
investitsiya
uchun
qo’yilgan
kapitaldan
foydalanilganligi uchun olingan foyda, daromad tushunilsa, ijtimoiy-iqtisodiy samara
esa investitsiyani ishlatishdan olingan foydadan tashqari, kishilarning hayoti
yaxshilanishi, tabiatni saqlash, ilmiy texnikaviy taraqqiyotning rivojlanishi ham
tushuniladi.
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baxolashda «iqtisodiy samara» va
«iqtisodiy samaradorlik» atamalariga e’tibor berish lozimdir.
Iqtisodiy samara - qo’yilgan kapitalning investitsiyalash natijasida olingan
natijasi bo’lsa, iqtisodiy samaradorlik esa olingan iqtisodiy samara eki investitsiya
natijasida olingan foyda bilan investitsiya miqdori o’rtasidagi munosabatni bildiradi.
Iqtisodiy samara bu qo’yilma hisobiga olingan daromaddan qo’yilgan kapital
summasi ayirilib topiladi va quyidagicha hisoblanadi:
К
Д
Э


(10.2.1.)
bu erda:
E
-iqtisodiy samara;
D
- qo’yilgan kapitaldan daromad;
K
- qo’yilgan kapital summasi.
Iqtisodiy samaradorlik qo’yilgan investitsiyadan olingan foyda, daromadni
qo’yilgan kapital summasiga bo’lish orqali topiladi:
К
Иф
Э

1
(10.2.2.)
bu erda:
E
1
- iqtisodiy samaradorlik;
If
- investitsiyadan foyda;
K
- qo’yilgan kapital.
Mamalakat iqtisodiyoti miqyosida investitsiyaning iqtisodiy samaradorlik
ko’rsatkichi mamalaktda yaratilgan yalpi milliy mahsulot mikdorini mamalakt
miqyosida kiritilgan investitsi miqdoriga bo’lish orqali topiladi.
К
ЯММ
Э

(10.2.3)
bu erda:
E
- iqtisodiy samaradorlik;
YaMM
-yalpi milliy daromad;
K
- YaMMni yaratish uchun qo’yilgan kapitalning summasi.
Iqtisodiy samara vaqt funktsiyasi hisoblanib, boshlanishida u salbiy ko’rinishda
bo’ladi, chunki qo’yilgan kapitaldan hali daromad olinmagan bo’ladi. Vakt utishi
116

---

bilan kapital kaytimi bulgan sari daromad orta boradi va bu ijobiy natijaga erishiladi,
ya’ni qo’yilgan kapitaldan olingan daromad vakt o’tgan sari qo’yilgan kapital
mikdoridan orta boradi.
Qo’yilgan kapitaldan olingan daromad vakt utgan sari qo’yilgan kapitalga
tenglashadi. Bu davr investitsiyani koplash davri deb ataladi. Bu ko’rsatkich
iqtisodning ishlab chikarish soxasiga qo’yilgan kapital qo’yilmaning samaradorligini
kursatadi. Investitsiyani koplash davri kichik biznes soxasida 2-3 yil, uzoq muddatli
qo’yilmalar esa 10-15 yilgacha davom etadi. Kapital qo’yilmalarni qoplash davrining
normativlari degan tushuncha mavjud bulib, bu iqtisodiyot tarmoqlarida qo’yilgan
kapital qo’yilmalarning qoplash davrining o’rtacha miqdori deb tushuniladi. O’rta
hisobda investitsiyani qoplash davri qilib iqtisodiyotda 6-8 yil deb qabul qilingan.
Investitsiyaning milliy daromaddagi hissasi investitsiya normasi deb ataladi. Bu
kuyidagi formula asosida xisoblanadi;
%
100


ЯММ
ЯИС
ЯИН
(10.2.4.)
bu erda:
YaIN
- yalpi investitsiya normasi;
YaIS
- yalpi investitsiya summasi;
YaMM
- yalpi milliy daromad.
Investitsiyaviy loyihaning (IL) tijorat (moliyaviy) samaradorligi–bu, ushbu IL-ni
yuzaga keltiruvchi loyihani, uning ishtirokchilari maqsadlari va manfaatlariga
muvofiqligini aks ettiruvchi kategoriyadir.
Samaradorlik quyidagicha bo’lishi mumkin:
- loyihaning umumiy samaradorligi;
- loyihadagi ishtirok samaradorligi.
Loyihaning
umumiy
samaradorligi
ishtirokchilar
uchun
ular
ning
manfaatdorligini aniqlash va moliyalashtirish manbalarini izlash maqsadida
baholanadi. Samaradorlikning ushbu turi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- loyihaning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi;
- loyihaning tijorat samaradorligi.
Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari IL amalga oshirilishining
ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini hisobga oladi.
Tijorat samaradorligi ko’rsatkichlari esa, ushbu loyihani amalga oshirayotgan
ishtirokchi uchun moliyaviy natijalarni hi sobga oladi. Bunda ushbu ishtirokchi
loyihani amalga oshirish uchun lozim bo’lgan barcha xarajatlarni ko’tarishi va loyiha
natijala ridan to’la foydalanishi ko’zda tutiladi.
Umuman olganda, loyiha samaradorligi ko’rsatkichlari texnik, texnologik va
tashkiliy loyiha qarorlarini iqtisodiy nuqtai- nazardan tavsiflaydi.
Loyihadagi ishtirok samaradorligi IL-ni amalga oshiri lishi va barcha
ishtirokchilar manfaatdorligini aniqlash maqsadida aniqlanadi.
Loyihadagi ishtirok samaradorligi quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- korxonaning loyihadagi ishtiroki samaradorligi (ishti rokchi-korxonalar uchun
117

---

IL samaradorligi);
-
korxona
aktsiyalariga
investitsiyalar
qo’yish
samaradorligi
(ishtirokchi-aktsiyadorlik korxonalar aktsiyadorlari uchun IL sa maradorligi);
- iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari, moliya-sanoat guruh lari, uyushmalar va
xolding tuzilmalari uchun – tarmoq samara dorligi;
- IL-ning byudjet samaradorligi (barcha darajadagi byud jetlar xarajat va
daromadlari nuqtai-nazaridan, loyihada davlat ishtiroki samaradorligi).
IL samaradorligini baholash ikki bosqichda amalga oshiri ladi. Birinchi
bosqichda umuman loyihaning samaradorlik ko’r satkichlari hisoblanadi. Ushbu
bosqichning maqsadi – loyihaviy qarorlarning umumlashtirilgan tarzda iqtisodiy
baholash va in vestor izlash uchun zarur bo’lgan qulay sharoitlarni yaratishdir. Lokal
loyihalarga nisbatan faqatgina ularning tijorat samara dorligi baholanadi, va u qulay
bo’lgan taqdirdagina, baholashning ikkinchi bosqichiga o’tish tavsiya qilinadi.
Baholashning ikkinchi bosqichi, moliyalashtirish sxemasi ishlab chiqilgandan
keyingina amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda ishtirokchilar tarkibi, ularning har
birini moliyaviy ishtiroki va samardorligi aniqlanadi. (Chetirkin E.M. Metodi
finansovix i kommercheskix raschyotov. - M.: 1995.)
Sof diskontlangan daromad (SDD) va daromadlilikning ichki me’yori (DIM)ni
hisoblash uchun investitsiyalardan olinadigan daromadni bilish lozim. Bu daromadni
topish uchun esa, mahsulot (xizmat) narxini yoki boshqacha qilib aytganda
investitsiyaviy qo’yilmalar natijalarining qiymat bahosini bilish lozim. Bundan kelib
chiqqan holda, natijaning qiymat bahosi bo’lmagan taqdirda, SDD va DIM
ko’rsatkichlari yordamida loyihaning ab solyut samaradorligini aniqlab bo’lmaydi,
degan xulosaga kelish mumkin. Ammo, masala bunday qo’yilganda ham, SDD va
DIM ko’r satkichlarini hisoblash mumkin. Gap shundaki, bunda ikki xil variant
ko’rib chiqiladi: birinchi (loyiha) va ikkinchi (nollik muqobil) variantlar. Bunday
yondashuvda daromad ob’ektni eks pluatatsiya qilish xarajatlarini tejash bilan
almashtiriladi, nollik variant bo’yicha investitsiyaviy qo’yilmalar esa, nolga
tenglashtiriladi. Nollik variant bo’yicha qo’yilmalar haqiqatdan ham nolga teng
bo’lgandagina bunday yondashuv to’g’ri bo’ladi. Nollik variantdagi masala echimini
ko’rib chiqaylik. Taqqoslama samaradorlik ko’rsatkichidan foydalanamiz:
1
2
2
1