Cəmil Əli oğlu haciyev elxan Rəcəf oğlu allahverdiyev

Qarğıdalı

Öz əhəmiyyətinə görə dənli taxıl bitkiləri içərisində qarğıdalı xüsusi yer tutur.Qarğıdalıdan ərzaq, yem və yüngül səaye üçün xammal kimi istifadə olunur.

Qarğıdalının dənindən müxtəlif növ un və şirniyat məmulatla- rının hazırlanmasında istifadə olunur. Bununla yanaşı qarğıdalının dənindən yüksək keyfiyyətli bitki yağı alınır ki, bu da orqanizmin normal inkişafında böyük rol oynayır.

Qarğıdalı bitkisi nəinki ərzaq üçün, eləcədə heyvandarlığın yemə olan tələbatının ödənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Heyvandarlıqda onun yaşıl kütləsindən yaşıl yem və ya silos kimi istifadə edirlər. Ayrı-ayrı alimlərin tədqiqatlarından məlum olur ki, qarğıdalı dəninin hər 100 kq-da 134 yem vahidi, quru gövdəsinin hər 100 kq-da 37 yem vahidi, dənin süd-mum yetişmə fazasında yığılan silos kütləsinin hər100 kq-da 21-30 yem vahidi, süpür- gələmə fazasında yığılmış yaşıl kütlənin hər 100 kq-da 17-20 yem vahidi olur.

Qidalılıq dəyərinə görə qarğıdalı bitkisinin tərkibi çox zəngin- dir.

Bioloji xüsusiyyətləri: Dənli taxıl bitkiləri içərisində qarğıdalı ən qısa müddətdə çoxlu üzvi maddə əmələ gətirən birillik bitkidir. Qısa bir dövrdə qarğıdalı bitkiləri 600-800 s/ha üzvi maddə əmələ gətirir. Ona görə də bu bitkinin yüksək məhsul vermə qabiliyyəti nəzərə alınmalı və buna lazım olan yaşayış amilləri yaradılmalıdır. Qarğıdalı bitkisinin həyat amillərinə tələbi bölgələr üzrə və sortdan asılı olaraq dəyişir.

Qarğıdalı bitkisi işığa tələbkar, istilik sevən bitkidir.Yay döv- ründə işığın çox olması üzvi maddənin artmasına kömək edir. İşığın əhəmiyyəti o zaman böyük olur ki, qarğıdalı bitkisi lazım olan su və qida maddəsi ilə təmin olunsun.Belə ki . bitkidə suyun çatışmaması transpirasiya prosesinin pozulmasına səbəb olur ki. bu da öz növbəsində yaşıl kütə artımına mənfi təsir edir.

Becərilmə şəraitindən və sortundan asılı olaraq bitkinin inkişafı

və yüksək məhsul verməsi üçün 1700-3200⁰ aktiv temperatur tələb olunur.Bu da onu göstərir ki, bitkinin ayrı-ayrı inkişaf fazalarında istiliyə tələbi müxtəlifdir.Torpaqda kök sistemi yerləşən qatda temperatur 22-25⁰ olduqda bitki daha yaxşı inkişaf edir.

Respublikamızın açıq şabalıdı və şabalıdı torpaqlarında qarğı- dalı daha yaxşı inkişaf edir və yüksək məhsul verir.Qarğıdalı torpağa az tələbat göstərir.

Qarğıdalının qida maddələrini mənimsəməsi torpağın mexaniki tərkibindən, aerasiya dərəcəsindən, suvarma suyu ilə təmin olun- masından, kök sisteminin inkişafından və ələlxüsus sortun xüsu- siyyətindən asılıdır. Qarğıdalının kök sisteminin inkişaf etməsində, onun əlverişsiz xarici amillərə qarşı davamlı olmasında və dənində azotsuz ekstraktiv maddənin toplanmasında fosforun əhəmiyyəti böyükdür.

Növbəli əkində yeri.Qarğıdalı bitkisi üçün ən yaxşı sələf dənli- paxlalı bitkilər, şəkər çuğunduru, dənli-taxıl, pambıq, tərəvəz və digər bitkilər hesab olunur.Respublikamızın aran rayonlarında pa- yızlıq buğda və ya arpanın məhsulu yığıldıqdan sonra dərhal sahə üzlənib, şumlandıqdan sonra burada qarğıdalı bitkisi becərmək mümkündür. Bu da onu göstərir ki, payızlıq buğda və ya arpa qarğıdalı bitkisi üçün yaxşı sələfdir.

Qarğıdalı qida maddələrinə yüksək tələbkar bitkidir.Buna gö- rədə üzvi və mineral gübrə normalarını vaxtında tətbiq etməklə, becərmə işlərinə düzgün riayət etməklə, suvarmanı vaxtında aparmaqla və alaq otlarına qarşı düzgün mübarizə tədbirləri tətbiq etməklə qağıdalı bitkisini bir neçə il eyni sahədə becərmək olar.

Torpağın becərilməsi: Qarğıdalı bitkisindən yüksək və keyfiy- yətli məhsul əldə etmək üçün torpağın düzgün becərlməsinin bö- yük əhəmiyyəti vardır. Suvarılan sahələrdə torpağın becərilməsi işinə üst səthin hamarlanmasından başlamaq lazımdır.Sahənin qeyri-hamar olması kənd təsərrüfatı işlərinin mexanikləşdirilməsi şəraitini pisləşdirir. Torpağın qeyri-bərabər rütubətlənməsinə səbəb olur.

Şum torpağın əsas becərmə üsuludur. Torpağın əsas payız becə-

rilməsi torpaqda mikrobioloji proseslərin tənzim edilməsi yolu ilə bitkilərin mənimsəyə biləcəyi qida maddələrinin toplanması məqsədini güdür. Torpağın becərilmə qaydaları və şumun dərinliyi torpağın həcm çəkisinə təsir edir. Payız şumlaması və torpağın önkotancıqsız becərilməsi onun bərkiməsinə səbəb olur.Məlumdur ki, torpağın bərkiməsi onun münbitliyinin, aerasiyanın və bitkilərin mənimsəyə biləcəyi rütubət miqdarının azalması ilə nəticələnir.

Payız şumunun qaldırılması sələflərdən asılı olaraq müxtəlif vaxtlara düşür. Payız şumunun aparılması üçün ən yaxşı müddət sentyabr-oktyabr ayı hesab olunur. Şum önkotancıqlı kotanla 25- 30 sm dərinlikdə aparılmalıdır.

Qarğıdalının məhsuldarlığı əkinlərə diqqətlə qulluq edilməsin- dən çox asılıdır. Bu qulluq əsasən sahəni malalamaqdan, səpini düzgün norma və vaxtında aparmaqdan, bitkiləri vaxtında seyrəlt- məkdən, cərgəaralarını yumşaltmaqdan, bitkilərə əlavə gübrələr verməkdən və suvarmanı vaxtında, norma həddində aparmaqdan ibarətdir.

Səpinqabağı becərmə sisteminə torpağa erkən yazda mala çəkilməsi və səpindən qabaqkı kultivasiya daxildir. Səpinqabağı kultivasiyada məqsəd səpindən bilavasitə qabaq alaq cücərtilərini məhv etməkdən, havanın torpağa daxil olmasını, kipləşmiş qatda rütubətli torpağa düşmək üçün səpiləcək toxuma yuva açmaqdan ibarətdir.

Səpin norması və müddəti: Qarğıdalı bitkisi əsasən iki məq- sədlə, yəni dən üçün və ya yaşıl yem, silosluq məqsədilə becərilir. Buna görədə səpin norması becərilmə xüsusiyyətindən, sortdan, bölgədən və səpin üsulundan asılı olaraq təyin edilir.Bununla ya- naşı toxumun səpin norması onun təsərrüfat yararlığından, 1000 ədəd dənin çəkisindən, torpağın nəmlik dərəcəsindən və s asılı olaraq müxtəlif olur.

Respublikanın suvarılan rayonlarında torpağın üst qatında 10- 12⁰ temperatur olduqda səpin aparılması daha yaxşı nəticə verir. Ümumiyyətlə yüksək və keyfiyyətli məhsul əldə etmək üçün səpin müddətinə diqqət yetirmək lazımdır.Yazda səpinin optimal vaxtı

aprelin II və III ongünlüyü hesab edilir.

Tədqiqatlar sübut edir ki, respublikanın aran rayonlarında səpin müddətinə düzgün riayət etdikdə qarğıdalının birinci məhsulunu dən və ya silos üçün yığdıqdan sonra həmin sahəyə təkrar (köv- şənlik səpin) yenə qarğıdalı səpib silos kütləsi və ya yaşıl yem götürmək mümkündür. Bu da vahid sahədən ildə iki dəfə məhsul almağa imkan verir.

Kövşənlik əkin üçün qarğıdalının ən yaxşı səpin müddəti payızlıq buğda, arpa və dənli-paxlalı bitkilərin məhsulu yığıldıq- dan sonra (iyunun 10-30-a qədər) hesab edilir.

Qarğıdalı bitkisinin toxumunun basdırılma dərinliyi torpağın mexaniki tərkibindən, torpaqda olan nəmlikdən və toxumun böyüklüyündən asılıdır.Qarğıdalı toxumu əsasən 7-10 sm dərinliyə səpilməlidir.Torpağın üst qatı qurudursa onda toxumu nisbətən dərin səpmək lazımdır. Yüngül mexaniki tərkibə malik torpaqlarda toxum dərinə, ağır mexaniki tərkibə malik olan torpaqlarda toxum dayaz səpilməlidir.

Qarğıdalı bitkisi şaxtaya çox həsasdır.Onun cücətiləri 2⁰ şax- taya davam gətirir, temperatur -3⁰S olduqda isə cücərti məhv olur. Həddən artıq yüksək temperatura da bitkiyə mənfi təsir göstərir. Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, temperatur həddi minimum 4-5⁰S, maksimum isə 46-48⁰S olduqda qarğıdalı bitki- sinin inkişafı dayanır.

Suvarma rejimi:Qarğıdalı vegetasiya müddətində çox su tələb edən bitkidir.Ona görə də demək olar ki, nəmlik sevən bitkidir.Digər dənli bitkilərdən fərqli olaraq qarğıdalı suyu çox qənaətlə istifadə edir. Qarğıdalı toxumunun şişməsi, cücərməsi üçün dənin çəkisinin 35-40%-i qədər su lazımdır.Bu bitkinin orta transpirasiya əmsalı 700-900-ə çatır. Qarğıdalı bitkisi bəzi bitkilərə nisbətən quru maddənin əmələ gəlməsinə az su sərf edir.

Torpaqda cücərti almaq üçün lazımı nəmlik olmadıqda səpindən əvvəl sahədə arat aparılması lazım gəlir.Ağır mexaniki tərkibə ma- lik olan torpaqlarda arat suvarma norması 1200-1500 m³/ha, orta torpaqlarda 1000-1200 m³/ha, yüngül mexaniki tərkibə malik olan

torpaqlarda isə 800-1000 m³/ha olur. Əgər arat müəyyən səbəblər- dən aparılmamışdırsa, onda səpsuvar etmək lazımdır. Səpsuvar səpin apardıqdan dərhal sonra aparılmalıdır. Əks təqdirdə toxumun bir hissəsi həşaratlar və ya zərərvericilər tərəfindən məhv edilər, digər bir hissəsi cücərmə qabiliyyətini itirər ki, bu da sahədə düz- gün cücərti alınmaması ilə nəticələnər.

Səpsuvarda suvarma norması arat üçün qəbul edilmiş normalara uyğun və ya nisbətən az olmalıdır ki, eroziyaya və ya torpağın yuyulmasına yol verilməsin. Səpsuvar qurtardıqdan sonra torpağın üst qatı nisbətən quruyur, qaysaq əmələ gəlir ki, bu da cücərtinin inkişafının qarşısını alır.Sahə nisbətən quruduqdan sonra yəni cücərti göründükdə cərgəaralarını yumşaltmaq lazımdır.Əks təqdirdə havalanma getmədiyindən cücərtilər məhv ola bilər.

Qarğıdalının kökü arpaya, buğdaya, vələmirə nisbətən 3-6 dəfə çox su sorma qabiliyyətinə malikdir.İstilik artıqca su sorma qabi- liyyətidə güclənir. Torpaqda havalanma getməyəndə kök tərəfin- dən suyun mənimsənilməsi azalır.Buna görədə hər suvarmadan sonra cərgəaraları yumşaldılmalıdır.

Qarğıdalı bitkisinin suvarılması şırımlarala aparılır.Ərazidə irri- qasiya prosesinin baş verməməsi üçün ilk növbədə sahənin mai- lliyinə diqqət yetirmək lazımdır. Buna görədə şırımlarla suvarma- da ən əlverişli maillik 0,002-0,007 hesab edilir.Təsadüf halda şırım suvarması 0,02-0,03-dən artıq mailliyi olan sahələrdə aparılır.

Vegetasiya dövrü torpağın ümumi su tutumunun 65-70%-i nəm olduqda bitkinin inkişafı normal gedir.Torpaqda nəmliyin azalması bitkinin inkişafına pis təsir edir ki, nəticədə bitkinin inkişafı zəifləyir. Hətta bəzi hallarda bitki inkişafdan dayanır.

Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, qarğıdalının bir bitkisi vegetasiya dövründə orta hesabla 200 litr su tələb edir. Qarğıdalı bitkisinin vegetasiya dövründə sudan istifadə etməsi havanın və torpağın temperaturundan, əraziyə düşən atmosfer çö- küntüsünün miqdarından, torpağın mexaniki tərkibindən, sahənin gübrələmə dərəcəsindən və digər amillərdən asılıdır.

Vegetasiya suvarmaları cücərti alınandan sonra aparılan su-

varmalara deyilir. Suvarmalar 15-17 sm dərinliyində cərgələr arasına çəkilmiş şırımlarla aparıldıqda yaxşı nəticə verir.Səpinə qədər (arat) və səpindən sonra cücərtilər alınana qədər (səpsuvar) aparılan suvarmalar vegetasiya suvarmalarına aid deyildir.

Qarğıdalının vegetasiya müddətində neçə dəfə suvarılması yaz- yay aylarında yağan yağmurlarla, bitkinin inkişaf fazaları ilə, torpağın mexaniki tərkibi və nəmlik dərəcəsi ilə əlaqələndirilmə- lidir. Suvarmanı elə təşkil etmək lazımdır ki, dənin mum-yetişmə dövrü başlayana qədər torpağın ümumi su tutumunun 60-70%-i nəm olsun.

Qeyd etmək lazımdır ki, qarğıdalı bitkisi vegetasiya müddətində süpürgə əmələ gəlməyə 10 gün qalmışdan çiçəkləmənin sonuna qədər daha çox su tələb edir.Bu dövrdə qarğıdalının transpirasiya əmsalı 700-800-ə çatır.Buna görədə həmin dövrdə qarğıdalının 10

-15 gündən bir suvarılması məsləhət bilinir.Sonra isə həmin əmsal 170-180-ə qədər aşağı düşür.

Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun bitkiçilik kafedrası- nın əməkdaşları suvarmanın sayının və aparılma müddətinin qarğı- dalının məhsuldarlığına təsirini öyrənmək məqsədilə təcrübələr aparmışlar. Təcrübə zamanı ən yaxşı nəticə qarğıdalı əkinlərinə dən üçün becərdikdə 5 dəfə suvarma, silos üçün becərdikdə isə 4 dəfə suvarma apardıqda alınmışdır.

Təsrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, arat və səpsuvardan əlavə, qarğıdalının 3-4 yarpaq əmələ gəlməsində, gövdələmə fazasında, süpürgə əmələ gəlməyə 10-12 gün qalmış, çiçəkləmədə və dəndə süd yetişmə başlayan dövrdə suvarma aparılmalıdır.Belə suvarma nəticəsində 60-70 s/ha dən, 700-750 s/ha yaşıl kütlə əldə etmək mümkündür.

Vegetasya suvarmaları bölgələrdən, torpağın mexaniki tərkibin- dən və ərazinin iqlim göstəricilərindən asılı olaraq 800-1300 m³/ha arasında aparılması məqsədəuyğun hesab edilir.

Respublikamızın bölgələrindən asılı olaraq qarğıdalı bitkisinin suvarma müddətləri və normaları 10 saylı cədvəldə göstərilmişdir. İlin nəmliyindən asılı olaraq göstərilən suvarma rejimlərini nizam- lamaq məsləhət bilinir.

Cədvəl 10

Azərbaycan respublikasının bölgələrindən asılı olaraq qarğıdalı bitkisinin suvarma müddətləri və normaları

Bitkilər	Yağışyağdırma üsulu					Yerüstü üsul
	Suvarma- ların sayı		Suvarma müddəti	Vegetasiya suvarma norması (m^3/ha)	Suvarmal arın sayı			Suvarma müddəti		Vegetasiya suvarma norması (m^3/ha)
1	2		3	4	5			6		7
Gəncə-Qazax bölgəsi
Dən üçün	5	7.V-16.VII		1900	3		21.V-18.VII		2000
Silos üçün	4	7.V-3VII		1400	2		21.V-18.VII		1300
Kövşənliyə	4	16.VII-14.IX		1500	2		1.VIII-14.IX		1500
Şirvan bölgəsi
Dən üçün	5	6.V-12.VII		2650	5		11.V-15.VII		2800
Silos üçün	4	6.V-30.VI		1950	3		11.V-1.VII		2000
Kövşənliyə	5	21.VII-13.IX		2500	3		26.VII-18.IX		2500
Muğan-Salyan bölgəsi
Dən üçün	5	6.V-11.VII		2600	3		11.V-15.VII		2600
Silos üçün	4	6.V-28.VI		1900	2		11.V-25.VI		1800
Kövşənliyə	6	11.VII-17.IX		2400	3		16.VII-17.IX		2400
Mil-Qarabağ bölgəsi
Dən üçün	6	11.V-14.VII		2600	4		16.V-17.VII		2800
Silos üçün	4	11.V-14.VII		2000	2		16.V-27.VII		1900
Kövşənliyə	4	27.VII-13.IX		2200	3		26.VII-17.IX		2300
Dağlıq Qarabağ bölgəsi
Dən üçün	4	8.V-114.VII		1800	3		16.V-17.VII		2000
Silos üçün	3	8.V-30.VII		1200	2		16.V-27.VII		1200
Kövşənliyə	5	6.VII-17.IX		2400	3		16.VII-20.IX		2500
Quba-Xaçmaz və Şəki-Zaqatala bölgəsi
Dən üçün	5	1.V-11.VII		2300	3		11.V-14.VII
Silos üçün	4	1.V-24.VI		1600	2		11.V-20.VI		1500
Kövşənliyə	5	6.VII-7.IX		2600	3		1.VII-7.IX		2650
Abşeron bölgəsi
Dən üçün	-	-		-	7		21.V-14.VIII		3600
Silos üçün	10	11.V-10.VIII		3400	8		11.V-10.VIII		3900
Kövşənliyə	10	11.V-10.VIII		3400	8		26.VI-12.IX		3900
Naxçıvan bölgəsi
Dən üçün	5	7.V-14.VII		2400	3		11.V-17.VII		2500
Silos üçün	4	7.V-30.VI		1800	2		11.V-26.VII		1600
Kövşənliyə	5	9.VII-13.IX		2400	3		16.VII-15.IX		2500

Suvarma normalarının azaldılması suvarmanın səmərəsini aşağı salır və ya çoxaldılması suvarılan torpaqların, xüsusilə şorlaşmış və qrunt sularının dayazda yerləşdiyi sahələrin meliorativ vəziyyətini pisləşdirə bilər.

Respublikanın aran və dağətəyi rayonlarının suvarılan torpaqla- rında payızlıq taxıl məhsulu yığıldıqdan sonra kövşənlikdə qarğı- dalı aralıq bitkisi kimi də becərilir. İstər yazda səpilən, istərsə də kövşənlikdə səpilən qarğıdalı sahələrində torpaqda tələb olunan optimal nəmlik rejimi yaratmaq məqsədilə təbii-iqtisadi bölgələr üzrə vegetasiya suvarmalarını cədvəldə göstərildiyi qaydada aparılması məqsədəuyğun hesab edilir.

4.