«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

Topshiriqlar:

3. 
   Xo’jalikda suvdan foydalanish rejasini tuzishni o’qib o’zlashtirib oling.
   
4. 
   Quyidagi 28–jadvalda va 2-ilovada keltirilgan malumotlardan foydalanib, xo’jalikda suvdan foydalanish rejasini tuzishni o’rganing.
   

Ekinlarni sug’orish rejimi 28-jadvalda keltirilgan.
2-ilovada keltirilgan shaklni to’ldirishni misol orqali ko’rib chiqamiz. Brigadada 200 ga sug’oriladigan ekin maydoni bor. Shundan, 120 ga maydoni paxta, 40 ga beda, 30 ga makkajo’xori, va 10 ga tomorqa egallaydi.
Sho’rlanmagan yerlarda sizot suvlari chuqurligi 2-3 m bo’lsa, bu IV gidromodul rayonga to’g’ri keladi.
Tomorqalarni sug’orish uchun IV dan IX gacha har gektar hisobiga sekundiga 1,5 l/s doimiy suv oqib kelishi rejalashtiriladi. Brigadada sug’orish shahobchalari qoniqarli ahvolda ular f.i.k. 0,85 bo’lgan «Xashar» kanalidan suv oladi.
Xo’jalikka ikki kanaldan: f.i.k. 0,9 va uzunligi 1,5 km bo’lgan «Bosh kanal»dan va f.i.k. 0,92 bo’lgan brigadalararo «Chavka» kanalidan suv keladi. Shu malumotlar asosida shakl quyidagicha to’ldiriladi.
6-grafa har bir ekin uchun uch ko’rsatgich: kun, gektar va Q_netto suv oqimi hisoblab chiqiladi. Kun grafasiga har besh kunlikda sug’orishni davom etgan vaqti yoziladi. Bizning misolimizda g’o’za iyun oyida birinchi va ikkinchi sug’orish uchun 5 kundan, ammo, iyul oyining ikkinchi besh kunligida faqat 1kun, qolgan 4 kun uchinchi sug’orishga ketadi. May, iyul va avgustning so’nggi besh kunliklari 6 kundan, chunki bu oylarda 31 kun bor.
Gektar grafasida sug’oriladigan maydonlar qayd etiladi. Buning uchun umumiy maydon sug’orish davomiyligiga taqsimlanadi va besh kunlikda necha kun sug’orilgan bo’lsa kun soniga ko’paytiriladi. Birinchi sug’orish uchun (120:24)*2=25 ga bo’ladi.
Talab qilinadigan Q_netto suv oqimi jadvalga sekundiga 44 litr, ikkinchi sug’orish uchun har gektariga 900 m³ suv meyori sarflansa, 5,8 ga ni sug’orish uchun sekundiga 67,2 l zarurligini topamiz (5 ga uchun sekundiga 58 litr, 0,8 ga uchun 9,2 litr kerak). 14-grafaga muvofiq g’o’zani ikkinchi va uchinchi sug’orishlar orasida bir sutkada sekundiga 47 litr, qolgan 4 sutkada esa sekundiga 77 litrdan suv kerak. Bunday holda o’rtacha suv oqimi:
(1*47) / (4*77) / 5= 70 l/s
24-jadval
Ekinlarni sug’orish rejimi

Ekinlar	Sug’orish №	Sug’orish meyori, m^3/ga	Sug’orish muddatlari			Sug’orishlar oasidagi farq, sutka
			Boshlan- Ishi	Tugallan- Ishi	Sug’orish davri o’rtasi
G’o’za	1	700	22/V	15/VI	2/V	-
	2	900	16/VI	6/ VII	26/VI	24
	3	1000	7/VII	25/VII	16/VII	19
	4	1000	26/VII	15/VIII	6/VIII	19
Beda	1	1000	11/V	15/VI	17/V	-
	2	1200	1/VI	15/VII	7/VI	21
	3	1200	21/VI	20/VII	27/VI	20
	4	1400	6/VIII	18/VII	12/VII	17
	5	1400	22/VII	5/VIII	29/VII	17
Makka- jo’xori	1	700	1/VI	12/VI	6/VI	-
	2	800	26/VI	3/VII	25/VI	19
	3	800	6/VII	17/VII	12/VII	17
	4	800	22/VII	3/VIII	28/III	18

Sug’orish besh kundan kam davom etsa, talab qilinadigan suv oqimini butun besh kunlik uchun hisoblash kerak.
9-grafada iyun oyining uchinchi besh kunligida 6 gektarga ekilgan makkajo’xorini 2 kunda sug’orilishi ko’rsatilgan. Buning uchun Q = 27 l/s kerak. Agar 6 gektarni 5 kunda sug’orish kerak bo’lsa, u holda har kunda 1,2 gektarni sug’orish lozim, buning uchun sekundiga 11 litr suv zarur bo’ladi. Rejada esa, Q_netto sekundiga 27 l emas 11 litrni ko’rsatish kerak, aks holda bu ko’rsatgichlarni jamlab va o’rtacha miqdorini hisoblab bo’lmaydi.
Barcha ekinlarni sug’orish parametrlari qayd etib chiqilgandan keyin brigada va kanal bo’yicha jami suv sarfi hisoblab chiqiladi, oxirida xo’jalik bo’yicha hisoblanadi. Masalan, «Chavka» brigadalararo kanali uchun Q_netto o’zi qoladi. Q_brutto ni aniqlash uchun uni «Chavka» kanalining f.i.k. 0,92 ga taqsimlash kerak.
Demak, 5-brigadani suv bilan taminlash uchun «Xashar» kanalining bosh qismida suv oqimi sekundiga 143 l, «Chavka» kanali boshida 143:0,92 =156 l/s, xo’jalikning «Bosh kanalida» 156:0,9 =174 l/s.
Agar Q_netto 121 l/s suv sarfini Q_brutto 174 l/s sarfiga taqsimlasak 0,7 raqami kelib chiqadi, bu –brigada misolida keltirilgan butun sug’orish tarmoqlarining f.i.k.ni ko’rsatadi.
Rejada belgilangan va amalda sug’orilgan maydonlarni bilib olgandan keyin suvdan foydalanish koeffisentini va boshqa amaliy muhim ko’rsatgichlarni tez va aniq hisoblash mumkin.
Dehqonchilikda sug’oriladigan suvdan foydalanish koeffisenti (DSS) amalda muhim ahamiyatga ega. U suvdan qanchalik unumli foydalanilayotganligini ko’rsatadi. Bu koeffisent amalda sug’orilgan maydon (ωx)ning t kun ichida shu suv bilan sug’orish mumkin bo’lgan maydonga yoki olingan suvning qobiliyatiga (Sk) nisbatini ko’rsatadi.