Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

NƏCƏF  BƏY VƏZİROV 

(aprel 1854 - 9 iyun 1926) 

 

Azərbaycanın görkəmli maarifpərvər yazıçılarından biri də Nəcəf bəy Vəzirovdur. O, milli 

peşəkar teatrımızın yaradıcılarından və ilk teatr tamaşasını  həm hazırlayanlardan, həm də onun 

iştirakçılarından biridir. Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra dramaturgiya ilə birinci məşğul olub və 

Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının bünövrəsini qoyub. 

Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov 1854-cü ilin aprelində  Şuşa  şəhərində doğulub. Babası 

Qarabağ mahalındakı Zümürxaç kəndinin kasıblamış  bəylərindən olub. Atası  Fətəli bəy cavan 

yaşlarından əmək qabiliyyətini xeyli itirib və kasıblayaraq ailəsini güc-bəlayla dolandırıb. Tədricən 

ailənin təsərrüfat işlərini və ruzi qazanmaq vəzifəsini Nəcəf bəyin anası, mahalda qeyrətli və qoçaq 

qadın kimi tanınan Mina xanım öz üzərinə götürüb. Yalnız bundan sonra, yəni on iki yaşında Nəcəf 

bəy Vəzirov mədrəsədə təhsil almağa başlayıb. İti zehni və çalışqanlığı ilə üç aya Quran oxumağı, 

sərbəst yazınağı öyrənib. Bir il sonra Şuşa  şəhərinin mülkiyyə  məktəbinə daxil olub. Lakin 

müəlliminin kobud rəftarına görə məktəbi ataraq təhsilini yarımçıq qoyub. Yaxın bir qohumu Nəcəf 

---

bəyə rus dilini öyrədib və o, cüzi yazı-pozu ilə mirzəlik edərək ailəsinə maddi yardım göstərməyə 

başlayıb. 

Oxumağa, elmə, maarifə böyük maraq göstərən Nəcəf bəy qohumlarının tənələrinə  və 

anasının etirazına məhəl qoymadan 1868-ci ildə yarımçıq təhsilini davam etdirmək məqsədilə 

Bakıya gəlib. Burada realnı gimnaziyaya daxil olub. Altı il şəhərin ən mötəbər təhsil ocaqlarından 

sayılan gimnaziyada oxuyub. 1874-cü ilin iyun ayında gimnaziyanı gümüş medalla bitirib və ali 

təhsil almaq üçün Peterburqa gedib. Uğurla imtahan verib və məşhur Peterburq Universitetinə qəbul 

edilib. 

Elə ilk günlərdən  şəhərin rütubətli havası ona düşməyib və  səhhəti ağırlaşan iyirmi yaşlı 

Nəcəf bəy batdaq qızdırmasma tutulub. Müalicə alandan sonra həkimlərin məsləhəti ilə Moskvaya 

gəlib. Burada da uğurla imtahan verərək Petrovski-Razumovski kənd Təsərrüfatı Akademiyasının 

tələbəsi olub. Kasıbçılıq ucbatından uzun illər palaza bürünüb yatdığına görə ona "dərviş" təxəllüsü 

veriblər. Hətta yazıçı özü də  bəzi  ədəbi nümunələrində, o cümlədən 1893-cü ildə  Şuşada kitab 

şəklində çap olunmuş "Daldan atılan daş topuğa dəyər" pyesinin titul vərəqində imzasını belə verib: 

"İnşayi Dərviş Nəcəf bəy Vəzirzadə". 

Akademiyanı 1878-ci ildə qurtardıqdan sonra Moskvadan Azərbaycana qayıdan Nəcəf bəy 

Vəzirov  əvvəlcə  Gəncə quberniyasının Tərtər nahiyəsində, Dilicanda, sonralar isə müxtəlif 

bölgələrdə meşəbəyi işləyib. 1895-ci ildə Bakıya köçüb və burada vəkililklə  məşğul olub. Eyni 

zamanda müxtəlif mətbuat səhifələrində publisistik yazılarla çıxış edib. Onun müxtəlif mövzulu 

məqalələri 1905-1918-ci illərdə "Həyat",  "İrşad", "Tazə həyat", "Tərəqqi", "Yeni irşad", "Sədayi-

həqq", "E1 həyatı", "Açıq söz", "Mirat" qəzetlərində çap olunub. 

Bakının məşhur mədəni-maarif cəmiyyətlərindən olan "Səfa" 1913-cü il noyabr ayının 15-də 

Tağıyev teatrında (şəhər teatrında) Nəcəf bəy Vəzirovun  ədəbi fəaliyyətinin 40 illiyinin yubiley 

təntənəsini keçirib. Yubiley mərasiminin bədii hissəsində Cahangir Zeynalovun rejissorluğu ilə 

ədibin "Hacı Qəmbər" komediyası oynanılıb. 

Nəcəf bəy Vəzirov 1926-cı il iyun ayının 9-da Şamaxının Çuxuryurd kəndində ürək 

xəstəliyindən vəfat edib. Cənazəsi Bakıya gətirilərək burada, hazırda Fəxri xiyaban adlanan 

qəbiristanlıqda dəfn olunub. 

 

* * * 

 

Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə  məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi 

ədəbiyyatımızın klassikləri sırasma daxildir. Onun yaradıcılığını üç mərhələyə bölmək olar. 

Birinci mərhələ:     1873-1900-cü illər; 

İkinci mərhələ:       1902-1913-cü illər; 

Üçüncü mərhələ:   1913-1921-ci illər. 

Nəcəf bəy Vəzirov dramaturji yaradıcılığa Bakıda olarkən başlayıb. 1873-cü il mart ayının 

10-da Bam realnı gimnaziyanın şagirdləri ilə birlikdə Mirzə Fətəli Axundzadənin "Lənkəran xanının 

vəziri" komediyasının tamaşasında oynayıb. Bundan təsirlənərək elə  həmin il ilk birpərdəli "Əti 

sənin, sümüyü mənim" (1873) və "Qaragünlü" (1874) məzhəkələrini yazıb. Lakin həmin əsərlər itib. 

Dramaturq bu məzhəkələrdən birincisinin süjeti və mövzusu barədə vaxtilə  "Əkinçi" qəzetində 

yazıb. Əldə olmayan ikinci məzhəkəsi barədə isə müfəssəl tərcümeyi-halında bəhs edib. 

Moskvanın teatr mühiti, klassik rus və dünya dramaturqlarının yaradıcılıqları ilə yaxından 

tanış olan Vəzirov  ədəbiyyata daha ciddi meyil göstərib. Tələbə vaxtı "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" 

(1875), "Gəmi lövbərsiz olmaz" (1876) komediyalarını yazıb. Meşəbəyi işləyə-işləyə "Daldan atılan 

daş topuğa dəyər" (1890), "Sonraki peşmançılıq fayda   verməz" (1890), "Adı var, özü yox" (1891), 

"Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" ("Hacı  Qəmbər" 1895) komediyalarını, "Müsibəti-Fəxrəddin" 

(1896) faciəsini və "Pəhlivanani-zəmanə" ("Zəmanə pəhlivanları". 1900) dramını tamamlayıb. 

---

"Müsibəti-Fəxrəddin" ilk Azərbaycan faciəsidir. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli 

buruaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı  təsvir olunan birinci dram 

əsəridir. 

Yaradıcılığının lknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902-ci ildə başlayıb. 

Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından iqtibas 

edilib. Lakin Nəcəf bəy  əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib. 

Məhz buna görə də həmin komediya dramaturgiyamızda daha çox və əsasən, milli sənət nümunəsi 

kimi şöhrətlənib. 

Dramaturqun yaradıcılığının ikinci dövrü kimi səciyyələnən mərhələdə  Nəcəf bəy Vəzirov 

"Vay şələküm-məəlləküm" (1909), "Nə əkərsən, onu biçərsən" (1911), "Keçmişdə qaçaqlar" (1912) 

səhnə əsərlərini yazıb. Fransız ədəbiyyatından götürülmüş "Vəkil Patelen" vodevilini "Dələduz" adı 

ilə, məzhəkə janrında iqtibas və  təbdil edib. Həmçinin müxtəlif teatr truppalarında coşğunluqla 

rejissorluq fəaliyyəti göstərib. Bəzən həvəskar aktyor kimi kiçik həcmli rollar da oynayıb. 

Nəcəf bəy Vəzirovun  ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də  məhsuldar sayıla bilər. 

Dramaturq ömrünün ağsaqqal çağında və yaradıcılığının müdriklik mərhələsində "Pul düşkünü Hacı 

Fərəc" (1912), "Keçmişdə qaçaqlar" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. 

Dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun "Mehdi xan Tabasarani" pyesi tamamlanmayıb, yarımçıq 

qalıb. 

Dramaturqun məzhəkə  və  məsxərə janrında yazdığı dram əsərləri milli folklordan, xalq 

oyun-tamaşalarının kompozisiya qurumundan, forma elementlərindən, məzmun xüsusiyyətlərindən 

şirələnib. Süjet aydın və sadə, dramaturji dil şirəli və zəngindir. Yaradıcılığının sonrakı illərində də 

xalq dramlarına, meydan oyunları prinsiplorinə  əsaslandığına görə  Nəcəf bəy Vəzirovun 

komediyalarının əksəriyyətinin adı atalar sözü ilə verilib. 

Onun məzhəkələrinin mövzu, ideya-bədii əsasını məişətdə mövcud olan evlənmək və digər 

ailə məsələləri, varlanmağa hərislik duyğuları, halal zəhmətə rəğbət hissi təşkil edir. Dramlarında isə 

dramaturq burjua mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin iyrənc tərəflərini, feodal həyat tərzinin qüsurlu 

cəhətlərini, nadanlığın bəlalarını, təfəkkür  ətalətinin faciələrini, cəmiyyətdəki mövcud əxlaq 

normalarının rəzilliyini həssaslıqla, inandırıcı vasitələrlə  tənqid hədəfinə çevirib. Mülkədarlığın 

dağıdıcı, mənəviyyatları parçalayan xüsusiyyətlərini, nəsil ədavətinə təkan verməsini və bu zəmində 

faciələr törənMəsmə meydan açılmasını sərt dramaturji hadisələr burulğanında verib və bunları öz 

əsərlərinin baş mövzusu kimi səciyyələndirib. 

İlk qələm təcrübəsindən başlayaraq, Nəcəf bəy Vəzirov get-gedə hər təzə əsərində ideyaları 

dolğunlaşdırmış, kompozisiyanı bütövləşdirmiş, bədii personajların xarakterik cizgilərini cilalamış, 

dramaturji kolliziyaların mahiyyətini dərinləşdirmiş, dramaturgiyaya yeni-yeni sosial tipləri 

gətirmişdir. Bu baxımdan onun pyeslərində iki yüzə yaxın maraqlı dram surəti vardır. Təbii ki, 

onların arasında bədii cəhətdən qüsurlusu, zəifi, hətta natamam görünəni də var. Ancaq məsələ 

ondadır ki, Nəcəf bəy Vəzirovun bədii personajları dövrünün canlı, real, həyati insan surətləridir. 

Görkəmli dramaturq "Hacı  Qəmbər"lə Azərbaycan komediya janrının yeni mərhələsinin 

bünövrəsini qoymuşdur. Eyni zamanda, "Hacı  Qəmbər" pyesi dramaturgiyamızda traglkomediya 

janrının bədii sınaqdan çıxarılmasma ilk cəhddir. 

XIX əsrin son on ilində Bakı çox sürətlə inkişaf edərək Qafqazın ən böyük sənaye və ticarət 

mərkəzinə çevrilirdi. Bu, bir tərəfdən şəhərdə neft istehsalının və ixracının artması ilə bağlı olsa da, 

digər tərəfdən şəhərin ticarət mərkəzinə çevrilməsi ilə əlaqəli idi. Azərbaycanda Bakı - Tiflis dəmir 

yolu işə düşmüşdü, Xəzər dənizində  gəmiçilik inkişaf tapmışdı  və bununla bağlı ticarətin yeni 

formaları meydana çıxmışdı. Bakıda milyonçu neftxudalar peyda olmuşdular. Güclü bank şəbəkəsi 

fəaliyyət göstərir, Nobel, Rotşild kimi əcnəbi milyonçular şəhərə  ağlagəlməz yatırım və  sərmayə 

qoyurdular. 

Təbii ki, bütün bunlar həm cəmıyyətin inkişafına təsir göstərir, həm də yeni və mürəkkəb, 

yeni və  təzadlı insani münasibətləri formalaşdırır, gözlənilməz sosial münasibətlər üzə  çıxarırdı. 

---

Nəcəf bəy Vəzirovun "Hacı  Qəmbər" komediyası bu dövrün xarakterik həyat hadisələrini tipik 

vəziyyətlərdə və tipik xarakterlərlə təcəssüm etdirib. Əsərin qəhrəmanı, tacir-sövdəgər Hacı Qəmbər 

mənəvi cəhətdən Hacı Qara ("Hacı Qara"), Ağa Həsən ("Mürafiə vəkilləri") obrazları ilə "qohum" 

olsa da, dramaturji personaj kimi yeni xarakterdir. 

Dramaturq bir tərəfdən geniş ticarətlə  məşğul olmaq cəhdində bulunmuş Hacı  Qəmbərin 

sövdəgərlıyini təqdir edibsə, digər tərəfdən onun savadsızlığını, ailəsi ola-ola qızı yerində qulluqçu 

Yetərlə evlənmək eşqinə düşmüş gülünc vəziyyətini tənqid hədəfinə çevirə bilib. Həmin gülünc, 

lakin dramaturji baxımdan maraqlı  vəziyyətdə mayor Xudaverdi bəyin, tacir Hacı Salmanın 

riyakarlıqları, mənəvi eybəcərlikləri real, bir qədər satirik səhnə dili ilə nəzərə çatdırılıb. Yetər isə 

xalq dramlarının  şən, hazırcavab və mürəkkəb vəziyyətlərdən baş  çıxarmağa çalışan məzəli 

obrazlara bənzəyir, lakin onun bədii təsviri orijinaldır. 

Özünün publisistik məqalələrində yazdığı maarifçilik ideyalarını, xalqını xoşbəxt görmək 

arzularını, cəmiyyət barədə yanğılı və həsrətli fikirlərini dramaturq "Hacı Qəmbər" komediyasında 

gənc ziyalı  Əşrəf bəyin və müəyyən məqamlarda Aşıq Vəlinin dillərində  səsləndirib.  Əsər həm 

məişət komediyası, həm də sosial satira kimi dəyərli bədii keyfiyyətlərə malikdir. 

Nəcəf bəy Vəzirov  ənənə olmadan "Müsibəti-Fəxrəddin" kimi faciə  əsəri yarada bilmişdir. 

"Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsi ilə  ədəbiyyatımızda, həmçinin romantik dramaturgiyanın təməli 

qoyulmuşdur. Sonralar bu əsər eyni zamanda romantik teatrın və romantik aktyor məktəbinin 

yaradıcısı olmuşdur. 

"Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsində feodalizm çamırlığında mövcud əxlaq normalarının 

törətdiyi mənəvi və fiziki faciələr qabarıq verilməklə, maarifçilik ruhunun əsarət zəncirlərini qırmaq 

əzınındə olduğu da inandırıcı reallıqla təsvir edilmişdir. Rüstəm bəy obrazı milli mülkədarların tipik 

nümayəndəsi, Fəxrəddin və bir qədər də  Fərhad surətləri isə ziyalı  təbəqəsinin, işıqlı  təfəkkürün 

"zülmət səltənətində nur" təmsilçiləri kimi verilmişlər. Bu iki əks qütbün real təsvirində ölkədə 

mövcud olan nəsil  ədavətinin törətdiyi fitnə-fəsadlar, qanlı müsibətlər daha iyrənc, daha eybəcər 

şəkildə öz mahiyyətini üzə çıxardıb. 

Dramaturq özünün cəmiyyət və insan, elm və şüurun azadlığı, təfəkkürün təkamülü və ideal 

həyat, maariflənmə  və sosial tərəqqi ideyalarını  Fəxrəddin obrazının timsalında, xarakterik 

dramaturji cizgilərlə verib. Qadın azadlığı duyğularını isə  Səadət xanımın timsalında oxuculara 

çatdırıb. Faciədə eyni zamanda feodal-patriarxal cəmiyyətinin kübar təbəqəsinin Cahangir bəy, 

Şahmar bəy, Mələk xanım, Gülbahar xanım kimi nümayəndələrinin və  rəiyyəti təmsil edənlərin 

(qulluqçu Hürü xala, nökərlər Əhməd və Vəli, Hacı Murad və Xəlil) bitkin xarakterləri işlənilib. 

"Pəhlivanani-zəmanə" dramında isə eyni dövrün və eyni millətin burjua əxlaq düşüncələrinin 

rəzil xüsusiyyətləri, neft möhtəkirlərinin dələduzluqları, vəkil Aslan bəyin timsahnda qanunun pulla 

hərraca qoyulması, həddi-büluğa çatmış  qızların nadanlıq pərdəsində yaşadıqları üçün ehtiras 

düşkünlərinin amansız cənginə düşmələri ürəkağrısı ilə  qələmə alınıb.  Əgər dramaturq "Müsibəti-

Fəxrəddin" faciəsində  kəndlilərin avamlıq qəflətindən ayılmamalarının müsibətini veribsə, 

"Pəhlivanani-zəmanə" dramında cəhalət yuxusunda mürgü vuran, torpağı  əlindən alınmış Qurban 

kişinin nadanlığını qabarıq nəzərə çatdırıb. 

Nəcəf bəy Vəzirov "Nə  əkərsən, onu biçərsən", "Pul düşkünü Hacı  Fərəc", "Vay şələküm, 

məəlləküm" pyeslərində  də müxtəlif situasiyalarda və müxtəlif mövzu-problematikada, müxtəlif 

sosial tiplər vasitəsilə burjua əxlaqını, sərxoşluğu,  əxlaqi naqislikləri ifşa hədəfində saxlayıb. 

"Keçmişdə qaçaqlar", "Adı var, özü yox", "Daldan atılan daş topuğa dəyər" məzhəkə-dramlarında 

isə mülkədar həyat tərzinin eybəcər tərəfləri,  şüur kəmliyinin və savadsızlığın törətdiyi mənəvi-

əxlaqi, ictimai-psixoloji fəsadlar, zülmə qarşı namuslu insanların, primitiv şəkildə olsa da, 

apardıqları mübarizələrin mahiyyəti yazıçı amalının, yazıçı qayəsinin əsas ruhunu təşkil edib. 

Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar 

şüuru ilə  zəhmətkeş dü-şüncə  tərzini yeni estetik aspektdən qələmə alıb. Mürəkkəb dramaturji 

hadisələrin mərkəzində yeni şüur oyanışının ziyalarını qabarıq verməyə çalışıb. 

---

Nəcəf bəy Vəzirovun dramaturgiyası  tənqidi realizmın estetik prinsipləri ilə özəl səciyyə 

daşıyır. 

Nəcəf bəy Vəzirov dram əsərlərində maarifçilik hərəkatının ictimai-sosial məzmununu, 

həmin dövrün insanlarının mürəkkəb, psixoloji həyat tərzlərini təsvir etməyin bariz nümunələrini 

yaradıb. 

Nəcəf bəy Vəzirov milli dramaturgiyamıza fəlsəfi təməl, psixoloji dramatizm, fəci obrazlar 

silsiləsi gətirib.