O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti r. J. Tojiev, R. X. Mirsharipov

3-BOB. YUK ORTISH–TASHISH MASHINALARI 
3.1. Yuk ortish-tashish mashinalari to’g’risida umumiy ma’lumotlar 
Sanoat ishlab chiqarishda yuklarni ortish-tashish ishlarini bajarish 
uchun yuklagich va tushirgich mashinalaridan foydalaniladi. 
Yuk ortish-tashish mashinalari sochiluvchan, mayda bo’lakli va 
donali yuklarni ishlab chiqarish korxonalari hududida tsexlararo tashish 
va omborlarda ortish-tashish ishlarini bajarishda qo’llaniladi. Ularga 
traktor, avtomobil yoki maxsus ramalarga o’rnatilgan hamma turdagi 
yuklagichlar 
va 
relssiz 
aravachalar 
kiradi. 
Ular 
o’zining 
manyovrchanligi,
nisbatan kichik o’lchamlari va massasining kichikligi 
bilan farqlanadi. Yuklagichlar asosan ish organining turi bo’yicha 
klassifikatsiyalanadi. Ularning konstruktsiyasi yukni ish organi bilan 
botirib oladigan yoki biror usulda ko’taradigan bo’ladi.
Yuklagichlar uzluksiz va davriy ishlaydigan, yurish qismining 
tuzilishi bo’yicha gusenitsali va g’ildirakli bo’ladi. Ular avtomobillar, 
traktorlar va shataklovchilar bazasida ishlab chiqariladi.
Yuklarni ortish–tushirish mashinalari bajaradigan vazifasiga ko’ra 
ikki xil bo’ladi: donali yuklar uchun ortish-tashish avtomobillari, 
sochiluvchan materiallar uchun bir yoki ko’p cho’michli yuklagichlar.
3.2. Panshaxali avtoyuklagichlar 
Avtomobil bazasida ishlab chiqariladigan avtoyuklagich yuk bilan 
harakatlanish tezligi 1,5...2 km/soat, yuksiz esa 40 km/soat. 
Avtoyuklagichlar 1,5...5 t yuk ko’tara oladi. Avtoyuklagichning ichki 
yonuv dvigatelli, elektrodvigatelli va akkumulyatorli turlari mavjud.
Avtoyuklagichda quyidagi almashtiriladigan ishchi qismlari bor: 
panshaxa, qamragich, cho’mich, greyfer, kran strelasi va hokazo.
Donali yuklarni ortish uchun ishlatiladigan yuklagichlarning ishchi 
organi panshaxa ko’rinishida bo’ladi, u to’g’ri burchak hosil qilib 
egilgan ikkita qalin metalldan tayyorlanadi. Bular ko’pincha yuk 
avtomobillari 
uzellari 
asosida 
tayyorlanadi 
va 
panshaxali 
avtoyuklagichlar deyiladi. 
Panshaxali avtoyuklagich (3.1-rasm, a) avtomobil yurish qismida 
ramaning oldingi va orqa ko’priklariga o’rnatilgan bo’ladi.
Panshaxali avtoyuklagichlarda yukni ko’tarish va tushirish 
panshaxa bilan bajariladi. Panshaxa mashinaning oldi yoki yon 
tomoniga o’rnatiladi. Avtoyuklagichlar idishli yuklarni ortish-tashishda 
avtomobillar, samolyotlar, vagonlar, temir yo’l platformalariga yuk 
ortish-tashishda ishlatiladi, shuningdek uyumdan xom ashyoni ko’tarib 

---

26 
agregatlarga, tsexlarga uzatish, tsexlar ichida va tsexlararo yuklarni 
tashish, asbob-uskunalarni montaj qilish va qurilishda yordamchi 
ishlarni, ya’ni sochiluvchan materiallarni kovsh yordamida yuklashda 
qo’l keladi. Avtoyuklagichlar bilan yuklarni 500 m masofaga tashish 
mumkin. Ular gorizontal tekislikda, ya’ni sement-beton, asfalt-beton, 
toshli va tabiiy tekislangan yo’llarda ishlatiladi. Avtoyuklagichlarni 
+40

issiqlik sharoitida ham ishlatish mumkin. Ularning tezligi 10 
km/soat, yuksiz esa 30-35 km/soat, ular qiyaligi 8

, eni 40 m bo’lgan 
joydan o’ta oladi. Yukni maksimal ko’tarish balandligi 2000, 2800, 
3200, 4500 mm gacha bo’ladi. Ularni yuk ko’taruvchanligiga qarab 3 
turga bo’lish mumkin: a) yengil 1...2 t gacha; b) o’rta 3,2...5,0 t gacha; 
v) og’ir 10,0 t gacha. Yukni ko’tarish tezligi 10-30 m/min gacha bo’ladi.