Rivojlanish falsafasi reja

Mohiyat va hodisa – olamdagi narsa, hodisa jarayonlarning ichki, muhim 
jihatlari hamda Yuzaki, tashqi tomonlarini ifodalaydigan falsafiy kategoriyalar. 
Mohiyat, narsa, buYum, jarayonlarning ichki, muhim, asosiy, zaruriy, barqaror 
aloqalari, tomonlari munosabatlarning yig‘indisini anglatadi. Hodisa esa 
mohiyatning tashqi ifodasi, namoyon bo‘lishi, narsa va jarayonlarning Yuzaki, 
nisbatan o‘zgaruvchan tomonlarini bildiradi. Zero, olamda yakka hujayrali tirik 
organizmlardan tortib, insongacha bo‘lgan qanchadan-qancha shakllari (hodisalar) 
borki, ularning bir qarashda payqash mumkin bo‘lmagan ichki umumiy tomoni, 
barchasiga xos modda almashinuvi (mohiyati) mavjud. Ma’lum mohiyatga ega 
bo‘lmagan jism, jarayon bo‘lmaganidek, muayyan hodisada ifodalanmagan 
mohiyat ham bo‘lishi mumkin emas. Binobarin, mohiyat va hodisa olamdagi narsa, 

---

jarayonlarga xos tashqi va ichki tomonlarning birligidan iborat. Falsafada mohiyat 
va hodisa masalasiga turlicha, idealistik, materialistik va metafizik qarashlar 
mavjud. Jumladan, olam, uning hodisalari turli g‘oyalar yoki sezgilar yig‘indisidan 
iborat deb talqin etuvchilar nazdida mohiyat va hodisa ob’ektiv xarakterga ega 
emas, deyiladi. Boshqalar esa, butun voqelik ruhiy boshlang‘ichga asoslanadi, 
hodisalar mohiyati absolYut ideyadan kelib chiqadi (Gegel), mohiyat alohida ideal 
zamindir, u hodisalardan ayrim holda mavjud bo‘ladi, deb qaraydilar. Agnostitsizm 
mohiyat bilan hodisani ajratib tashlaydi, mohiyatga bilib bo‘lmas «narsa o‘zida» 
tartibida qaraydi. Ikkinchi tomondan ayrim faylsuflar narsalar mohiyatiga ruhiy 
mazmun beradilar va bu mazmunni moddiy jismlarga nisbatan birlamchi, deb 
hisoblaydilar (Aflotunning umumiy mohiyatlar g‘oyaviy olami, Gegelning tabiat 
mohiyatning ifodasi sifatidagi mutlaq g‘oyasi). Faylasuflarning ba’zi vakillari 
predmetlarda mohiyat bilan hodisani ajratib ko‘rsatishni sof sub’ektiv jarayon, deb 
hisoblaydilar (DYui, LYuis), mohiyatning ob’ektivligini inkor etadilar, hodisani 
esa sezgilar bilan bir qilib qo‘yadilar (Max fenomalizmi). Sub’ektiv idealizmning 
vakillaridan J.Berkli, D.YUm va I.Kant singarilar reallik sezgilar kompleksidan 
iborat ekan, demak, mohiyat va hodisa ham inson aqliy faoliyatining natijasi, deb 
qaraydilar. I.Kant nazarida mohiyat va hodisa o‘zaro bir-biriga aloqasi bo‘lmagan, 
ikki mustaqil substansiya bo‘lib, inson bilish jarayonida «narsa o‘zida» ni hech 
qachon bilishi mumkin emas. Kant hodisalarni bilishning hissiy va ratsional 
momentlari o‘rtasidagi birlik, bog‘lanishning hosilasidir, deb e’tirof etadi. Bunday 
qarashlarni, hozirgi zamon falsafasidagi nepozitivizm, pragmatizm oqimlari ham 
targ‘ib qilmoqda. Bu oqimlarning namoyandalari Uaytxed, Karnap, rassel kabilar 
Kant qarashlarini davom ettirmoqdalar. Tabiyot va tarixiy taraqqiyot shuni 
ko‘rsatadiki, mohiyat va hodisa olamning mavjudlik holatlari sifatida bir narsaning 
o‘zaro uzviy bog‘liq ikki tomonidir. Bir-biridan mustasno va aloqasiz hodisalar 
ham, mohiyatlar ham bo‘lmaydi. Hodisalar mazmunga ko‘ra mazmunan keng 
bo‘lib, har bir narsa va jarayonga xos individuallikni ifodalaydi. Mohiyat esa 
chuqur aloqalarni, hodisalarning o‘zaro munosabati va bog‘liqligidan kelib 
chiquvchi umumiylikni anglatadi. Mohiyat va hodisa tushunchalari hamisha o‘zaro 
chambarchas bog‘liqdir. Olamda hech qanday mohiyat yo‘qki, u zohirda namoyon 
bo‘lmasin va bilib olinmasin. SHuningdek, hech qanday hodisa yo‘qki, u mohiyat 
haqida biror – bir to‘la axborotni o‘z ichiga olmasin. Lekin mohiyat bilan 
hodisaning birligi ularning bir-biriga to‘la va mutlaq mos kelishini bildirmaydi. 
Mohiyat, hodisa zamirida yashiringan bo‘ladi, u naqadar chuqur bo‘lsa, uni 
nazariyada bilish shu qadar og‘ir kechadi.