“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 42,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
62
ELM DÜNYASI / Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 adı arasında bir paradoksallıq vardır. Belə ki, “qeyri-şüuri” əslində insanın iç dünyasının ən ali təzahürü, ən yüksək pilləsidir. “Qeyri-şüuri” idrak fəaliyyəti olduqca böyük miqyaslı, mürəkkəb bir psixi-fizioloji prosesin nəticəsidir ki, onun ideal konstruksiyasını, mode - lini qurmaq, onun gedişini izləyə bilmək müasir imkanlar daxilində deyil. Biz yalnız bu fəaliyyət sayəsində alınan informasiya ilə yeni məlumatla tanış oluruq, bütün naməlum idraki əməliyyat isə “qeyri-şüuri”, “sövq-təbii” anlayışlar ilə ifadə olunur. Beyinin sövq-təbii “intellektual” fəaliyyə - tinin nəticəsi artıq intellekt yox, yeni keyfiyyətli hadisə kimi təzahür edir ki, bunu da xarakte rin - dən asılı olaraq emosiya, hiss, fəhm adlandırırlar. Duyğunun, hissin ikinci, yüksək mənası adi danışıq dilində və ədəbiyyatda da geniş yayıl - mışdır. Məsələn, S.Vurğun “dünən bir duyğusuz soruşdu məndən”, – deyərkən “duyğu” anlayışı bilavasitə inikas anı kimi deyil, yüksək “intellektual” (əgər belə demək mümkündürsə) duyğu mənasında işlədilir. Yaxud hissin ikiməna - lılığına uyğun olaraq həssaslıq sözü də iki mənada işlədilir. Həssaslıq – duyğu üzvlərinin yaxşı inki - şafı; iti görmə, yaxşı eşitmə, iybilmə qabiliyyəti və s. kimi və həssaslıq – situasiyanı qeyri-şüuri olaraq düzgün qiymətləndirmək, sövq-təbii olaraq ən optimal çıxış yolu tapmaq və s. kimi. “Qeyri-şüuri” anlayışı həm estetik, emosional hadisələri, həm də elmi idrakın bir məqamı olan intuisiyanı əhatə edir. Azərbaycanca adi danışıq dilində emosiya və intuisiya terminlərinə hiss (“intellektual hiss” mənasında) və fəhm sözləri uyğun gəlir. Bunlar idrakın keyfiyyətcə fərqli sahələri olsa da, təbiətləri etibarilə bizə bəlli olmadıqlarından hər ikisi “qeyri-şüuri” adı altında ümumiləşdirilir. Belə bir fakt da maraqlıdır ki, ayıq vəziyyətdə (ağlın, intellektin istiqamətlənmiş fəaliyyəti) həll oluna bilməyən bir sıra problemlər yarıyuxulu vəziyyətdə asanlıqla həll olunur; bu vəziyyətdə gözlənilməz kəşflərin sayı daha çoxdur. Tədqiqat göstərir ki, insan yatarkən beyinin fəaliyyəti nəinki dayanmır, əksinə, onun ən intensiv fəaliyyət dövrü bu vaxta düşür. İnsan kənardan heç bir informasiya almadığı və məntiqi təfəkkürün fəaliyyəti dayandığı bir vaxtda beyində müstəqil, sərbəst fəaliyyət üçün imkan yaranır; gündüz alınmış informasiya bir növ yerbəyer edilir. Bu zaman bütün passiv hafizə tutumu işə düşür (yuxu hadisəsi də bununla izah olunur), yeni məlumatlar nə vaxtsa görülmüş, eşidilmiş və öyrənilmiş olan, lakin sonralar unudulmuş olan (tam unutma mümkün deyil – məlumat passiv hala keçməklə beyində həmişə qalır) məlumatlar, biliklər küllüsü içəri - sində yerləşdirilir. “Birdən-birə yada düşmək”, “ağlına gəlmək” və s. məhz belə passiv yerləş - dirmə prosesində olur; nə vaxtsa axtarılarkən hələ çatışmayan bir detalın əlavə olunması sayəsində tam konstruksiya yaranır, o vaxt yarımçıq qalmış model tamamlanır və s. Yaxud da gördüyün yeni bir mənzərə, duyduğun yeni ahəng, struktur və s. axtarılan məsələ ilə qeyri- şüuri surətdə analogiya yaradılmasına (assosi - asiya) gətirir ki, bu da yeni “mənzərə”nin daha mükəmməl olan strukturunun başqa bir modeldə istifadə edilməsinə imkan yaradır... Hiss, emosiya qabiliyyətinə malik olmamaq maşının idrak qabiliyyətinin insan idrakı ilə Yüklə 42,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|