Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin

22  

Bþyök  fikirlÿrindÿn  cuøa  gÿlmiø  hþkmdar  iri  addûm-

larla gecÿ vaxtû kabinetindÿ var-gÿl edirdi. Daxilindÿ sÿslÿ-

nÿn musiqi getdikcÿ göclÿnirdi, hansûsa nÿhÿng birnÿfÿsli 

orkestr onun ö÷ön marø musiqisi ÷alûrdû.

Narazû olanlar? Qoy olsun! Onlar hÿmiøÿ olublar vÿ ola-

caqlar.

Lakin  bÿsit  dönya  tarixini  daxilindÿn  ke÷irÿn  Stalin 

bilirdi  ki,  bir  möddÿt  ke÷ÿndÿn  sonra  insanlar  bötön  pis 

iølÿri  baüûølayacaqlar,  unudacaqlar  vÿ  hÿtta  onlarû  yaxøû 

kimi xatûrlayacaqlar. Bötþv xalqlar Øekspirin “III Ri÷ard”ûn-

dakû dul krali÷a Annaya bÿnzÿyirlÿr, – onlarûn qÿzÿbi qûsa-

möd dÿtli, iradÿlÿri dayanûqsûz, yaddaølarû zÿif olur – onlar 

hÿmi øÿ vÿ hÿvÿslÿ qalibÿ tÿslim olacaqlar. 

Kötlÿ  –  tarixin,  bir  nþv,  materiyasûdûr.  (Yazmalû!)  Bir 

yerdÿ nÿ qÿdÿr azalûrsa, baøqa yerdÿ bir o qÿdÿr artûr. Buna 

gþrÿ dÿ onu qorumaq da lazûm deyil.

Stalinÿ doxsan yaøûna kimi ona gþrÿ yaøamaq lazûmdûr 

ki,  möbarizÿ  baøa  ÷atmayûb,  bina  tam  tikilmÿyib,  vÿfasûz 

zamandûr – onu ÿvÿz etmÿyÿ dÿ adam yoxdur.

Sonuncu dönya möharibÿsi aparmaq vÿ qalib gÿl mÿk. 

Qÿrb sosial-demokratlarûnû vÿ dönyada axûrûna ÷ûxûlma mûø-

larûn  hamûsûnû  si÷an  kimi  boümaq.  Sonra,  ÿlbÿttÿ,  ÿmÿk 

mÿhsuldarlûüûnû artûrmaq. Möxtÿlif iqtisadi problemlÿri hÿll 

etmÿk. Bir sþzlÿ, necÿ deyÿrlÿr, kommunizm qurmaq.

Bu sahÿdÿ, yeri gÿlmiøkÿn, tamamilÿ yanlûø fikirlÿr dÿ var, 

Stalin son vaxtlar bu haqda döøönmöø vÿ gþtör-qoy etmiødi. 

Gÿlÿcÿyi  gþrÿ  bilmÿyÿn  insanlar  kommunizmi  tox luq  vÿ 

zÿru rÿtdÿn azadolma dþvrö kimi tÿsÿvvör edirlÿr. Ancaq bu, 

möm könsöz bir cÿmiyyÿt olardû, hamû baøûna ÷ûxa  caqdû, belÿ 

kom mu nizm  burjua  anarxiyasûndan  da  pis dir!  Hÿqiqi  kom-

mu niz min ilk vÿ ÿsas cÿhÿti intizam, rÿh bÿr lÿrÿ ciddi tabe lik 

vÿ onla rûn bötön tapøûrûqlarûnûn qeyd-øÿrt siz yerinÿ yetiril mÿ-

sidir. (Xösusilÿ dÿ ziyalûlar ciddi øÿkildÿ tabe edilmÿlidirlÿr.) 

210

Èkinci  cÿhÿt:  toxluq  ÷ox  mölayim,  hÿtta  yetÿrsiz  olmalûdûr, 

÷önki tamamilÿ tox insanlar, Qÿrbdÿ gþrdöyömöz kimi, ideo-

loji ÷örömÿyÿ mÿruz qalûrlar. ßgÿr insan qida barÿdÿ döøön-

mÿzsÿ, o, tarixin maddi qövvÿsindÿn azad olacaq, varlûq daha 

øöuru möÿyyÿnlÿødirmÿyÿcÿk, hÿr øey alt-öst olacaq. 

ßslinÿ  qalsa,  Stalinin  fikrincÿ,  ÿsl  kommunizm  artûq 

quru lub. Ancaq bunu elan etmÿk olmaz, belÿ olarsa, onda 

bÿs hara getmÿli? Zaman gedir, hÿr øey gedir, harasa get-

mÿk lazûmdûr axû.

Aydûn gþrönördö ki, kommunizmin artûq qurulduüunu 

elan etmÿk lazûm gÿlmÿyÿcÿk, bunu etmÿk metodik cÿhÿt-

dÿn dözgön olmazdû.

Kim, doürudan da, qo÷aq olub? Bonapart. Yakobin dar-

vazasû  arxasûndan  eøidilÿn  höröømÿdÿn  qorxmadû,  þzönö 

imperator elan etdi – vÿ iø dÿ bitmiø oldu.

“Èmperator”  sþzöndÿ  pis  he÷  nÿ  yoxdur,  imperator  – 

hþkm dar,  rÿis  demÿkdir.  Bu  isÿ  dönya  kommunizminÿ 

zidd deyil.

Necÿ  dÿ  yaxøû  sÿslÿnÿrdi!  –  Planetin  Èmperatoru!  Yer 

körÿsinin Èmperatoru! 

O hey addûmlayûr, orkestr isÿ ÷alûrdû.

O  vaxta  kimi,  bÿlkÿ  dÿ,  elÿ  bir  vasitÿ,  elÿ  bir  dÿrman 

taparlar  ki,  he÷  olmasa,  tÿkcÿ  onu  þlmÿz  edÿ  bilsinlÿr?.. 

Yox, ÷atdûrmayacaqlar.

Bÿs bÿøÿriyyÿtlÿ necÿ olmalû? Onu kimin ömidinÿ qoy-

malû? Qatûb-qarûødûracaqlar, sÿhvlÿr edÿcÿklÿr.

Eybi yox. Þzönÿ abidÿlÿr tikdirÿr – daha bþyök, daha hön-

dör (texnika inkiøaf edÿcÿk). Kazbekin östöndÿ hey kÿ lini qoy-

duracaq, Elbrusda da – qoy baøû buludlardan hön dör dÿ olsun. 

Onda, eybi yox, þlÿ bilÿr – Bötön Bþyöklÿrdÿn ßn Bþyö yö, 

onun tayû-bÿrabÿri yoxdur, Yer tarixindÿ möqa yisÿsi yoxdur. 

O, birdÿn dayandû. 

Yaxøû... – bÿs daha yuxarûda? Ona bÿrabÿr olan, ÿlbÿttÿ, 

yoxdur, bÿs ÿgÿr orada, buludlarûn östöndÿ, gþzlÿrini yuxarû 

qaldûranda – bÿs orada?..

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

211

O, yenÿ gÿzmÿyÿ baøladû, amma ÿvvÿlkindÿn asta addûm-

larla.

Stalindÿ  hÿrdÿn  bu  sual  doüurdu.  ×oxdan,  deyÿsÿn, 

söbut edilib ki, nÿ lazûm idisÿ, nÿ mane olurdusa – hamûsû 

tÿkzib edilib. 

Amma yenÿ dÿ tam aydûn deyil.

Xösusilÿ dÿ ÿgÿr uøaqlûüûn kilsÿdÿ ke÷ibsÿ. Vÿ sÿn diq-

qÿtlÿ ikonalarûn gþzlÿrinÿ baxûrdûnsa. Klirosda oxu yur dun-

sa. “Èndi ÿfv edÿrsÿn”i oxuyanda sÿhv etmirdinsÿ.

Axûr vaxtlar bu xatirÿlÿr Èosifin yaddaøûnda canlanmaüa 

baølamûødû.

Anasû þlÿrkÿn belÿ dÿ demiødi: “Heyif, keøiø olmadûn”. 

Dönya proletariatûnûn Rÿhbÿri, Slavyan dönyasûnû bir yerÿ 

toplayan insan, anasûna uüursuz kimi gþrönördö...

Stalin, hÿr ehtimala qarøû, Allaha zidd danûømûrdû, onsuz 

da belÿ natiqlÿr az deyildi. Lenin xa÷a töpörördö, onu tap-

da­layûrdû,­ Buxarin,­ Trotski­ Аllahû­ ÿlÿ­ salûrdûlar,­ Stalin­ isÿ­

susurdu.

Stalin  tapøûrmûødû  ki,  onu  seminariyadan  qovan  kilsÿ 

möfÿttiøinÿ,  Abakadzeyÿ  dÿymÿsinlÿr.  Qoy  þmrönö  axûra 

kimi yaøasûn.

O vaxt, iyulun ö÷öndÿ, boüazû quruyanda, gþzlÿrinÿ yaø 

gÿlÿndÿ  –  qorxu  yaølarû  yox,  mÿrhÿmÿt,  þzönÿ  mÿrhÿmÿt 

yaølarû – onun dodaqlarûndan “qardaølar vÿ bacûlar” kÿlmÿlÿ-

ri nin qopmasû tÿsadöfi deyildi. Nÿ Lenin, nÿ dÿ baøqa birisi 

bilÿ rÿk dÿn dÿ belÿ deyÿ bilmÿzdi.

Onun dodaqlarû isÿ gÿnc yaølarûnda þyrÿødiyi kÿlmÿlÿri 

sÿslÿndirdi.

He÷  kÿs  gþrmÿmiødi,  bilmirdi,  he÷  kÿsÿ  demÿmiødi: 

hÿmin gönlÿr þz otaüûna ÷ÿkilÿrÿk qapûnû baülamûødû vÿ dua 

edirdi, özönö  boø  köncÿ  ÷evirÿrÿk, dizi  östÿ  ÷þkÿrÿk  iba dÿt 

edirdi.­Onun­щяйатында­hÿmin­aylardan­aüûr­dþvr­olmamûødû.

Hÿmin  gönlÿrdÿ  Allaha  vÿd  dÿ  verdi:  ÿgÿr  tÿhlökÿ 

sovuøarsa  vÿ  o,  þz  vÿzifÿsindÿ  qalarsa,  Rusiyada  kilsÿni, 

ayinlÿri bÿrpa edÿcÿk, tÿqiblÿrÿ, hÿbslÿrÿ imkan vermÿyÿcÿk.

212

(Buna ÿvvÿllÿr dÿ yol verilmÿmÿli idi, Leninin vaxtûnda 

belÿ oldu.) Vÿ tÿhlökÿ dÿqiq sovuøandan, Stalinqrad þtöb-

ke÷ÿn dÿn sonra Stalin vÿd verdiyi kimi dÿ etdi.

ßgÿr Allah varsa – bunu tÿkcÿ O bilir.

Amma ÷ÿtin ki olsun. Olsa da, o, hÿddÿn artûq mölayim, 

tÿnbÿl Allah olardû. Bu cör hakimiyyÿtin olsun vÿ hÿr øeyÿ 

dþzÿsÿn? Bir dÿfÿ dÿ dönyÿvi iølÿrÿ mödaxilÿ etmÿyÿsÿn – 

bu necÿ ola bilÿrdi?.. Qûrx birinci ilin xilasûndan yan ke÷ÿn 

Stalin gþrmÿmiødi ki, ondan baøqa yenÿ bir kimsÿ fÿrman 

versin. Bircÿ dÿfÿ dÿ olsun dirsÿyi ilÿ itÿlÿmÿdi, bircÿ dÿfÿ 

dÿ toxunmadû.

Yox, ÿgÿr, Allah doürudan da varsa vÿ ruhlarla mÿø üul-

dur sa  –  Stalinin,  nÿ  qÿdÿr  ki  gec  deyil,  onunla  barûømaüa 

ehti yacû vardû. Bþyöklöyönÿ belÿ baxmayaraq, ehtiyacû vardû. 

Ona gþrÿ ki, ÿtrafû boøluq idi, nÿ yanûnda, nÿ dÿ yaxûn lû üûn-

da  he÷  kÿs  yox  idi,  bötön  bÿøÿriyyÿt  haradasa  aøa üû lar da 

qalmûødû. Yÿqin, ona ÿn yaxûn olan elÿ Allahûn þzö idi. O da 

tÿk idi. 

Son  illÿr  kilsÿnin  þz  dualarûnda  onu  Allahûn  Se÷diyi 

Rÿh bÿr adlandûrmasû Stalinin xoøuna gÿlirdi. Buna gþrÿ dÿ 

Lavranû

1

 Kreml tÿchizatûnda saxlayûrdû. He÷ bir bþyök dþv-

lÿtin baø nazirini Stalin qoca vÿ taqÿtdÿn döømöø patriar xûnû 

qarøûladûüû  kimi  qarøûlamûrdû:  onu  qarøûlamaq  ö÷ön  uzaq 

qapûya ÷ûxûr vÿ qolundan tutaraq masanûn yanûna gÿtirirdi. 

O hÿm dÿ döøönördö ki, bÿlkÿ, bir malikanÿ, monastûr kil-

sÿsi tapsûn vÿ patriarxa hÿdiyyÿ etsin. ßvvÿllÿr ruhun xilasû 

naminÿ hÿdiyyÿlÿr edildiyi kimi.

Stalinÿ  yazû÷ûlardan  birinin  atasûnûn  keøiø  olduüunu, 

amma bunu gizlÿtdiyini dedilÿr.

“Sÿn prava-slavsan?” deyÿ ondan tÿklikdÿ soruødu. Yazû-

÷ûnûn rÿngi qa÷dû. “Bir xa÷ ÷ÿk gþröm! Bacarûrsan?” Yazû÷û 

xa÷ ÷ÿkdi vÿ döøöndö ki, artûq sonu ÷atûb. “ßhsÿn!” – Stalin 

ÿli ilÿ onun körÿyinÿ vurdu.

1

  Lavra – бþyцk pravoslav monastûrû. 

Áурада: Москва йахûнлûьûнда йер-

лÿ   øÿн вÿ Русийанûн православ-ruhani мÿркÿзи олан Троитсе-Серgийева лаврасû 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

213

Uzunsörÿn ÷ÿtin möbarizÿdÿ Stalinin ÿyintilÿri dÿ olurdu. 

Yaxøû  olardû  ki,  tabutu  östönÿ  xor  yûüsûn  –  vÿ  “Èndi  ÿfv 

edÿrsÿn”...

Ömumiyyÿtlÿ, Stalin þzöndÿ qÿribÿ cazibÿ hiss edirdi vÿ 

bu cazibÿ tÿkcÿ pravoslavlûqla baülû deyildi: bir dÿfÿ, baøqa bir 

dÿfÿ onu kþhnÿ dönyaya baülûlûq cÿzb edirdi – o dönyaya ki, 

þzö dÿ oradan ÷ûxmûødû vÿ boløeviklÿrin xidmÿtindÿ olduüu 

qûrx ildÿn artûq vaxtû hÿmin dönyanû daüûtmaqla mÿøüul idi.

Otuzuncu illÿrdÿ o, yalnûz siyasÿt xatirinÿ artûq yaddan 

÷ûxmûø, artûq on beø il iølÿnmÿyÿn vÿ rösvay÷û sayûlan “Vÿtÿn” 

sþzönö  diriltdi.  Èllÿr  ke÷dikcÿ  onun  þzönÿ  dÿ  “Rusiya”, 

“vÿtÿn” demÿk xoø olmaüa baøladû. Bu zaman, elÿ bil, onun 

þz  hakimiyyÿti  dÿ  daha  artûq  mþhkÿmlÿnmÿyÿ  baølayûrdû. 

Sanki, möqÿddÿslÿøirdi.

ßvvÿllÿr o, partiya tÿdbirlÿrini hÿyata ke÷irir vÿ bunlarda 

nÿ qÿdÿr rusun mÿhv edildiyini hesablamûrdû. Ancaq tÿd ri-

cÿn hiss etmÿyÿ baøladû ki, rus xalqû onun xoøuna gÿlir – bu, 

ona he÷ vaxt xÿyanÿt etmÿmiø, ne÷ÿ il lazûm idisÿ, o qÿdÿr 

dÿ ac qalmûø, istÿr möharibÿyÿ, istÿr döøÿrgÿlÿrÿ, istÿnilÿn 

÷ÿtinliklÿrÿ sakitliklÿ dþzÿn vÿ he÷ vaxt qiyam etmÿyÿn xalq 

idi.  Sÿdaqÿtli,  sadÿ.  Poskryobûøev  dÿ  belÿ  idi.  Qÿlÿbÿdÿn 

sonra Stalin tam sÿmimiyyÿtlÿ demiødi ki, rus xalqûna aydûn 

aüûl, dayanûqlû xarakter vÿ sÿbir xasdûr.

Èllÿr þtdökcÿ Stalin þzönön dÿ rus kimi qÿbul edilmÿsini 

istÿyirdi. 

Kþhnÿ dönyanû xatûrladan sþz oyununda da nÿsÿ xoøa-

gÿ limli bir øey tapûrdû: qoy “mÿktÿb mödirlÿri” yox, direktor-

lar olsun; “komandir heyÿti” yox, zabit heyÿti; ÖMÈK yox – 

Ali Sovet (“ali” – ÷ox yaxøû sþzdör); qoy zabitlÿrin denøiklÿri 

dÿ  olsun;  gimnazist  qûzlar  isÿ  gimnazist  oülanlardan  ayrû 

oxu sunlar,  pelerin  geysinlÿr  vÿ  tÿhsillÿrinÿ  gþrÿ  pul  þdÿ-

sinlÿr;  hÿr  bir  mölki  idarÿnin  þz  formasû  vÿ  fÿrqlÿndirmÿ 

niøanlarû  olsun,  sovet  adamlarû  da  bötön  xristianlar  kimi 

han sûsa  nþmrÿlÿnmiø  gönlÿr  yox,  bazar  gönlÿri  istirahÿt 

etsin lÿr; buna gþrÿ bir vaxtlar bununla baülû þz iølÿrinin dÿ 

214

bÿrkÿ  döømÿsinÿ  baxmayaraq  vÿ  dÿnizin  dibindÿ  Engel-

sin bu haqda nÿ döøönmÿsindÿn asûlû olmayaraq, ÷ar dþv-

röndÿ  olduüu  kimi,  yalnûz  qanuni  nikahlar  tanûnsûn;  ona 

Bul qakovu göllÿlÿmÿyi, aüqvardiya÷û “Turbinlÿrin hÿyatû”nû 

yan dûr maüû tÿklif etsÿlÿr dÿ, hansûsa bir qövvÿ onu “Moskva 

teatr la rû nûn birindÿ icazÿ verilsin” yazmaüa vadar etmiødi.

Burada,  bu  gecÿ  kabinetindÿ  o,  ilk  dÿfÿ  olaraq  gözgö 

qarøûsûnda  kþhnÿ  ÷ar  poqonlarûnû  þz  kitelinin  ÷iyinlÿrinÿ 

qoydu – vÿ bundan hÿzz aldû.

Son  nÿticÿdÿ  ali  fÿrqlÿndirmÿ  niøanlarûndan  biri  olan 

tacda da ayûb bir øey yox idi. Hÿr halda, bu, sûnanmûø, daya-

nûqlû, ö÷ yöz il davam etmiø bir dönya idi vÿ ondan ÿn yaxøû-

larûnû niyÿ dÿ gþtörmÿmÿli idi?

Bir vaxtlar Port-Arturun söqutu onu, Èrkutsk quberni-

yasûna  sörgöndÿn  qa÷an  inqilab÷ûnû  ancaq  sevindirmiødi, 

Yaponiya darmadaüûn edilÿndÿn sonra isÿ o, Port-Arturun 

qûrx il onun vÿ baøqa kþhnÿ rus insanlarûnûn heysiyyÿtindÿ 

qara lÿkÿ kimi qaldûüûnû sþylÿyÿndÿ, he÷ dÿ yalan demÿmiødi. 

Bÿli, bÿli, kþhnÿ rus insanlarûnûn! Stalin hÿrdÿn döøö nör-

dö ki, bu þlkÿnin rÿhbÿrliyindÿ he÷ dÿ tÿsadöfÿn mþh kÿm-

lÿn mÿyib vÿ xalqûn qÿlbini bötön bu ÿsli-kþkö bilin mÿ yÿn, 

mösbÿt  he÷  nÿlÿri  olmayan  hay-köy÷ölÿr  vÿ  iti saq qal  tal-

mud ÷ular yox, mÿhz onun þzö he÷ dÿ tÿsadöfÿn ÿlÿ alma yûb.

Budur  onlar,  burada,  rÿflÿrin  östöndÿ,  cildsiz,  iyirmi 

illÿ rin kitab÷alarûndadûrlar – suda boüulanlar, göllÿlÿnÿn lÿr, 

zÿhÿr lÿnÿnlÿr, yandûrûlanlar, avtomobil qÿzasûna döøÿnlÿr vÿ 

þzönö þldörÿnlÿr! Hÿr yerdÿn mösadirÿ olunmuølar, lÿnÿt-

lÿnmiølÿr, apokrif÷ilÿr – hamûsû bura dözölöblÿr! Hÿr gecÿ 

ona þz sÿhifÿlÿrini tÿklif edirlÿr, saqqallarûnû tÿrpÿdir, ÿl-qol 

atûr, özönÿ töpörör, xûrûldayûr, rÿflÿrin östöndÿn ona qûø qû-

rûr lar:  “Biz  xÿbÿrdar  etmiødik!”,  “Baøqa  cör  etmÿk  lazûm 

idi!”­Бaøqasûnûn­gþzöndÿ­tir­axtarmaq­ö÷ön­aüûl­lazûm­deyil!­

Sta lin onlarû bura yûüûb ki, gecÿlÿr, qÿrarlar qÿbul edÿr kÿn 

daha qeyzli olsun. (Nÿ ö÷önsÿ hÿmiøÿ belÿ alûnûrdû ki, mÿhv 

edil miø  rÿqiblÿr  nÿdÿsÿ  haqlû  da  olurdular.  Stalin  onlarûn 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

215

qÿbirdÿn gÿlÿn döømÿn sÿslÿrinÿ diqqÿtlÿ qulaq asûr, bÿzÿn 

isÿ onlardan nÿsÿ gþtörördö.) 

ßynindÿ generalissimus mundiri olan, al÷aq-maili pite-

kantrop  alûnlû  qalib  tÿrÿddödlÿ  rÿflÿrin  yanûndan  ke÷ir  vÿ 

ÿyri barmaqlarû ilÿ döømÿnlÿrindÿn yapûøûr, onlarû sûra boyu 

se÷ib ayûrûrdû.

Sÿdalarû altûnda addûmladûüû gþzÿgþrönmÿz daxili orkes-

t rin ahÿngi pozuldu vÿ musiqi kÿsildi. 

Ayaqlarû, az qala, qûrûlacaqmûø kimi aürûmaüa  baøladû. 

Aürû  øiddÿtli  dalüalarla  baøûna  vururdu,  zÿiflÿmÿkdÿ  olan 

fikir zÿnciri qûrûlûrdû – rÿflÿrÿ niyÿ yaxûnlaødûüûnû da, indicÿ 

nÿ barÿdÿ döøöndöyönö dÿ tamam unutmuødu.

Yaxûnlûqdakû stula ÷þkÿrÿk ÿllÿri ilÿ özönö þrtdö.

Bu,  it  qocalûüû  kimi  qocalûq  idi...  Dostlarsûz  qocalûq. 

Mÿhÿb bÿt siz qocalûq. Èmansûz qocalûq. Èstÿksiz qocalûq.

Hÿtta doüma qûzû da ona ÷oxdan lazûm deyildi, yad idi.

Yaddaøûn qûrûlmasû, øöurun sþnmÿsi, bötön canlûlardan 

tÿcridlik hissi onun varlûüûnû vÿhøÿtlÿ doldururdu.

O, dumanlû baxûølarû ilÿ otaüû sözdö, divarûn yaxûnda, ya 

da ki uzaqda olduüunu ayûrd edÿ bilmÿdi.

Yaxûnlûqdakû  dolab÷anûn  östöndÿ  daha  bir  aüzûa÷arlû 

qra fin vardû. Stalin uzun qaytanla bel kÿmÿrinÿ baülanmûø 

a÷arû tapdû (ÿhvalû pis olanda a÷arû yerÿ sala, sonra da uzun 

möddÿt onu axtara bilÿrdi), qrafinin aüzûnû a÷dû vÿ göm rah-

lan dûrûcû cþvhÿrdÿn i÷di. 

Gþzlÿrini  yumub  oturdu.  Bÿdÿni  rahatlanmûødû,  halû 

artûq yaxøû idi.

Onun durulmuø gþzlÿri telefona sataødû – bötön axøamû 

söröøöb ondan qa÷an bir øey ilan quyruüu kimi yaddaøûnûn 

özÿri ilÿ siviødi. 

Abakumovdan  nÿ  isÿ  soruømaq  lazûm  idi...  Gomulka 

hÿbs edildimi?..

Hÿ!  Yadûna  döødö!  O,  yerindÿn  durdu  vÿ  ayaqlarûnû 

yum øaq  xal÷aya  sörtÿ-sörtÿ  yazû  masasûnûn  yanûna  ke÷di, 

qÿlÿmi gþtördö vÿ tÿqvimÿ yazdû: Mÿxfi telefoniya.

216

Raport verirdilÿr ki, ÿn yaxøû qövvÿlÿri toplayûblar, tam 

maddi baza yaradûblar, entuziazm var, qarøûlûqlû þhdÿliklÿr 

– bÿs niyÿ qurtarmûrlar?! Abakumov, hÿyasûz sifÿt, kþpÿk, 

bir saat oturdu – bircÿ sþz dÿ demÿdi!

Hamûsû, bötön idarÿlÿrdÿ belÿdirlÿr – hÿr kÿs ÷alûøûr ki, 

Rÿhbÿri­aldatsûn!­Bunlara­necÿ­etibar­etmÿk­olar?­Эecÿlÿr­

necÿ iølÿmÿmÿk olar?

Sÿhÿr yemÿyinÿ kimi hÿlÿ on saat vardû.

Zÿngi ÷aldû ki, gÿlib ona xalat geyindirsinlÿr.

Qayüûsûz þlkÿ yata bilÿrdi, amma bu þlkÿnin Atasû – yox.

23  

Èlk baxûødan þlömsözlöyö ö÷ön hÿr øey edilmiødi.

Amma Stalinÿ elÿ gÿlirdi ki, möasirlÿri onu Mödriklÿrin 

ÿn  Mödriki  adlandûrsalar  da  –  yenÿ  dÿ  xidmÿtlÿrinÿ  gþrÿ 

layiq olduüundan az sevirlÿr; ona sevgilÿrindÿ sÿthidirlÿr vÿ 

onun dahiliyini bötön dÿrinliyi ilÿ dÿyÿrlÿndirÿ bilmirlÿr. 

Son  vaxtlar  bir  fikir  dÿ  ona  rahatlûq  vermirdi:  tÿkcÿ 

ö÷ön­cö­dönya­möharibÿsindÿ­qalиb­gÿlmÿk­yox,­hÿm­dÿ­bir­

elmi hönÿr gþstÿrmÿk, fÿlsÿfÿ vÿ tarixdÿn ÿlavÿ, baøqa elm-

lÿr dÿn dÿ hansû birinÿsÿ parlaq tþhfÿ vermÿk.

ßlbÿttÿ, belÿ tþhfÿni o, biologiya elminÿ verÿ bilÿrdi, amma 

bu sahÿdÿ iølÿri Lûsenkoya, xalq arasûndan ÷ûxmûø vicdanlû vÿ 

enerjili  adama  tapøûrmûødû.  Stalin  ö÷ön  riyaziyyat  vÿ  ya  he÷ 

olmasa,  fizika  daha  cÿzbedici  gþrönördö.  Bötön  Banilÿr  þz 

göc lÿrini cörÿtlÿ bu elmlÿrdÿ sûnamûødûlar. Engelsin sûfûr vÿ 

kvad rata yöksÿldilmiø mÿnfi bir barÿdÿ iti fikirlÿrini qibtÿ ilÿ 

oxu yur du; Leninin höquqøönas olmasûna baxmayaraq, necÿ 

qÿtiy yÿtlÿ fizikanûn dÿrinliklÿrinÿ nöfuz etmÿsi, orada, yerin-

dÿcÿ alimlÿrin töklÿrini yolmasû, mate ri yanûn he÷ bir enerjiyÿ 

÷evrilÿ bilmÿdiyini söbut etmÿsi Stalini heyran edirdi.

Stalin isÿ yuxarû siniflÿr ö÷ön Kiselyovun “Cÿbr” vÿ Soko-

lovun  “Fizika”  kitablarûnû  nÿ  qÿdÿr  vÿrÿqlÿsÿ  dÿ,  han sûsa 

xoøbÿxt tÿkanla özlÿøÿ bilmÿdi.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

217

Belÿ bir uüurlu fikri – doürudur, tamam baøqa bir sahÿ-

dÿ,  diløönaslûqda  –  onun  yadûna  tbilisili  professor  ×iko-

ba va ilÿ baülû hadisÿ saldû. Bu ×ikobavanû da Stalin bötön 

baøqa gþr kÿmli görcölÿri kimi, dumanlû øÿkildÿ xatûrla yûr dû:  

o, Tbili sidÿ vÿkil, menøevik Èqnatoøvili-oüulun evinÿ gedib-

gÿlirdi, þzö dÿ Görcöstandan baøqa he÷ bir yerdÿ aüla belÿ 

gÿl mÿ yÿn ÿdabaz idi.

Sonuncu  mÿqalÿsindÿ  elÿ  bir  hþrmÿtli  yaøa  vÿ  elÿ  bir 

skeptik vÿziyyÿtÿ qÿdÿr yaøamûødû ki, bu yaøda adam daha 

dönyÿvi  øeylÿrlÿ  az  hesablaøûrdû  –  ×ikobava,  antimarksist 

köfr yazmûødû ki, guya, dil he÷ bir östqurum-zad deyil, sadÿ-

cÿ,  dildir,  guya,  ayrûlûqda  burjua  vÿ  proletar  dillÿri  olmur, 

sadÿcÿ, milli dil olur. Vÿ a÷ûq-a÷ûüûna Marrûn adûna toxun-

maüa cörÿt etmiødi.

Hÿr ikisinin görcö olmasû sÿbÿbin dÿn cavab da görcö 

universitet xÿbÿrlÿrindÿ ÷ûxdû. Bu nÿørin boz, cildlÿnmÿ miø 

nösxÿsi indi Stalinin qabaüûnda idi. Bir ne÷ÿ nÿfÿr mark sist-

marr÷û  diløönas  bu  hÿyasûz  adamûn  östönÿ  döømöødö  vÿ 

onu elÿ gönahlandûrûrdû ki, bundan sonra möÿllifÿ bircÿ øey 

qalûrdû – DTN-in gecÿ gÿlib qapûsûnû dþymÿsini gþzlÿmÿk. 

Artûq iøarÿ etmiødilÿr ki, ×ikobava Amerika imperializmi nin 

agentidir.

ßgÿr Stalin dÿstÿyi qaldûrûb ×ikobavaya hÿyat bÿxø etmÿ-

sÿydi,  onu  he÷  nÿ  xilas  edÿ  bilmÿyÿcÿkdi.  Ona  yaøamaüa 

imkan  verdi,  hÿm  dÿ  ×ikobavanûn  ÿyalÿt  fikirlÿrinÿ  þlmÿz 

ifa dÿ vÿ dahiyanÿ inkiøaf vermÿk qÿrarûna gÿldi.

Doürudur,  ÿksinqilabi  tÿlim  kimi,  mÿsÿlÿn,  ehtimal 

nÿzÿ riyyÿsini  vÿ  ya  da  dalüa  mexanikasûnû  tÿkzib  etmÿk 

olardû.  Dil÷ilik  isÿ,  hÿr  halda,  qrammatikanûn  yanûnda  idi, 

qrammatikanûn yeri isÿ ÷ÿtinliyinÿ gþrÿ Stalinÿ hÿmiøÿ riya-

ziyyatûn yanûnda gþrönördö.

Bunu parlaq, ifadÿli øÿkildÿ yazmaq olar (o artûq yazûrdû): 

“Sovet millÿtlÿrinin hansû dilini gþtörsÿk dÿ – rus, ukray na, 

belorus, þzbÿk, qazax, görcö, ermÿni, eston, latûø, litva, mol-

da van, tatar, Azÿrbaycan, baøqûrd, törkmÿn... (lÿnÿt øeytana,  

218

illÿr  ke÷dikcÿ,  onun  ö÷ön  sadalamalarda  dayan maq  ÷ÿtin-

lÿøirdi. Lakin bunu etmÿk lazûm idimi? Belÿ olanda oxu cu-

nun baøû na daha yaxøû girir, möÿllifÿ etiraz etmÿk dÿ istÿ-

mir)...  –  hamû ya  aydûndûr  ki...”  Hÿ,  hamûya  aydûn  olan  nÿ  

isÿ bir øey. Bÿs aydûn olan nÿdir? He÷ nÿ aydûn deyil... Èqti-

sa diy yat  –  bazis,  ictimai  hallar  –  östqurum.  Mark sizm  dÿ 

hÿmi øÿ oldu üu kimi – ö÷öncösö ola bilmÿz.

Lakin  hÿyat  tÿcröbÿsi  yûüûldûqca  Stalin  ayûrd  etdi  ki, 

ö÷ön cösöz ke÷inmÿk mömkön deyil.

Mÿsÿlÿn, neytral þlkÿlÿr dÿ ola bilÿrlÿr (biz onlarûn axû-

rûna sonra ÷ûxacaüûq), neytral partiyalar da (ÿlbÿttÿ, bizdÿ 

yox). Lenin saü olanda deyÿ bilÿrdimi ki, “Bizimlÿ olmayan 

– hÿlÿ bizÿ qarøû deyil”? – bir dÿqiqÿnin i÷indÿ sûralardan 

qovardûlar.

Alûnmaüûna isÿ belÿ alûnûr... Dialektikadûr.

Burada  da  elÿ.  He÷  vaxt  aülûna  gÿlmÿdiyi  bir  fikirdÿn 

heyrÿtlÿnÿn Stalin ×ikobavanûn mÿqalÿsi özÿrindÿ fikrÿ daldû: 

ÿgÿr dil östqurumdursa, bÿs onda dþvrlÿ birgÿ dÿyiø mir mi? 

ßgÿr östqurum deyilsÿ, bÿs nÿdir? Bazis? Èstehsal ösulu?

Belÿdir: istehsal ösulu istehsal qövvÿlÿrindÿn vÿ isteh-

sa lat  mönasibÿtlÿrindÿn  ibarÿtdir.  Dili  mönasibÿt  adlan-

dûr maq, yÿqin ki, olmaz. Demÿli, dil – istehsal qövvÿsidir? 

Amma istehsal qövvÿlÿri bunlardûr: istehsal alÿtlÿri, istehsal 

vasi tÿlÿri vÿ insanlar. Ènsanlar dildÿ danûøsalar da, hÿr halda, 

dil – insan lar deyil. Lÿnÿt øeytana, ÷ûxûøû gþrönmÿyÿn dalan 

alûnûr...

ßn  yaxøûsû  vÿ  vicdanlûsû  dili  istehsal  alÿti  kimi  qÿbul 

etmÿk dir, mÿsÿlÿn, dÿzgahlar, dÿmir yollarû, po÷t kimi. Bu 

da­bir­rabitÿdir.­Lenin­demiødi:­“Пo÷tsuz­sosializm­ola­bil-

mÿz”. Aøkar gþrönör ki, dilsiz dÿ...

Lakin birbaøa yazsan ki, dil – istehsal alÿtidir, gölmÿyÿ 

baølayacaqlar. ßlbÿttÿ, bizdÿ yox.

Mÿslÿhÿtlÿømÿyÿ dÿ kimsÿ yoxdur.

Bÿlkÿ,  bu  cör,  daha  ehtiyatla:  “Bu  baxûmdan  dil,  öst-

qu rum dan prinsipial olaraq fÿrqlÿnsÿ dÿ, istehsal vasi tÿ lÿ-

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

219

rindÿn, deyÿk ki, maøûnlardan, fÿrqlÿnmir, onlar da dil kimi 

siniflÿrÿ qarøû neytraldûr”.

“Siniflÿrÿ  qarøû  neytral”!  Bunu  da  ÿvvÿllÿr,  olurdu  ki, 

deyÿ bilmirdin...

O,  nþqtÿ  qoydu.  ßllÿrini  boynunun  arxasûnda  qatladû, 

ÿsnÿdi vÿ gÿrnÿødi. ×ox fikirlÿømÿsÿ dÿ, yorulmuødu.

Stalin  yerindÿn  durdu  vÿ  kabinetdÿ  gÿziømÿyÿ  baø-

ladû. O, øöøÿ ÿvÿzinÿ aralarûnda yöksÿk itÿlÿyici tÿzyiq olan 

sarûmtûl rÿngdÿ iki zireh qatû ilÿ þrtölmöø pÿncÿrÿyÿ yaxûn-

laødû. Demÿk lazûmdûr ki, pÿncÿrÿnin qabaüûnda hasarlanmûø 

balaca  bir  baü÷a  vardû.  Sÿhÿrlÿr  baüban  möhafizÿ÷ilÿrin 

nÿza rÿti  altûnda  hÿmin  baü÷aya  gÿlirdi  –  sonra  isÿ  sutka 

boyu orada he÷ kÿs olmurdu.

Göllÿ ke÷irmÿyÿn øöøÿlÿrin arxasûndakû baüda duman 

idi. Nÿ þlkÿ, nÿ Yer körÿsi, nÿ dÿ Kainat gþrönmördö.

Bu cör gecÿ saatlarûnda, he÷ bir sÿs, he÷ bir insan olma-

yanda,  Stalin  ÿmin  ola  bilmÿzdi  ki,  onun  bötþv  bir  þlkÿsi 

mþvcuddur.

Möharibÿdÿn sonra o, bir ne÷ÿ dÿfÿ cÿnuba getmiødi, 

burada boø, sanki, þlö mÿkan gþrmöødö, yerin östö ilÿ min-

lÿrlÿ kilometr getsÿ dÿ (þzönö tÿyyarÿlÿrÿ etibar etmirdi), 

hansûsa bir canlû Rusiya gþrmÿmiødi. Avtomobildÿ gedÿndÿ 

dÿ belÿ idi – boø øose, onun qûraqlarû ilÿ isÿ insansûz zolaq 

uzanûrdû.  Qatarla  gedÿndÿ  dÿ  –  stansiyalar  donub-qalûrdû, 

dayanacaqlarda  isÿ  perronlarda  ancaq  qatar  xidmÿt÷ilÿri 

(yÿqin ki, ÷ekistlÿr) vÿ ÿn sûnanmûø dÿmiryol÷ular gÿziøirdi. 

Onda belÿ bir hiss mþhkÿmlÿnirdi ki, tÿkcÿ Kuntsevo baü 

evindÿ  deyil,  ömumiyyÿtlÿ,  bötön  Rusiyada  tÿkdir,  bötön 

Rusiya  –  xölyadûr  (tÿÿccöblödör  ki,  ÿcnÿbilÿr  bu  þlkÿnin 

varlûüûna  inanûrlar).  Xoøbÿxtlikdÿn,  bu  cansûz  mÿkan  dþv-

lÿtÿ  taxûl,  meyvÿ,  söd,  kþmör,  ÷uqun  –  þzö  dÿ  möÿyyÿn 

olun muø vaxtda vÿ miqdarda – verirdi. Bir dÿ, bu mÿkan ÿla 

ÿsgÿr verirdi. (Bu diviziyalarû da Stalin he÷ vaxt þz gþzlÿri 

ilÿ gþr mÿ miødi, lakin alûnan øÿhÿrlÿrÿ gþrÿ bilirdi ki, onlar 

mþvcuddur.)

220

Stalin tÿnha idi, þzönö artûq he÷ kÿslÿ yoxlaya, he÷ kÿslÿ 

möqayisÿ edÿ bilmirdi.

Amma  dönyanûn  yarûsû  onun  kþksöndÿ  yer  almûødû, 

nizamlanmûødû vÿ aydûnlaømûødû. Tÿkcÿ ikinci yarûsû – hÿmin 

o obyektiv reallûq, dönya dumanûnda qûvrûlûrdû.

Lakin  burada,  mþhkÿmlÿndirilmiø,  möhafizÿ  olunan, 

tÿmizlÿnmiø gecÿ kabinetindÿ, Stalin o ikinci yarûdan qorx-

murdu,  hiss  edirdi  ki,  hakimiyyÿt  bu  yarûnû  istÿdiyi  kimi 

ÿyir.  Yalnûz  ayaqlarûnû  bu  obyektiv  reallûüa  basmaq  lazûm 

gÿlÿndÿ,  mÿsÿlÿn,  Sötunlu  salona  bþyök  ziyafÿtÿ  get mÿk 

lazûm  gÿlÿndÿ,  avtomobildÿn  qapûya  qÿdÿr  qorxulu  mÿsa-

fÿni þz ayaqlarû ilÿ qÿt etmÿli, sonra da þz ayaqlarû ilÿ pil lÿ-

kÿnlÿri qalxmalû, hÿddÿn artûq geniø foyedÿn ke÷mÿli olan-

da, ÿtrafûnda ona heyran olmuø, hþrmÿtcil, amma yenÿ dÿ 

hÿd dÿn artûq ÷ox qonaqlarû gþrÿndÿ, Stalin þzönö pis hiss 

edirdi,  hÿtta  artûq  ÷oxdan  doüru÷u  mödafiÿ  ö÷ön  yararsûz 

ÿllÿ rin dÿn  necÿ  istifadÿ  edÿcÿyini  bilmirdi.  Qonaqlar  elÿ 

bilir dilÿr  ki,  Qödrÿtli  Rÿhbÿr  onlara  olan  mÿrhÿmÿtindÿn 

gölör, o isÿ ÷aødûüûndan gölömsönördö...

Onun  þzö  mÿkanû  materiyanûn  varlûüû  ö÷ön  ÿsas  øÿrt 

adlandûrmûødû. Lakin qurunun altûdabir hissÿsinÿ sahib olan-

dan  sonra  bu  mÿkandan  ehtiyat  etmÿyÿ  baølamûødû.  Gecÿ 

kabineti isÿ onunla yaxøû idi ki, burada mÿkan yox idi.

Stalin  metal  pÿrdÿni  ÷ÿkdi  vÿ  zorla  geri,  masaya  tÿrÿf 

qayûtdû. Hÿbini atdû, yenidÿn oturdu.

Hÿyatda he÷ vaxt onun bÿxti gÿtirmÿyib, amma zÿhmÿt 

÷ÿkmÿk lazûmdûr. Gÿlÿcÿk nÿsillÿr dÿyÿrlÿndirÿrlÿr.

Bu nÿ tÿhÿr olub ki, dil÷ilikdÿ Arak÷eyev rejimi hþkm 

sörör? He÷ kÿs Marra qarøû sþz demÿyÿ cörÿt etmir. Qÿri-

bÿ  insanlar!  Qorxaq  insanlar!  Onlarû  demokratiyaya  þyrÿ-

dirsÿn,  þyrÿdirsÿn,  ÷eynÿyib  aüûzlarûna  qoyursan  –  yenÿ 

uda bilmirlÿr!

Hÿr øeyi þzön etmÿli olursan, burada da – yenÿ þzön...

Vÿ hÿvÿslÿ bir ne÷ÿ cömlÿ yazdû:

“Bazis östqurumu ona gþrÿ yaradûb ki...”

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

221

“Dil ona gþrÿ yaranûb ki...”

Sþzlÿri yazarkÿn iriburunlu qÿhvÿyi-boz sifÿtini kaüûzûn 

östönÿ lap aøaüû ÿydi.

Bu Lafarqa bir bax – þzönö nÿzÿriyyÿ÷ilÿrin ara sûna dör-

tör! – “1789 vÿ 1794-cö illÿr arasûnda dil sahÿ sin dÿ gþz lÿ nil-

mÿz inqilab” (Olmaya qayûnatasû ilÿ razûlaø dûr mûødû?..)

Nÿ inqilab! Fransûz dili var idi, fransûz dili dÿ qaldû.

Ènqilab barÿdÿ bu sþz-sþhbÿti yûüûødûrmaq lazûmdûr!

“Ömumiyyÿtlÿ,  partlayûølara  aludÿ  olmuø  yoldaølarûn 

nÿzÿrinÿ  ÷atdûrmaq  lazûmdûr  ki,  kþhnÿ  keyfiyyÿtdÿn  part-

layûø yolu ilÿ yeni keyfiyyÿtÿ ke÷id qanunu nÿinki dilin inki-

øafû tarixinÿ tÿtbiq oluna bilmÿz – bu qanun baøqa icti mai 

hadisÿlÿrÿ dÿ nadir hallarda aid edilÿ bilÿr”.

Stalin  belini  dözÿltdi,  bir  dÿ  oxudu.  Yaxøû  alûnmûødû. 

Gÿrÿk tÿøviqat÷ûlar bu yeri xösusilÿ yaxøû izah etsinlÿr: han-

sûsa bir andan sonra bötön inqilablar bitir vÿ inkiøaf yalnûz 

tÿkamöl yolu ilÿ gedir. Vÿ hÿtta ola bilÿr ki, kÿmiyyÿt key-

fiyyÿtÿ ke÷mir. Bu haqda isÿ baøqa bir dÿfÿ.

“Nadir”?.. Yox, hÿlÿ bu cör yaramaz...

Stalin  “nadir”  sþzönön  östöndÿn  xÿtt  ÷ÿkdi  vÿ  yazdû 

(he÷ dÿ hÿmiøÿ tÿtbiq edilÿ bilmÿz). Nÿyi misal gÿtirmÿli?

“Biz burjua fÿrdi-kÿndli quruluøundan (yeni termin alûndû, 

þzö dÿ yaxøû termin!) sosialist kolxoz tÿsÿrröfatûna ke÷miøik”.

Vÿ  hamûnûn  etdiyi  kimi,  nþqtÿ  qoyandan  sonra  bir  az 

fikir lÿødi  vÿ  dözÿliø  etdi:  “kolxoz  quruluøuna”.  Bu,  onun 

sevimli  öslub  qaydasû  idi:  artûq  ÷alûnmûø  mismara  bir  zÿr-

bÿ dÿ endirmÿk. Sþzlÿr tÿkrarlananda istÿnilÿn cömlÿ ona 

daha anlaøûqlû gþrönördö. Hÿvÿsÿ gÿlmiø qÿlÿm isÿ yaz ma-

üûnda  davam  edirdi:  “Lakin  bu  ÷evriliø  partlayûø  yolu  ilÿ, 

yÿni  mþvcud  hakimiyyÿtin  devrilmÿsi  –  (tÿøviqat÷ûlar  bu 

yeri gÿrÿk xösusi izah etsinlÿr) – vÿ yeni hakimiyyÿtin yara-

dûl masû – (bu barÿdÿ isÿ, ömumiyyÿtlÿ, he÷ bir fikir sþy lÿnil-

mÿ mÿlidir!!) – yolu ilÿ baø vermir”.

Dÿrin döøönmÿk istÿmÿyÿn Leninÿ gþrÿ, sovet tarix elmi 

yalnûz aøaüûdan baølanan inqilablarû qÿbul edir, yuxarûdan  

222

gÿlÿn inqilabû isÿ yarûm÷ûq hÿll, mÿlÿz, qabalûq ÿlamÿti sayûr. 

Ancaq hÿr øeyi þz adû ilÿ adlandûrmaq vaxtû yetiø miødir: 

“Buna ona gþrÿ nail ola bildik ki, bu, yuxarûdan inqi lab 

idi, ÷evriliø mþvcud hakimiyyÿtin tÿøÿbbösö ilÿ ger÷ÿk lÿø-

dirilmiødi...” 

Dayan, bu, yaxøû alûnmadû. Belÿ ÷ûxûr ki, kollektivlÿømÿ 

tÿøÿbbösö kÿndlilÿrdÿn gÿlmÿmiødi?..

Stalin kresloya sþykÿndi, ÿsnÿdi – vÿ birdÿn fikri daüûldû, 

indicÿ  baøûnda  fûrlanan  bötön  fikirlÿr  itdi.  Onun  daxilindÿ 

alûømaqda olan tÿdqiqat÷û alovu sþndö. 

Belini  bökÿrÿk,  ayaqlarû  xalatûnûn  ÿtÿklÿrinÿ  dolaøa-

dolaøa  dönyanûn  yarûsûnûn  hþkmdarû  divardan  se÷ilmÿyÿn 

ikinci  qapûdan  yenÿ  dÿ  dar  labirintÿ  girdi,  labirintlÿ  isÿ  – 

pÿncÿrÿsiz,  dÿmir-beton  divarlû,  al÷aqtavanlû  yataq  otaüûna 

ke÷di.  Yerinÿ  uzanarkÿn  o  ufuldayûr,  adÿti  döøöncÿlÿri  ilÿ 

þzönÿ  toxtaqlûq  vermÿk  istÿyirdi:  hÿm  Napoleon,  hÿm  dÿ 

Hit ler Britaniyanû ona gþrÿ ala bilmÿdilÿr ki, qitÿdÿ döø mÿn-

lÿri yox idi. Onun isÿ olacaq. Elbadan dÿrhal Laman øa yöröø, 

Fransa  ovulub  toz  kimi  tþkölÿcÿk  (fransûz  kom mu nistlÿri 

kþmÿk edÿrlÿr). Pireneyi isÿ – bircÿ hÿmlÿ ilÿ almalû. Blits-

kriq – ÿlbÿttÿ, avantörizm idi. Lakin ildûrûmsörÿtli möha ribÿ-

siz dÿ ke÷inmÿk mömkön olmayacaq.

Atom bombalarû dözÿldÿndÿn vÿ arxanû yaxøûca tÿmiz-

lÿyÿndÿn sonra baølamaq olar.

Artûq yanaüûnû yastûüa sûxandan sonra sonuncu rabi tÿsiz 

fikirlÿrini dÿ gþtör-qoy etdi: Koreyada da ildûrûm sörÿtli möha-

ribÿ  lazûmdûr; bizim tanklarûmûzla, artilleriya mûzla,  avia siya-

mûzla, ÿlbÿttÿ, Ömumdönya Oktyabrû olma dan da ke÷i nÿrik.

Ömumiyyÿtlÿ, dönya kommunizminÿ yol Ö÷öncö Dönya 

möharibÿsindÿn ke÷sÿ, daha yaxøû olar: ÿvvÿlcÿ bötön dön-

yanû birlÿødirmÿk, sonra da orada kommunizmi tÿsis etmÿk. 

ßks halda, ÷ÿtinlik hÿddÿn artûq ÷ox olacaq.

Daha he÷ bir inqilaba ehtiyac yoxdur! Geridÿdir, geri-

dÿdir bötön inqilablar! Qarøûda isÿ bircÿsi dÿ yoxdur!

Vÿ yuxuya qÿrq oldu.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

223