Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin

31  

Saat  doqquza  beø  dÿqiqÿ  qalmûø  xösusi  hÿbsxananûn 

bötön  otaqlarû  yoxlanûlûrdû.  Döøÿrgÿlÿrdÿ  saatlarla  davam 

edÿn, dustaqlarûn øaxtada ayaq östÿ qalmalarû, bir yerdÿn 

baøqa yerÿ ke÷irilmÿlÿri vÿ bÿzÿn bir-bir, bÿzÿn yözlöklÿrlÿ, 

bÿzÿn dÿ briqadalar özrÿ baøhesabû sayûlmalarû ilÿ möøayiÿt 

olunan ÿmÿliyyat burada, øaraøkada tez vÿ aürûsûz ke÷irdi: 

dustaqlar dolablarûnûn yanûnda durub ÷ay i÷ir, iki nþvbÿt÷i 

zabit – nþvbÿni tÿhvil verÿn vÿ qÿbul edÿn – otaqlara girir, 

dustaqlar  ayaüa  qalxûr  (bÿzilÿri  he÷  yerlÿrindÿn  dÿ  dur-

murdu), nþvbÿni qÿbul edÿn diqqÿtlÿ baølarû sayûrdû. Sonra 

isÿ elanlar edilir vÿ hÿvÿssiz dÿ olsa, øikayÿtlÿr dinlÿnilirdi.

Bu gön hÿbsxana özrÿ nþvbÿt÷iliyi qÿbul edÿn baø ley-

tenant Øusterman höndörboy, qarasa÷, qaøqabaqlû olmasa 

da,  Lubyanka  tÿrbiyÿsi  gþrmöø  nÿzarÿt÷ilÿrin  ÷oxunda 

olduüu  kimi,  sifÿtindÿ  he÷  bir  insani  hiss  oxunmayan 

adam idi. Nadelaøinlÿ birgÿ o da Lubyankadan Marfinoya 

burada  hÿbsxana  intizamûnûn  mþhkÿmlÿndirilmÿsi  ö÷ön 

gþndÿrilmiødi. Øaraøkadakû dustaqlardan bir ne÷ÿsi onlarû 

hÿlÿ  Lubyankada  olduqlarû  vaxtdan  tanûyûrdû:  bir  ara  hÿr 

ikisi starøina rötbÿsindÿ ÷ûxarûcû iølÿyirdilÿr, yÿni özö divara 

qoyulmuø  mÿhbusu  qÿbul  edir,  sörtölmöø  mÿøhur  pillÿ-

lÿrlÿ dþrdöncö  vÿ beøinci  mÿrtÿbÿlÿrin  arasûna  aparûrdûlar 

(burada  hÿbsxanadan  istintaq  korpusuna  ke÷id  a÷ûlmûødû 

vÿ artûq otuz ildÿn ÷ox idi ki, mÿrkÿzi hÿbsxananûn bötön 

mÿh buslarûnû  –  monarxistlÿri,  anarxistlÿri,  oktyabristlÿri, 

kadet lÿri,  eserlÿri,  menøeviklÿri,  boløeviklÿri,  Savinkovu, 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

287

Kutepovu, möqÿddÿs taxtûn naibi Pyotru, Øulgini, Buxarini, 

Rûkovu, Tuxa÷evskini, professor Pletnyovu, akademik Vavi-

lovu, feldmarøal Paulyusu, general Krasnovu, ömumdönya 

øþhrÿtli alimlÿri vÿ yumurtadan tÿzÿcÿ ÷ûxmûø øairlÿri, ÿvvÿlcÿ 

cinayÿtkarlarûn þzlÿrini, sonra isÿ onlarûn arvadlarûnû, daha 

sonra qûzlarûnû – bu ke÷idlÿ aparûrdûlar); hamûnû da yaxa sûn-

dan Qûrmûzû Ulduz ordeni asûlmûø mundir geyinmiø qadû nûn 

yanûna  gÿtirirdilÿr,  buradan  ke÷ÿn  dustaqlarûn  hÿr  biri  nÿ 

þzöndÿn ÿvvÿl, nÿ dÿ sonra gÿlÿnin adûnû, soyadûnû gþr mÿ-

dÿn  dÿmir  tÿbÿqÿdÿki  dÿlikdÿn  qalûn  Qeydiyyata  Döø möø 

Talelÿr kitabûnda imza atûrdû; sonra qûraqlarûna dustaq larûn 

pillÿkÿndÿn atûlmalarûnûn qarøûsûnû almaq ö÷ön sirkdÿ hava 

u÷uølarû zamanû qoyulan torabÿnzÿr sûx tor ÷ÿkilmiø pillÿ-

kÿnlÿ yuxarû qaldûrûlûrdû; Lubyanka nazirliyinin uzun-uzadû, 

÷oxlu elektrik lampasûnûn hÿrarÿtindÿn isti, qûzûlû polkov nik 

poqonlarûndan isÿ soyuq olan dÿhlizlÿri boyu aparûlûrdû.

Èstintaq  altûnda  olanlar  baølarûnûn  östönö  almûø  gþzlÿ-

nil mÿz fÿlakÿtdÿn nÿ qÿdÿr þzlÿrini itirsÿlÿr dÿ, hÿr halda, 

fÿrqlÿri tez gþrördölÿr: Øusterman (ÿlbÿttÿ, o vaxt soyadûnû 

bilmirdilÿr) töklö qaølarû altûndan zÿhmli ildûrûm kimi baxar, 

barmaqlarûnû caynaq kimi mÿhbusun qollarûna batûraraq onu 

tþvøödÿ-tþvøödÿ qaba göclÿ pillÿkÿn boyu söröklÿyÿrdi. Bir 

suyu xÿdimÿ oxøayan ayabÿnzÿr Nadelaøin isÿ hÿmiøÿ ara-

lûda gÿlÿr, mÿhbuslara toxunmadan nÿzakÿtlÿ hansû tÿrÿfÿ 

dþnmÿk lazûm olduüunu deyÿrdi.

ßvÿzindÿ  Øusterman,  cavan  da  olsa,  poqonlarûnda  ö÷ 

ulduz gÿzdirirdi.

Nadelaøin elanûnû etdi: gþröøÿ gedÿnlÿr sÿhÿr saat onda 

qÿrargaha gÿlsinlÿr. Bu gön kino olacaqmû sualûna isÿ olma-

yacaq  cavabûnû  verdi.  Yöngöl  narazûlûq  uüultusu  eøidildi, 

köncdÿn Xorobrov sÿsini qaldûrdû:

– “Kuban kazaklarû” kimi zibili gÿtirincÿ, ömumiyyÿtlÿ, 

he÷ gÿtirmÿyin.

Øusterman­danûøanûn­kim­olduüunu­билмяк­ö÷ön­cÿld­geri­

dþndö, buna gþrÿ dÿ hesabû itirdi vÿ yenidÿn saymaüa baøladû. 

288

Yaranmûø sakitlikdÿ kimsÿ yavaøcadan dedi:

– Vÿssalam, øÿxsi iøinÿ yazûldû.

Xorobrov öst dodaüû ÿsÿ-ÿsÿ cavab verdi:

– Töpöröm onlarûn øÿxsi iølÿrinÿ, qoy yazsûnlar. Mÿndÿn 

o qÿdÿr yazûblar ki, he÷ qovluüa yerlÿømir. 

Yuxarû ÷arpayûda töklö ayaqlarûnû sallayaraq alt tuman-

kþynÿkdÿ oturmuø, hÿlÿ baøûnû daramaüa macal tapmamûø 

Dvoyetyosov xuliqansayaüû xûrûltû ilÿ qûøqûrdû:

– Ki÷ik leytenant! Yolka necÿ oldu? Yolka olacaq, yoxsa 

yox?

– Yolka olacaq! – ki÷ik leytenant cavab verdi. Gþrönördö 

ki, øad xÿbÿri elan etmÿk onun þzö ö÷ön dÿ xoødur. – Bax 

burada, yarûmdairÿvi otaqda qoyarûq.

–  Demÿli,  oyuncaq  dözÿltmÿk  olar?  –  o  biri  tÿrÿfdÿki 

yuxarû ÷arpayûdan Ruskanûn sevincÿk sÿsi gÿldi. O, yuxarûda 

törksayaüû oturmuødu, balûøûnûn östönÿ qoyduüu gözgöyÿ 

baxaraq qalstukunu baülayûrdû. Beø dÿqiqÿdÿn sonra Klara 

ilÿ  gþröømÿli  idi,  qûzûn  ke÷id  qapûsûndan  i÷ÿri  girdiyini  vÿ 

hÿyÿti ke÷diyini pÿncÿrÿdÿn gþrmöødö. 

– Bunu soruøarûq, gþstÿriø olmayûb.

– Daha nÿ gþstÿriø istÿyirsiniz?

– Oyuncaqsûz da yolka olar?.. Ha-ha-ha!

– Dostlar! Oyuncaq dözÿldirik!

– Sakit ol, oülan! Bÿs qaynanmûø su ilÿ baülû?

– Nazir tÿmin edÿcÿk?

Yolkanû  mözakirÿ  edÿn  otaüû  øÿn  uüultu  börömöødö. 

Nþvbÿt÷i zabitlÿr artûq getmÿyÿ hazûrlaøûrdûlar, lakin Xorob-

rov kÿskin Vyatka øivÿsi ilÿ uüultunu östÿlÿdi:

–  Þzö  dÿ  orada  mÿruzÿ  edin  ki,  yolkamûzû  pravoslav 

mila dûna qÿdÿr saxlasûnlar! Yolka Milad demÿkdir, Yeni il 

yox!

Nþvbÿt÷ilÿr þzlÿrini eøitmÿzliyÿ vurub otaqdan ÷ûxdûlar. 

Demÿk olar ki, hamû eyni vaxtda danûøûrdû.

Xorobrov  nþvbÿt÷ilÿrÿ  istÿdiklÿrinin  hamûsûnû  deyÿ  bil-

mÿ miødi vÿ indi aüzûnû da a÷madan, sifÿtinin dÿrisini tÿrpÿ-

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

289

dÿ rÿk gþzÿ gþrönmÿyÿn kimÿsÿ sþzlÿrini eøitdirirdi. O, he÷ 

vaxt  nÿ  Miladû,  nÿ  dÿ  Pasxanû  qeyd  etmirdi,  lakin  hÿbs xa-

na da zid diyyÿt ruhu naminÿ bunlarû bayram etmÿyÿ baøla-

mûødû.  Necÿ  dÿ  olsa,  bu  gönlÿr  nÿ  göclÿndirilmiø  axta rûø-

larla, nÿ dÿ göclÿn di ril miø rejimlÿ sÿciyyÿlÿnmirdi. Okt yabr 

bay ra mûnda vÿ mayûn birindÿ isÿ paltar yumaqla vÿ tik mÿklÿ 

mÿøüul olurdu. 

Qonøusu  Abramson  ÷ayûnû  i÷ib  qurtardû,  özönö  quru-

ladû,  kvadrat  plastik  saüanaqlû  tÿrlÿmiø  eynÿyini  sildi  vÿ 

Xorob rova dedi:

– Èlya Terenti÷! Èkinci mÿhbus ehkamûnû yaddan ÷ûxar-

dûrsan: cûrtqozluq etmÿ.

Xorobrov  gþzÿgþrönmÿz  möbahisÿdÿn,  sanki,  ayûldû, 

ilan vurmuø kimi dþnöb Abramsona baxdû:

– Bu, kþhnÿ, þlöb-getmiø nÿslinizin ehkamûdûr. Siz dinc 

vÿ sakit olmusunuz, ona gþrÿ dÿ canûnûzû aldûlar.

Èrad qÿtiyyÿn ÿdalÿtli deyildi. Mÿhz Abramsonla yatan-

lar Vorkutada tÿtil vÿ aclûq tÿøkil etmiødilÿr. Amma son larû 

yenÿ dÿ eyni olmuødu. Ehkam isÿ þz-þzönÿ yayûldû. Hadi-

sÿlÿrin real durumu belÿ idi. 

– Hay-köy edÿrsÿn, dalûndan dÿyib gþndÿrÿrlÿr, – Abram-

son ÷iyinlÿri ÷ÿkdi, – katorqa döøÿrgÿlÿrindÿn birinÿ.

– Mÿn, Qriqori Borisû÷, mÿhz buna nail olmaq istÿyirÿm! 

Katorqa olar, qoy katorqa olsun, onun lap babasûna lÿnÿt, 

he÷ olmasa, øÿn möhitÿ döøÿrÿm. Bÿlkÿ, orada sþz azadlûüû 

var, ÷uüul yoxdur.

Hÿlÿ  ÷ayûnû  i÷ib  qurtarmamûø  Rubin  saqqalû  pûrtlaøûq 

halda  Potapovla  Nerjinin  ÷arpayûsû  yanûnda  durmuødu  vÿ 

÷ar pa yûnûn ikinci mÿrtÿbÿsinÿ baxaraq dostyana deyirdi:

– Tÿbrik edirÿm sÿni, mÿnim gÿnc Montenim, mÿnim 

anlaqsûz pirronidim...

– Mÿn ÷ox mötÿÿssir oldum, Lyov÷ik, axû niyÿ?..

Nerjin ÷arpayûnûn ikinci mÿrtÿbÿsindÿki yerindÿ dizlÿri 

östÿ oturmuø vÿ ÿlindÿ bövar tutmuødu. Bövar tÿmiz dus taq 

iøi idi, yÿni dönyada ÿn bþyök sÿylÿ dözÿldilmiø øeylÿrdÿn  

290

biri idi – dustaq axû he÷ vaxt vÿ he÷ yerÿ tÿlÿsmir. Tönd-

qûrmûzû materialdan dözÿldilmiø bövarûn ciblÿri, döy mÿ cik-

lÿri, döymÿlÿri, i÷indÿ isÿ almanlardan qÿnimÿt kimi alûn mûø 

bir qutu ÿla kaüûz vardû. Bunlarûn hamûsû, ÿlbÿttÿ ki, iø vaxtû 

vÿ dþvlÿt materialûndan dözÿldilmiødi.

– ...Þzö dÿ øaraøkada donosdan baøqa he÷ nÿ yazma üa 

icazÿ vermirlÿr...

– Arzu edirÿm ki... – Rubinin iri vÿ qalûn dodaqlarû göl-

mÿli  tÿrzdÿ  boru  kimi  uzandû,  –  skeptik-eklektik  beyninÿ 

hÿqi qÿt iøûüû döøsön.

– Eh, hansû hÿqiqÿtdÿn danûøûrsan, qoca! Kimsÿ hÿqi-

qÿ tin  nÿ  olduüunu  bilirmi,  gþrÿsÿn?..  –  Qleb  ah  ÷ÿkdi. 

Onun gþröøqabaüû qayüûlardan canlanmûø özö yenidÿn köl 

rÿngindÿ qûrûølarla doldu. Sa÷larû da yanlara daüûldû. 

Qonøuluqda,  yuxarû  ÷arpayûda,  Pryan÷ikovun  östöndÿ, 

artûq yaølaømûø dazbaø möhÿndis boø vaxtûnûn son saniyÿ lÿ-

rini Potapovdan gþtördöyö qÿzetin oxunmasûna sÿrf edirdi. 

Qÿzeti  geniø  a÷araq  vÿ  þzöndÿn  bir  az  aralû  tutaraq  gah 

özönö  turøudur,  gah  da  dodaqlarûnû  azca  tÿrpÿdirdi.  Dÿh-

liz dÿn elektrik zÿnginin sÿsi eøidilÿn kimi isÿ dilxor halda, 

qûraqlarûnû ÿzÿrÿk, qÿzeti qatladû: 

– Bu nÿ demÿkdir, bunlarûn atalarûna lÿnÿt, elÿ hey dön-

ya hþkmranlûüûndan danûøûrlar?..

Vÿ ÿtrafa baxaraq qÿzeti tullamaq ö÷ön yer axtardû.

Otaüûn o biri tÿrÿfindÿ artûq ÿzik-özök kombinezonunu 

ÿyninÿ taxmûø, iri dalû ilÿ bötön ke÷idi tutaraq yuxarû mÿr tÿ-

bÿdÿki yerini dözÿldÿn azman Dvoyetyosov qalûn sÿslÿ dedi:

– Kim danûøûr, Zemelya?

1

– Oradakûlarûn hamûsû.

– Bÿs sÿn dönya hþkmranlûüûna can atmûrsan?

– Mÿn? – Zemelya sualû ciddi qÿbul edÿrÿk tÿÿccöblÿndi.  

– Mÿnim nÿyimÿ lazûmdûr bu? Can atmûram. – Vÿ nûqqûldaya-

nûqqûldaya aøaüû döødö.

1

 Zemelya – rusca “zemlyak”, yÿni “yerli” sþzцndÿndir. Bÿzÿn mцraciÿt 

formasû kimi dÿ iølÿnir

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

291

–  Onda  gedÿk,  hamballûüûmûzû  edÿk!  –  Dvoyetyosov 

qÿtiyyÿtlÿ dedi vÿ iri bÿdÿnini tappûltû ilÿ yerÿ saldû. O, bazar 

gönö  iøÿ  daranmamûø,  yuyunmamûø  vÿ  döymÿlÿrini  axûra 

qÿdÿr baülamamûø ÷ûxûrdû.

Zÿng aramsûz ÷alûrdû. ×alûrdû ki, hamû yoxlamanûn baøa 

÷atdûüûnû,  dustaqlarûn  tÿlÿsÿn  kötlÿ  øÿklindÿ  instituta  iøÿ 

getdiklÿri “÷ar darvazalarû”nûn a÷ûldûüûnû bilsin.

Dustaqlarûn ÷oxu artûq ÷ûxûrdû. Otaqdan birinci Doro nin 

÷ûxdû.  Yerindÿn  durub  ÷ay  i÷diyi  zaman  pÿncÿrÿni  baüla-

mûø Soloqdin onu tÿzÿdÿn araladû vÿ qabaüûna Erenburqun 

cildini  qoydu.  Dÿhlizÿ  tÿlÿsdi  ki,  ×elnovu  þz  “professor” 

kame rasûndan ÷ûxarkÿn tuta bilsin. Hÿmiøÿki kimi sÿhÿr he÷ 

nÿyi ÷atdûra bilmÿyÿn Rubin yeyib-i÷ÿ bilmÿdiklÿrini tÿlÿsik 

dolaba  yûüaraq  (dolabûn  i÷indÿ  nÿ  isÿ  aødû)  qozbel  ÷ar pa-

yû­sûnûn,­ didilÿrÿk­ йарарсыз­ hala­ döømöø­ dþøÿyinin­ yanûn­da­

vurnuxur, ÷arpayûsûnû birtÿhÿr qaydaya salmaüa ÷alû øûrdû ki, 

sonradan bir dÿ geri ÷aüûrmasûnlar. 

Nerjin  isÿ  maskarad  kostyumunu  qaydaya  salûrdû.  Nÿ 

vaxt larsa  øaraøka  dustaqlarû  hÿmiøÿ  yaxøû  kostyumda  vÿ 

pal toda gÿzÿr, hÿmin paltarda da gþröøÿ gedÿrdilÿr. Èndi isÿ 

möha fi zÿ nin rahatlûüû ö÷ön onlara gþy kombinezon geyin di-

rirdilÿr (qöllÿdÿ duran qarovul÷ularûn dustaqlarû azad ÿmÿk-

daølardan  fÿrqlÿndirÿ  bilmÿlÿri  ö÷ön).  Gþröøÿ  gedÿndÿ  isÿ 

hÿbsxana mödiriyyÿti dustaqlarû kimdÿnsÿ qalma, yÿqin ki, 

ÿmlakûn  siyahûya  alûnmasû  prosesindÿ  fÿrdi  qarderoblardan 

mösadirÿ  olunmuø  kostyum  vÿ  kþynÿk  geymÿyÿ  mÿcbur 

edirdi.  Dustaqlardan  bÿzilÿri  qûsa  gþröø  saatlarûnda  yaxøû 

geyimdÿ olmalarûnû bÿyÿnir, baøqalarû isÿ þlö paltarû geymÿklÿ 

baülû  bu  iyrÿnc  tÿdbirdÿn  boyun  qa÷ûrmaüa  ÷alûøûrdûlar, 

ancaq kom bi nezonda da gþröøÿ buraxmûrdûlar: mÿhbuslarûn 

qohumlarû hÿbs xana haqqûnda pis döøönmÿmÿli idilÿr. Yaxûn 

adam larûnû gþr mÿkdÿn imtina etmÿk isÿ... – belÿ sarsûlmaz 

örÿk sahibi hÿlÿ olma mûødû. Buna gþrÿ dÿ paltarû dÿyiøirdilÿr.

Yarûmdairÿvi otaq boøaldû. È÷ÿridÿ bir-birinÿ qaynaq la-

na raq iki mÿrtÿbÿ dözölmöø vÿ xÿstÿxanalarda olduüu kimi 

292

yorüanözönön  ÷þlÿ  qatlanmasûnû  tÿlÿb  edÿn  qayda  özrÿ 

yûüûlmûø on iki cöt ÷arpayû qalmûødû. Bunu, yÿqin, ona gþrÿ 

edirdilÿr ki, yorüanözö daha ÷ox toz yûüsûn vÿ tez kirlÿnsin. 

Bu ösul ancaq quru döøönÿn insanûn, þzö dÿ ancaq kiøinin 

aülûna  gÿlÿ  bilÿrdi;  ondan  hÿtta  ixtira÷ûnûn  þz  arvadû  belÿ 

evindÿ  istifadÿ  etmÿzdi.  Lakin  hÿbsxana  sanitar  nÿzarÿti 

tÿli matû belÿ tÿlÿb edirdi.

Otaüa xoø, burada az tÿsadöf olunan sakitlik ÷þkmöø dö 

vÿ he÷ kÿs bu sakitliyi pozmaq istÿmirdi.

È÷ÿridÿ  dþrd  nÿfÿr  qalmûødû:  geyinib-kecinmiø  Nerjin, 

Xorobrov, Abramson vÿ dazbaø konstruktor. 

Konstruktor illÿrlÿ hÿbsxanada yatsa da, he÷ cör dus taq 

sûrtûqlûüûna þyrÿøÿ bilmÿyÿn aüciyÿr adamlardan idi. Bazar 

gönö  iøÿ  ÷ûxmamaüa  cörÿt  edÿ  bilmÿzdi,  lakin  indi  xÿstÿ-

lÿnmiødi  vÿ  hÿbsxana  hÿkimindÿn  bazar  gönö  iødÿn  azad 

olunmaq ö÷ön arayûø almûødû. O, ÷arpayûsûnûn östönÿ ÷oxlu 

yûrtûq-sþkök corab, sap, ÿldÿqayûrma karton gþbÿlÿk yûüa raq 

beynini göcÿ salmûødû vÿ nÿdÿn baølayacaüûnû döøönördö.

Qriqori Borisovi÷ Abramson – artûq qanuni øÿkildÿ on 

ilini  ÷ÿkmiø  (ÿvvÿlki  altûillik  sörgön  sayûlmazsa)  vÿ  ikinci 

on ilÿ oturdulmuø dustaq – demÿk olmazdû ki, bazar gön-

lÿri  he÷  iøÿ  ÷ûxmûrdû,  amma  hÿr  halda,  ÷ûxmamaüa  ÷alû-

øûrdû.  Nÿ  vaxtsa,  komsomol÷u  ÷aülarûnda  onu  bazar  gönö 

imÿci lik lÿrindÿn  dartûb  aralamaq  olmurdu.  Ancaq  o  vaxt 

imÿ ci liklÿr  tÿsÿrröfatû  qaydaya  salmaq  sÿylÿri  kimi  baøa 

döøö lördö: bir-iki ilÿ hÿr øey ÿla olacaq, bötön baülar ÷i÷ÿk-

lÿmÿyÿ  baølayacaq.  Lakin  onilliklÿr  ke÷ir,  kþnöllö  imÿ-

ci liklÿr  zorlamaya  vÿ  biyara  ÷evrilirdi,  ÿkilmiø  aüaclarûn 

÷oxu  isÿ  traktor  tûrtûllarû  altûnda  qalûb  mÿhv  olurdu.  Sonu 

gþrön mÿyÿn  illÿr  boyu  mÿhbÿslÿrdÿ  ke÷irdiyi  möøahidÿ 

vÿ  döøöncÿlÿrdÿn  sonra  Abramson  ÿks  nÿticÿyÿ  gÿlmiødi: 

tÿbiÿtÿn  insan  ÿmÿyÿ  döømÿndir  vÿ  ÿgÿr  onu  dÿyÿnÿk,  ya 

da  ki  ehtiyac  mÿcbur  etmÿsÿydi,  ömumiyyÿtlÿ,  iølÿmÿzdi. 

Ancaq  ömumi,  bÿøÿriyyÿtin  hÿlÿ  itirilmÿmiø  vÿ  yeganÿ 

möm kön kommunist mÿqsÿdi baxûmûndan bötön bu sÿy lÿr, 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

293

hÿtta imÿciliklÿr, øöbhÿsiz ki, lazûmdûr, Abramsonun þzö isÿ 

bötön  bunlarda  iøtirak  etmÿk  göcönö  artûq  itirmiødi.  Èndi 

o, hÿmin dÿhøÿtli on illÿri oturmuø vÿ bir dÿfÿ dÿ tÿkrarla-

mûø ÷ox az adamlardan biri idi ki, bötön baø verÿnlÿri tÿzÿ 

adamlarûn  inandûqlarû  ÿfvi-ömumiyÿ  qÿdÿr  davam  edÿ cÿk 

mif,  tribunalûn  sÿrsÿmlÿmÿsi,  lÿtifÿ  hesab  etmirdi,  döøö-

nördö  ki,  bunlar  insan  hÿyatûnûn  tam  on,  on  iki,  on  beø 

özöcö illÿridir. O, hÿr bir ÿzasûnûn hÿrÿkÿtinÿ, hÿr rahatlûq 

dÿqi qÿsinÿ  qÿnaÿt  etmÿyi  ÷oxdan  þyrÿnmiødi.  Bilirdi  ki, 

bazar gönönö ke÷irmÿyin ÿn yaxøû yolu alt paltarûna kimi 

soyu nub yorüan altûnda hÿrÿkÿtsiz uzanmaqdûr. 

Abramson Soloqdinin pÿncÿrÿyÿ dirÿdiyi cildi gþtördö, 

pÿncÿrÿni  baüladû,  tÿlÿsmÿdÿn  kombinezonunu  ÷ûxardû, 

yorüanûn  altûna  girdi,  ayaqlarûnû  qatladû,  eynÿyini  xösusi 

zamøa tikÿsi ilÿ sildi, aüzûna bir dÿnÿ nabat atdû, yastûüûnû 

dözÿltdi vÿ dþøÿyinin altûndan ehtiyat ö÷ön kaüûza bökölmöø 

qalûn  bir  kitab  ÷ûxardû.  Bu  adama  kÿnardan  baxmaq  belÿ 

rahatlûq gÿtirirdi. 

Xorobrov isÿ, ÿksinÿ, darûxûrdû. ßynindÿ paltar ÷arpayûya 

uzanmûø, ÷ÿkmÿli ayaqlarûnû ÷arpayûnûn sörahisinÿ qoy muø-

du.  Baøqalarû  ö÷ön  yöngöl  gþrönÿn  bir  øeyÿ  gþrÿ  o  ÷ox 

hÿyÿcan ke÷irirdi. Hÿr øÿnbÿ, mÿlum tam kþnöllölök prin-

sipi özrÿ bötön dustaqlarû he÷ þzlÿrindÿn soruømadan bazar 

gönö  iølÿmÿk  istÿyÿnlÿrin  siyahûsûna  yazûrdûlar  –  vÿ  hÿbs-

xanaya sifariø verilirdi. ßgÿr yazûlma, doürudan da, kþnöllö 

olsaydû, mÿmnuniyyÿtlÿ yazûlardû vÿ bötön bazar gönlÿrini 

hÿvÿslÿ iø masasûnûn arxasûnda ke÷irÿrdi. Siyahûnû a÷ûq tÿh-

qir kimi baøa döøÿn Xorobrov indi qapûsû baülû otaqda uza-

nûb olan-qalan aülûnû da itirmÿli idi.

Döøÿrgÿ  dustaqlarû  arzulaya  bilÿrdilÿr  ki,  bazar  gönö 

baülû vÿ isti otaqda uzana bilsinlÿr, ancaq øaraøka dustaq-

larûnûn iølÿmÿkdÿn bellÿri aürûmûrdû.

Baø  qatmaüa  he÷  nÿ  yox  idi!  Otaqda  olan  qÿzetlÿrin 

hamûsûnû  dönÿn oxuyub  qurtarmûødû. Taburetinin  östöndÿ 

xösusi  hÿbsxananûn  kitabxanasûndan  gþtördöyö  a÷ûq  vÿ 

294

baülû kitablar qalaqlanmûødû. Kitablardan biri tanûnmûø yazû-

÷û larûn  publisistik  mÿqalÿlÿr  toplusu  idi.  Xorobrov  tÿrÿd-

död etdi, lakin yenÿ dÿ kitabû gþtördö vÿ ÿgÿr azca vic danû 

olsaydû,  bu  soyaddan  imtina  etmÿli  olan  Tolstoyun  mÿqa-

lÿsini  a÷dû.  Mÿqalÿ  qûrx  birinci  ilin  iyununda  yazûlmûødû. 

Orada deyilirdi: “Terror vÿ sÿrsÿmliyin irÿli itÿlÿdiyi alman 

ÿsgÿrlÿri sÿrhÿddÿ dÿmirdÿn vÿ alovdan divarla özlÿødilÿr”. 

Xorobrov­möÿllifi­dodaqaltû­sþydö,­kitabû­þrtdö­vÿ­кянарa­

atdû. Hansû kitaba baxûrdûsa, onun aürûlû yerinÿ toxunulurdu, 

÷önki hÿr yeri aürûyûrdû. Yaxøû tÿchiz olunmuø Moskvaÿtrafû 

baü evlÿrindÿ bu insan øöurlarûnûn hakimlÿri ancaq radioya 

qulaq asûr, ancaq þz baü÷alarûnda bitÿn göllÿri gþrördölÿr. 

Kÿmsavad kolxoz÷u hÿyata onlardan daha yaxøû bÿlÿd idi.

Qalaqdakû o biri kitablar bÿdii ÿdÿbiyyat idi, amma Xorob-

rov ö÷ön bu kitablarû oxumaq da iyrÿnc bir iø idi. Onlar dan 

birini – “Moskvadan uzaqlarda”nû indi azadlûqda ÷ox fÿal oxu-

yurdular.  Amma  dönÿn  möÿyyÿn  qÿdÿr  oxuduqdan  vÿ  bu 

gön bir daha cÿhd etdikdÿn sonra Xorobrov hiss etdi ki, örÿyi 

bulanûr.  Bu  kitab  i÷iboø  piroq,  axmûø  yumurta,  þldörölmöø 

quøun möqÿvvasû kimi idi: burada dustaqlarûn ÿli ilÿ aparû lan 

tikintilÿrdÿn,  döøÿrgÿlÿrdÿn  danûøûlûrdû,  amma  bircÿ  dÿfÿ  dÿ 

olsun nÿ döøÿrgÿlÿrin adlarû ÷ÿkilirdi, nÿ dÿ deyilirdi ki, bu 

tikintilÿri aparanlar dustaqlardûr, ÷þrÿyi onlara pay bþlgö söylÿ 

verir lÿr, kar serÿ salûrlar. Dustaqlarû yaxøû geyinmiø vÿ bþyök 

øþvqlÿ iølÿ yÿn komsomol÷ularla ÿvÿzlÿmiødilÿr. Tÿc röbÿli oxu-

cu dÿrhal baøa döøördö ki, möÿllif hÿqiqÿti bilir, onu gþröb, 

ÿli  ilÿ  yox layûb  vÿ  hÿtta,  ola  bilÿr  ki,  döøÿrgÿdÿ  ÿmÿliy yat 

mövÿk kili dÿ iølÿyib, amma gþzönö dÿ qûrpmadan yalan deyir.

Adÿti özrÿ, yenÿ dÿ hÿmin ö÷ sþz vÿ ö÷ sþyöø sÿslÿndi-

rildi vÿ Xorobrov kitabû kÿnara atdû. 

Bir kitab da vardû – mÿøhur yazû÷û Qalaxovun “Se÷ilmiø 

ÿsÿrlÿri”. Qalaxovu o birilÿrindÿn fÿrqlÿndirÿn vÿ ondan nÿsÿ 

gþzlÿyÿn Xorobrov bu cildi oxumaüa baølamûødû, amma yenÿ 

dÿ þzönö bazar gönö iølÿmÿk istÿyÿn kþnöllölÿrin siyahûsû 

tutularkÿn  ÿlÿ  salûndûüû  kimi  hiss  etmiø  vÿ  onu  yarûm÷ûq 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

295

qoymuødu.  Hÿtta  sevgidÿn  bir  o  qÿdÿr  dÿ  pis  yazmayan 

Qala xov  da  normal  insanlar  ö÷ön  deyil,  hÿyatû  gþrmÿmiø 

vÿ  aüûldan  naqisliyi  ucbatûndan  parûldayan  hÿr  øeyÿ  sevi-

nÿn gicbÿsÿrlÿr ö÷ön yazmaq yolunu se÷miødi. Ènsanlarûn 

qÿlblÿrini viran edÿn øeylÿrdÿn he÷ biri bu kitablarda yox 

idi. ßgÿr möharibÿ baølamasaydû, yazû÷ûlara yalnûz mÿdhiy-

yÿ lÿr yazmaq qalardû. Möharibÿ onlar ö÷ön hamûnûn baøa 

döøÿ bilÿcÿyi hisslÿrÿ yol a÷dû. Ancaq burada da þzlÿrindÿn 

aüla gÿlmÿz konfliktlÿr uydururdular: komsomol÷u döømÿn 

arxasûnda  sursatla  dolu  onlarca  eøelonu  yoldan  ÷ûxarûr, 

lakin he÷ bir ilk tÿøkilatda u÷ota durmadûüû ö÷ön þzönÿ sual 

verir: onu ÿsl kom somol÷u saymaq olar, ya yox vÿ bunun 

cava bûnû tapmadûüû ö÷ön dÿ gecÿ-göndöz ÿzab ÷ÿkir.

Xorobrov bayaqkû sþyöøönö bir dÿ iølÿtdi vÿ bu kitab da 

o birilÿrinin yanûna u÷du.

Taburetin östöndÿ bir kitab da vardû – mötÿrÿqqi yazû ÷û-

larûn “Amerika hekayÿlÿri”. Bu hekayÿlÿri Xorobrov hÿyatla 

möqayisÿdÿ yoxlaya bilmirdi, amma onlarûn se÷imi tÿÿccöb 

doüururdu:  hÿr  hekayÿdÿ  mötlÿq  Amerika  ilÿ  baülû  bir 

eybÿcÿrlik tÿsvir olunurdu.

Zÿhÿr kimi bir yerÿ yûüûlaraq onlar elÿ dÿhøÿtli bir mÿn-

zÿrÿ yaradûrdû ki, amerikalûlarûn bu vaxta kimi necÿ qa÷ûb 

daüûlûømadûqlarû  vÿ  hamûsûnûn  niyÿ  þzlÿrini  asmadûqlarû 

adamû heyrÿtlÿndirmÿyÿ bilmirdi.

Oxunmalû bir øey yox idi!

Xorobrov papiros ÷ÿkmÿk istÿdi. Papirosu ÷ûxarûb bar-

maqlarû ilÿ ÿzmÿyÿ baøladû. Otaüûn tam sakitliyindÿ kip dol-

du rulan  gilizin  barmaqlar  arasûnda  xûøûldamasû  eøidilirdi. 

Papi ro sunu buradaca, ÷þlÿ ÷ûxmadan, ayaqlarûnû ÷arpayûnûn 

söra hi sin dÿn gþtörmÿdÿn ÷ÿkmÿk istÿyirdi. Papiros ÷ÿkÿn 

dus taq lar bilirdilÿr ki, ÿsl lÿzzÿt papirosu þz taxtûnda, vaqo-

nunda ÷ÿkmÿkdir, – tÿlÿsmÿdÿn, gþzlÿrinin qarøûsûnda bir 

daha  geri  qayûtmayacaq  ke÷miøinin  vÿ  ÿl÷atmaz  gÿlÿcÿ-

yin  gþröntölÿrini  canlandûra-canlandûra,  tavana  baxa-baxa 

÷ÿkdiyin papirosun yerini he÷ nÿ vermir. 

296

Amma dazbaø konstruktor papiros÷ÿkÿn deyildi vÿ tös-

tönö xoølamûrdû, yanlûø nÿzÿriyyÿdÿn ÷ûxûø edÿn Abram son 

isÿ, þzö papiros÷ÿkÿn olsa da, hesab edirdi ki, otaüûn havasû 

tÿmiz  olmalûdûr.  Hÿbsxanada  azadlûüûn  baøqalarûnûn  höqu-

quna hþrmÿtdÿn baøladûüûnû yaxøûca dÿrk etmiø Xorob rov 

ah ÷ÿkÿrÿk ayaqlarûnû dþøÿmÿyÿ salladû vÿ ÷ûxûøa tÿrÿf yol-

landû. Bu zaman o, Abramsonun ÿlindÿki qalûn kitabû gþr dö 

vÿ dÿrhal da möÿyyÿn etdi ki, hÿbsxana kitab xana sûnda belÿ 

kitab yoxdur, demÿli, kitab azadlûqdan gÿti rilib, oradan isÿ 

pis øey gÿtirmirlÿr. 

Xorobrov  artûq  tÿcröbÿli  dustaq  idi  vÿ  buna  gþrÿ  dÿ 

bÿrkdÿn “Nÿ oxuyursan?”, “Haradan tapmûsan?” deyÿ soruø-

madû (cavabû konstruktor vÿ ya Nerjin dÿ eøidÿ bilÿrdilÿr). 

O, Abramsona yaxûnlaødû vÿ sakitcÿ dedi:

– Qriqori Borisû÷. Bir adûna baxûm. 

– Buyur bax, – Abramson hÿvÿssiz cavab verdi.

Xorobrov  titul  vÿrÿqini  a÷dû  vÿ  heyrÿtlÿ  oxudu:  “Qraf 

Monte Kristo”.

O yalnûz fit ÷ala bildi.

– Borisû÷, – mehribanlûqla soruødu, – sÿndÿn sonra he÷ 

kÿs yoxdur? Mÿn ÷atdûra bilmÿrÿm?

Abramson eynÿyini ÷ûxardûb fikirlÿødi. 

– Baxarûq. Sÿn bu gön baøûmû qûrxarsan?

Mÿhbuslar  kÿnardan  gÿlÿn  staxanov÷u  dÿllÿyi  xoøla mûr-

dûlar. Þz kþnöllö ustalarû qay÷û ilÿ hamûnûn baøûnû istÿdiyi kimi 

vÿ tÿlÿsmÿdÿn qûrxûrdûlar, ÷önki hÿlÿ möddÿtlÿrinÿ ÷ox vardû. 

– Bÿs qay÷ûnû kimdÿn alaq?

– Alacÿhrÿdÿn alarûq.

– Onda hÿ, qûrxaram.

– Yaxøû. Burada yöz iyirmi sÿkkizÿ kimi bir hissÿ ÷ûxûr. 

Bir azdan verÿrÿm.

Abramsonun  yöz  onuncu  sÿhifÿni  oxuduüunu  gþrÿn 

Xorobrov øÿn ÿhvalla dÿhlizÿ, papiros ÷ÿkmÿyÿ ÷ûxdû. 

Qleb getdikcÿ daha ÷ox bayramsayaüû kþklÿnirdi. Yÿqin, 

haradasa, Stromûnkadakû tÿlÿbÿ øÿhÿrciyindÿ, bu gþröø  qa-

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

297

baüû son saatda Nadya da hÿyÿcanlanûrdû. Gþröødÿ ada mûn 

fikirlÿri  qarûøûr,  demÿk  istÿdiklÿri  yadûndan  ÷ûxûr,  hÿr  øeyi 

qabaq cadan kaüûza yazûb ÿzbÿrlÿmÿk, sonra isÿ kaüûzû mÿhv 

etmÿk (kaüûzû þzö ilÿ gþtörÿ bilmÿzdi), hÿr øeyi yadda sax-

la maq lazûmdûr: yeddi bÿndi, yeddi bÿndi yad da sax la malû: 

bura dan gedÿ bilÿr; möddÿti vaxtûnda qurtar ma ya caq – bun-

dan sonra sörgön dÿ olacaq; bir dÿ...

O, kaptenarmusun otaüûna qa÷dû, kþynÿyinin þnlöyönö 

hamarladû.  Þnlök  Ruska  Doroninin  ixtirasû  idi  vÿ  ÷oxlarû 

tÿrÿfindÿn  qÿbul  edilmiødi.  Bu,  östönÿ  aü  yaxalûq  tikilmiø 

aü rÿngdÿ par÷a idi (on altû yerÿ bþlönmöø dþøÿkaüûndan 

dözÿldilmiødi,­amma­kaptenarmus­bunu­bilmirdi).­Bu­гура-

ма­kombinezonun­yaxalûüûndan­gþrönÿn­aü­alt­kþynÿyinÿ­

hÿkk­olunmuø­qara­“DTN­–­Xösusi­hÿbsxana­№1”­øtampûnû­

gizlÿtmÿyÿ  bÿs  edirdi.  Þnlöyön  iki  baüû  olurdu  vÿ  hÿmin 

baülar arxaya atûlaraq baülanûrdû. Þnlök hamûnûn arzusunda 

olduüu firavanlûq gþröntösö yaratmaüa kþmÿk edirdi. Asan 

yuyulan bu par÷a hÿm adi gönlÿrdÿ, hÿm dÿ bayramlarda 

kara gÿlirdi,  institutun  azad  qadûn  ÿmÿkdaølarû  qarøûsûnda 

da þzlÿrini rahat hiss edÿ bilirdilÿr. 

Daha sonra Nerjin kiminsÿ qurumuø vÿ ovulub gedÿn 

qutalini ilÿ kþhnÿ ÷ÿkmÿlÿrini parûldatmaüa ÷alûødû (gþröø 

vaxtû hÿbsxana dustaqlara ayaqqabû vermirdi, ÷önki ayaq lar 

masanûn altûnda qaldûüû ö÷ön ayaqqabû gþrönmördö).

Özönö qûrxmaq ö÷ön otaüa qayûdanda (burada ölgöc, 

hÿtta  tÿhlökÿli  ölgöc  belÿ  saxlamaüa  icazÿ  verirdilÿr,  tÿli-

matlarûn oyunu belÿ idi) Xorobrov artûq hÿvÿslÿ kitab oxu-

yurdu. Konstruktor þz yamaq-yumaüû ilÿ ÷arpayûdan ÿlavÿ, 

dþøÿmÿnin  dÿ  yarûsûnû  tutmuødu.  Elÿ  dþøÿmÿdÿcÿ  bi÷ir, 

karandaøla qeydlÿr edÿrÿk qûraüa qoyurdu.  Abramson isÿ 

baøûnû kitabdan azca yana ÿymiødi vÿ gþzlÿrini qûyaraq ona 

mÿs lÿ hÿt lÿr verirdi:

– Yamaq ancaq vicdanla vurulanda faydalû olur. Nÿba dÿ 

ona formal mönasibÿt bÿslÿyÿsiniz. Tÿlÿsmÿyin, tikiøi tikiø 

östönÿ­salûn­vÿ­hÿr­yerdÿn­xa÷varи­iki­tikiø­aparûn.­Sonra,­

298

geniø  yayûlmûø  sÿhvlÿrdÿn  biri  dÿ  cûrûlmûø  deøiyin  qûraq-

larûnda  ÷örömöø  ilmÿlÿrdÿn  istifadÿ  etmÿkdir.  Xûrda÷ûlûq 

etmÿyin, artûq þzÿk arxasûnca qa÷mayûn, deøiyi bötön ÿtrafû 

boyu kÿsin. Siz belÿ soyad eøitmÿmisiniz – Berkalov?

– Necÿ? Berkalov? Yox.

–  Necÿ  yÿni  yo-x!  Berkalov  –  qocaman  artilleriya 

möhÿndisidir, BS-3 topunu icad etmiø adamdûr. ×ox yaxøû 

topdur, ilkin atÿø sörÿti aülasûümazdûr. Hÿ, hÿmin o Berkalov 

bazar gönö øaraøkada oturub corablarûnû yamayûrdû. Radio 

da  qoøulu  idi.  “Berkalova,  general-leytenanta,  birinci 

dÿrÿcÿli Stalin mökafatû verilsin”.

Hÿbsdÿn  qabaq  da  general-leytenant  olmuødu.  Bÿli. 

Hÿ, corablarûnû yamadû, baøladû elektrik pilÿtÿsindÿ oladya 

biøirmÿyÿ.  Nÿzarÿt÷i  i÷ÿri  girdi,  qanunsuz  pilÿtÿni  onun 

ÿlindÿn  aldû,  Berkalovu  ö÷  sutka  karserÿ  saldûrmaq  ö÷ön 

hÿbsxana rÿisinÿ raport yazdû. Hÿbsxana rÿisi isÿ þzö uøaq 

kimi  qa÷a-qa÷a  gÿldi:  “Berkalov!  Øeylÿrlÿ  birgÿ!  Kremlÿ! 

Kalinin ÷aüûrûr!”... Bax belÿ rus talelÿri dÿ olur...