Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
32 Bir ÷ox øaraøkalarda yaxøû tanûnan, “milliyyÿti” qra fa- sûn da “rus” deyil, “dustaq” yazan, 1950-ci ildÿ hÿbsinin on sÿk ki zinci ilini yola salmûø qocaman riyaziyyat professoru ×el no vun qÿlÿmi ÷oxlu texniki kÿøflÿ – dözaxarlû qazandan baø la mûø, reaktiv möhÿrrikÿ kimi – baülû olmuødu, bu kÿøf- lÿrin bÿzilÿrinÿ isÿ o, bötön ruhunu qoymuødu. Yeri gÿlmiøkÿn, professor ×elnov þzö hesab edirdi ki, “ruhunu qoymaq” ifadÿsi ehtiyatla iølÿdilmÿlidir, belÿ ki, yalnûz dustaüûn þlmÿz ruhu olur, azadlûqda olana isÿ mÿnasûz yerÿ ÷ox ora-bura qa÷dûüûna, vurnuxduüuna gþrÿ bundan imtina olunub. Soyumuø balanda kasasû vÿ ya buülanan kakao fincanû arxasûnda gedÿn dustaq sþhbÿtlÿrindÿ ×elnov bu fikri Pyer Bezuxovdan ÿxz etdiyini dÿ gizlÿtmirdi. Fransûz ÿsgÿri onu yolu ke÷mÿyÿ qoymayanda Pyer qÿhqÿhÿ ÷ÿkÿ-
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 299
rÿk demiødi: “Ha-ha! ßsgÿr mÿni buraxmadû. Kimi – mÿni? Mÿnim þlmÿz ruhumu buraxmadû!” Marfino øaraøkasûnda professor ×elnov yeganÿ dustaq idi ki, kombinezon geymÿmÿyÿ icazÿsi vardû (bu mÿsÿlÿ ilÿ baülû øÿxsÿn Abakumova möraciÿt olunmuødu). Bu cör gözÿøt ö÷ön ÿsas sÿbÿb isÿ ondan ibarÿt idi ki, ×elnov Mar finonun daimi dustaüû deyildi, o, kþ÷ÿri dustaq idi: ke÷ miødÿ Elmlÿr Akademiyasûnûn möxbir özvö vÿ Riya ziy- yat Ènstitutunun direktoru olmuø bu adamû hÿr dÿfÿ hansû øaraøkada riyaziyyatla baülû problem yaranûrdûsa, ora da gþndÿrirdilÿr. Problem ÿsas cizgilÿrindÿ hÿll olunduqdan vÿ hesablama metodikasû aydûnlaøandan sonra isÿ professor baøqa yerÿ gþndÿrilirdi. Þzönön paltar se÷mÿk azadlûüûndan professor ×elnov baøqa øþhrÿtpÿrÿstlÿr kimi istifadÿ etmirdi: o, ucuz kost- yum geyinirdi vÿ hÿtta pencÿyi ilÿ øalvarûnûn rÿnglÿri dÿ uyüun gÿlmirdi, ayaqlarûnû ke÷ÿ ÷ÿkmÿlÿrdÿ – valenkalarda saxlayûr, seyrÿk aü sa÷larûnûn hÿlÿ dÿ qalmaqda olduüu baøûna isÿ hÿm xizÿk÷i papaüûna, hÿm dÿ qûz papaüûna oxøar toxunma yun papaq qoyurdu, onu xösusi olaraq fÿrq- lÿndirÿn isÿ iki dÿfÿ ÷iyinlÿrinÿ doladûüû vÿ isti qadûn þrpÿyini xatûrladan iri øal idi. Ancaq bu øalla papaüû ×elnov elÿ geyinmÿyi bacarûrdû ki, onlar professoru gölmÿli yox, ÿzÿmÿtli gþstÿrirdi. Özönön uzunsov ovalû, sÿrt profili, hÿbsxana rÿhbÿrliyi ilÿ amiranÿ danûøûq tÿrzi vÿ bir dÿ sþnök maviyÿ ÷alan gþzlÿrindÿki tÿkcÿ möcÿrrÿd aüûllara nÿsib olan iøûq – bötön bunlar ×el- novu Dekarta, bÿlkÿ dÿ, Arximedÿ oxøar edirdi. Marfinoya ×elnov mötlÿq øifrlÿyicinin riyazi ÿsaslarûnû hazûrlamaq ö÷ön gþndÿrilmiødi. Bu qurüu þz mexaniki fûrlanmasû ilÿ telefon xÿtlÿri ilÿ þtörölÿn eybÿcÿrlÿødirilmiø nitqin øifrlÿnmiø dözbucaqlû impulslar sûrasûnû eyni cör cihaz lardan istifadÿ edÿn yözlÿrcÿ adamûn belÿ a÷a bilmÿ yÿ- cÿyi tÿrzdÿ qarûødûran ÷oxsaylû relelÿri yandûrûb-sþndör mÿyi bacarmalû idi.
300 Konstruktor börosunda bu cör øifrlÿyicinin dözÿldil- mÿsi ö÷ön konstruktiv hÿll özÿrindÿ iø gedirdi vÿ bu iølÿ Soloqdindÿn baøqa bötön konstruktorlar mÿøüul olurdular. Èntadan øaraøkaya gÿlÿn kimi vÿziyyÿti þyrÿnÿn Soloq- din hamûya elan etmiødi ki, uzun möddÿt ac qalmaqdan onun yaddaøû zÿiflÿyib, anadangÿlmÿ mÿhdud olan qabiliy- yÿti dÿ kötlÿøib, o ancaq yardûm÷û iølÿri icra edÿ bilÿr. Bu cör cÿsarÿtli danûømaüûnûn da sÿbÿbi onda idi ki, Èntada ömumi iølÿrdÿ deyil, yaxøû möhÿndis vÿzifÿsindÿ iølÿyirdi vÿ geri qayûtmaqdan qorxmurdu. (Mÿhz buna gþrÿ dÿ øaraøka mödiriyyÿti ilÿ danûøarkÿn ÿcnÿbi sþzlÿrin, hÿtta “möhÿndis”, “metal” kimi sþzlÿrin belÿ ÿvÿzini tapmaüa ÷alûøûr vÿ bunlarû tapana kimi dÿ rÿislÿrini gþzlÿmÿyÿ mÿcbur edirdi. ßgÿr onun þzönö gþzÿ soxmaq, ya da ki, he÷ olmasa, yöksÿk kateqoriya özrÿ qidalanmaq höququ qazanmaq fikri olsaydû, bu yolla he÷ cör mÿqsÿdinÿ ÷ata bilmÿzdi.) Lakin onu geri qaytarmadûlar, sûnaq ö÷ön saxladûlar. Belÿliklÿ, iøin gÿrginliyin, tÿlÿskÿnliyin, ÿsÿbiliyin hakim olduüu ÿsas mÿcrasûndan qopan Soloqdin sakit yan mÿc- raya döødö. Diqqÿtdÿn kÿnar sahÿdÿ olduüu ö÷ön mödi- riy yÿt dÿ ona zÿif nÿzarÿt edirdi. Soloqdinin boø vaxtû ÷ox olurdu vÿ o, – nÿzarÿtsiz, gizlicÿ, axøamlar – mötlÿq øifrlÿyicinin konstruksiyasûnû þzö baøa döødöyö kimi iølÿ- yib hazûrlamaüa baølamûødû. Soloqdin hesab edirdi ki, bþyök ideyalar ancaq tÿnha zÿkanûn nurundan doüa bilÿr. Hÿqiqÿtÿn dÿ, son yarûm ildÿ o, elÿ bir hÿll tapdû ki, bu iø ö÷ön xösusi tÿyin olunmuø, lakin fasilÿsiz tÿlÿsdirilÿn vÿ danlanûlan on möhÿndis bir yerdÿ ona möyÿssÿr ola bilmÿzdi. (Soloqdinin qulaqlarû isÿ hÿmiøÿ øÿk olurdu, o, tapøûrûüûn necÿ qoyulduüunu vÿ uüursuzluüun nÿdÿ olduüunu eøidirdi). Èki gön idi ki, Soloqdin iøini baxmaq ö÷ön professor ×elnova vermiødi – bu dÿfÿ dÿ qeyri-rÿsmi. Èndi isÿ o, professorla yanaøû pillÿkÿnlÿ qalxûr vÿ hþrmÿtlÿ onun qoluna girÿrÿk iøi haqqûnda hþkm gþzlÿyirdi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 301
Lakin ×elnov he÷ vaxt iølÿ istirahÿti qarûødûrmûrdû. Onlarûn dÿhlizlÿrlÿ vÿ pillÿkÿnlÿrlÿ ke÷diyi bu qûsa yol boyu professor Soloqdinin sÿbirsizliklÿ gþzlÿdiyi qiymÿtlÿ baülû bircÿ kÿlmÿ dÿ demir, qayüûsûz tÿrzdÿ Lev Rubinlÿ sÿhÿr gÿzintisindÿn danûøûrdû. Rubin “oduna buraxûlmayandan” sonra ×elnova Bibliya söjetinÿ yazdûüû øerini oxumuødu. Øerin ritmindÿ cÿmi bir-iki yerdÿ nizamsûzlûq vardû, tÿzÿ qafiyÿlÿr dÿ yox deyildi, ömumiyyÿtlÿ isÿ øeri pis saymaq olmazdû. Mÿzmununa gþrÿ isÿ bu, Musanûn yÿhudilÿri qûrx il sÿhrada necÿ gÿzdirmÿsi, xalqûn necÿ ac vÿ susuz qalmasû, necÿ sÿrsÿmlÿmÿsi vÿ ösyan etmÿsi, necÿ haqlû olmamasû barÿdÿ ballada idi; haqq isÿ Musanûn tÿrÿfindÿ idi, o bilirdi ki, son nÿticÿdÿ hÿsrÿtlÿrindÿ olduqlarû, onlara vÿd olunan torpaqlara gÿlib ÷ûxacaqlar. Rubin dinlÿyicisinin nÿzÿrinÿ xösusi olaraq ÷atdûrûrdû ki, qûrx il hÿlÿ tamam olmayûb! Bÿs ×elnov nÿ cavab verdi? ×elnov Rubinin diqqÿtini Musanûn yöröøönön coürafi- yasûna yþnÿltdi: Nildÿn Qödsÿ ÷atmaq ö÷ön yÿhudilÿrÿ he÷ bir halda dþrd yöz kilometrdÿn ÷ox yol qÿt etmÿk lazûm gÿlmirdi, demÿli, øÿnbÿ gönlÿri istirahÿt etsÿlÿr belÿ, bu yolu ö÷ hÿftÿyÿ ke÷mÿk olardû! Buna gþrÿ dÿ döøönmÿk lazûm deyildimi ki, Musa yÿhudilÿri birbaøa mÿqsÿdÿ doü- ru aparmûrdû, onlarû ßrÿbistan sÿhrasûnda fûrlayûrdû ki, tox Misir kþlÿliyini xatûrlayanlarûn hamûsû þlöb getsin, saü qalan lar isÿ Musanûn onlara verÿ bilÿcÿyi sadÿ cÿnnÿti dÿyÿr lÿn dirÿ bilsinlÿr?.. Yakonovun kabinetinin qabaüûnda ×elnov institut özrÿ nþvbÿt÷idÿn otaüûnûn a÷arûnû aldû. Bu cör etibar ondan baøqa ancaq Dÿmir Maskaya gþstÿrilirdi – bu ikisindÿn baøqa he÷ bir dustaüa belÿ inam yox idi. Dustaqlardan he÷ biri iø vaxtû azad ÿmÿkdaøûn nÿzarÿti olmadan otaqda tÿk qala bilmÿzdi, belÿ ki, bu cör nÿzarÿtsiz saniyÿni dustaq mötlÿq karandaøûn kþmÿyi ilÿ dÿmir økafûn sûndûrûlmasûna vÿ øalvar döymÿlÿri ilÿ mÿxfi sÿnÿdlÿrin øÿkillÿrinin ÷ÿkilmÿsinÿ sÿrf edÿcÿkdi.
302 ×elnov isÿ qeyri-mÿxfi økafûn vÿ iki ÷ûlpaq masanûn qoyulmuø olduüu otaqda iølÿyirdi. Nÿhayÿt (ÿlbÿttÿ, nazir- liklÿ razûlaødûrûldûqdan sonra), otaüûn a÷arûnûn professor ×elnova øÿxsÿn verilmÿsi sanksiyalaødûrûlmûødû. Hÿmin vaxt dan da bu otaq mayor Øikinin daimi narahatlûq mÿnbÿ- yinÿ ÷evrilmiødi. Dustaqlarûn ikiqat dÿmir özlök ÷ÿkilmiø qapû lar arxasûna salûnûb qûfûllandûqlarû saatlarda iø gönö nor- ma laø dû rûlma mûø bu yöksÿkmÿvacibli yoldaø þz ayaq larû ilÿ pro fes sorun otaüûna gÿlir, divarlarû dþyör, dþøÿmÿdÿ atûlûb- döøör, økafla divarûn toz basmûø arasûna baxûr vÿ qaø qa baqlû halda baøûnû bulayûrdû. Onu da demÿk lazûmdûr ki, a÷arûn alûnmasû hÿlÿ iøin hamûsû deyildi. Ö÷öncö mÿrtÿbÿnin dþrd-beø qapûsûndan sonra dÿh lizdÿ Tam Mÿxfi øþbÿnin nÿzarÿt postu qoyul- muødu. Bu post dolabdan vÿ onun yanûndakû stuldan ibarÿt idi, stulun östö nÿ isÿ söpörgÿ÷i qadûn, þzö dÿ dþøÿmÿni söpörmÿli vÿ ÷ay qay nat malû olan sadÿ söpörgÿ÷i yox (bunun ö÷ön baøqa söpör gÿ ÷ilÿr vardû), – Tam Mÿxfi øþbÿyÿ girib- ÷ûxanlarûn buraxûlûø vÿrÿqÿlÿrini yoxlamalû olan xösusi tÿyi- natlû söpörgÿ÷i otu rurdu. Nazirliyin baø mÿtbÿÿsindÿ ÷ap olunmuø vÿ mayor Øiki nin iølÿ yib hazûrladûüû nömunÿlÿr ÿsa sûnda dözÿldilmiø bura xû lûø vÿrÿ qÿlÿri (dÿhlizdÿki dalanû tam mÿxfi elan etmÿk ide yasû da ona mÿxsus idi) ö÷ cör olur du: daimi, birdÿfÿlik vÿ birhÿftÿlik. Nÿzarÿt postunun iøi o qÿdÿr dÿ yöngöl deyildi: insanlar bura seyrÿk gÿlirdilÿr, corab toxumaq isÿ elÿ buradaca asûl- mûø tÿlimatla da, yoldaø mayor Øikinin øifahi sÿrÿncamlarû ilÿ dÿ qÿti qadaüan olunurdu. Söpörgÿ÷i qadûnlar (onlar sut ka- da iki dÿfÿ dÿyiøirdilÿr) uzun nþvbÿlÿri boyu yuxu ilÿ ÿzablû möba rizÿ aparmaüa mÿcbur olurdular. Polkovnik Yako no vun þzönÿ dÿ bu nÿzarÿt postu xoø deyildi, ÷önki bötön gönö bura- xû lûø vÿrÿqÿlÿrinÿ imza atmaq ö÷ön iøindÿn ayrûlmalû olurdu. Bununla belÿ, post mþvcud idi. Söpörgÿ÷ilÿrin xÿrcini þdÿmÿk ö÷ön øtatla nÿzÿrdÿ tutulmuø iki dalandar ÿvÿzinÿ bir dalandar, hÿmin o Spiridonu, saxlayûrdûlar. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 303
×elnov ÷ox yaxøû bilirdi ki, indi postda oturan arvadûn adû Marya Èvanovnadûr vÿ o, gön ÿrzindÿ bu aüsa÷ professoru dÿfÿ lÿrlÿ i÷ÿri buraxmalû olur, – indi dÿ qadûn diksinÿrÿk dedi: – Buraxûlûø vÿrÿqÿsi! ×elnov karton vÿrÿqÿsini, Soloqdin isÿ adi kaüûzdan hazûrlanmûø vÿrÿqÿsini gþstÿrdi. Postu vÿ ondan sonra gÿlÿn bir ne÷ÿ qapûnûn, o cömlÿdÿn dÿ tÿhkim÷i rÿssamûn emalatxanasûnûn yerlÿødiyi arxa pillÿ- kÿnÿ a÷ûlan, östönÿ tabaøir ÷ÿkilmiø øöøÿ qapûnûn, sonra isÿ Dÿmir Maskanûn øÿxsi qapûsûnûn yanûndan ke÷ÿndÿn sonra ×elnovun qapûsûnû a÷dûlar. Bu, dustaqlarûn gÿzintisi ö÷ön nÿzÿrdÿ tutulmuø hÿyÿtÿ vÿ taleyin rÿhmsizlik edÿrÿk avtomat atÿøi ilÿ möhafizÿ olu- nan zonaya saldûüû yözillik cþkÿ aüaclûüûna a÷ûlan bir pÿn- cÿrÿsi olan rahat otaq idi. Cþkÿlÿrin höndör uclarû ÿvvÿlki kimi yenÿ dÿ bolluca qûrova börönmöødö. Bulanûq-aüûmtûl sÿma yerÿ kþlgÿ salûrdû. Cþkÿlÿrdÿn solda, zonanûn arxasûnda, zamanûn bozart dû- üû, amma indi qûrovun aü rÿngÿ boyadûüû ikimÿrtÿbÿli gÿmi- varиdamlûkþhnÿbirevgþrönördö.Birvaxtlarseminariyanûn yaxûn lûüûnda yaøayan arxierey bu evdÿ qalûrdû vÿ hÿmin sÿbÿb- dÿn dÿ evÿ tÿrÿf gedÿn yol da Keøiø yolu adla nûrdû. Daha son- ra Marfino kÿndinin damlarû, sonra dözÿn gah, ondan sonra isÿ dÿmir yolu xÿtti gþrönördö. Tutqun hava da Lenin qrad- dan gÿlÿn parovozun parlaq gömöøö tös tösö aydûn sezilirdi. Ancaq Soloqdin pÿncÿrÿyÿ baxmadû. ßylÿømÿk dÿvÿ ti- nÿ ÿmÿl etmÿdÿn qapûnûn ÷ÿr÷ivÿsinÿ sþykÿnÿrÿk cavan vÿ mþh kÿm ayaqlarû östöndÿ durmaüa östönlök verdi, gþz lÿ- rini ×elnovun masasû özÿrindÿki kaüûz rulona dikdi. ×elnov pÿncÿrÿnin nÿfÿsliyini a÷maüû xahiø etdi. Hön- dör sþykÿnÿcÿkli bÿrk kreslosuna oturdu; ÷iynindÿki øalû dözÿltdi: bloknot vÿrÿqinÿ yazûlmûø tezislÿri a÷dû; ÿlinÿ nizÿ kimi uzun, yaxøû itilÿnmiø bir karandaø aldû: Soloqdinÿ ciddi nÿzÿr saldû – indicÿ onlarûn arasûnda gedÿn zarafatcûl sþh bÿt tonu dÿrhal mömkönsöz oldu.
304 Sanki, ki÷icik otaqda iri qanadlar a÷ûlûb ÷ûrpûldû. ×elnov iki dÿqiqÿdÿn ÷ox susdu, sonra isÿ elÿ yûücam danûødû ki, fikirlÿri arasûnda nÿfÿs almaüa belÿ vaxt qalmûrdû. Mahiyyÿt isÿ ondan ibarÿt idi ki, ×elnov Soloqdi nin xahiø etdiyindÿn dÿ ÷ox iø gþrmöødö. O, Soloqdinin tÿk- lif etdiyi konstruksiyanûn nÿzÿri-ehtimali vÿ nÿzÿri-ÿdÿdi hesab la ma larûnû aparmûødû. Konstruksiya tÿlÿb olunandan bir o qÿdÿr dÿ uzaq olmayan, hÿr halda, sûrf elektron qur üu- lara ke÷ÿnÿ qÿdÿr mÿqbul sayûla bilinÿcÿk nÿticÿ vÿd edirdi. Ancaqaøaüûdakûlarыдаetmÿkzÿruriidi: – qurüunu natamam enerji impulslarûna qarøû necÿ qeyri- hÿssas etmÿk özÿrindÿ döøönmÿli; – dþnmÿ momentlÿrinin yetÿrliliyinÿ ÿmin olmaq ö÷ön mexanizmdÿ ÿn bþyök ÿtalÿt qövvÿlÿri gþstÿricilÿrini dÿqiq lÿødirmÿli; – bir dÿ... – ×elnov baxûøûnûn parûltûsû ilÿ Soloqdinin östö nÿ iøûq saldû, – bir dÿ, yaddan ÷ûxarmayûn: sizin øifrlÿ mÿ- niz xaotiklik prinsipi ÿsasûnda qurulur, bu, yaxøûdûr. Amma xaos, bir dÿfÿ se÷ilmiø, donuqlaømûø xaos – artûq sis tem- dir. Mÿsÿlÿnin hÿllinin xaosun daha xaotik øÿkildÿ dÿyiø di- rilmÿsi istiqamÿtindÿ tÿkmillÿødirilmÿsi daha göclö olardû. Bu mÿqamda professor fikrÿ getdi, vÿrÿqi iki qatladû vÿ susdu. Soloqdin isÿ parlaq iøûqdan qorunurmuø kimi gþz qapaqlarûnû sûxdû vÿ belÿcÿ, he÷ nÿ gþrmÿdÿn, dayandû. Hÿlÿ professorun ilk sþzlÿrindÿncÿ Soloqdin canûna yayûlan qaynar dalüanû hiss etmiødi. Èndi isÿ þzönö, sanki, sevincindÿn tavana tÿrÿf u÷maqdan saxlamaq ö÷ön bþyrönö pÿncÿrÿnin ÷ÿr÷ivÿsinÿ sþykÿmiødi. Belÿ alûnûrdû ki, onun hÿyatû artûq zenit qþvsönÿ daxil olur. Soloqdin kþklö zadÿgan ailÿsindÿn ÷ûxmûødû. Onsuz da, mum øamû kimi ÿriyib gedÿn bu ailÿ inqilab alovunda tamam daüûlmûødû – bÿzilÿri göllÿlÿnmiø, baøqalarû möhacirÿt etmiø, ö÷öncölÿr isÿ hÿtta dÿrilÿrini belÿ dÿyiøÿrÿk gizlÿnmiødilÿr. Gÿnc yaølarûnda Soloqdin ÷ox tÿrÿddöd etmiødi, uzun möd dÿt inqilaba mönasibÿtini möÿyyÿnlÿødirÿ bilmÿmiødi. Ènqi labû Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 305
qûzûødûrûlmûø qara camaatûn qiyamû sayûr vÿ ona nif rÿt edirdi, eyni zamanda da onun amansûz xÿttiliyindÿ vÿ tökÿn mÿk bilmÿyÿn enerjisindÿ þzönÿ doüma nÿsÿ gþrördö. Gþzlÿ- rindÿ qÿdim rus atÿøi o, þlöb getmÿkdÿ olan Moskva kilsÿ- cik lÿ rindÿ dualar edirdi. Hamû kimi o da ÿynindÿ yaxa sû a÷ûq yunqa gþdÿk÷ÿsi komsomol þzÿyinÿ daxil olmuø du. Ona kim izah edÿ bilÿrdi: quldur dÿstÿsi ö÷ön kÿsik lölÿ töfÿng axtar sûn, yoxsa komsomol rÿhbÿrlÿrinin sûra la rûna can atsûn? O ÿn sÿmimi dÿrÿcÿdÿ dindar vÿ eyni zaman da da, hÿd dÿn artûq øþhrÿtpÿrÿst idi. Þzönö qurban ver mÿyÿ dÿ hazûr idi, amma pulu da ÷ox xoølayûrdû. Dönya nemÿt lÿrin dÿn imtina edÿn bu gÿnc örÿk indi, gþrÿsÿn, necÿ oldu? Allahsûz Demo- kri tin fikri ilÿ razûlaøûrdû: “Var-dþvlÿti vÿ aülû olan adam xoø- bÿxt dir”. Aülû hÿmiøÿ olmuødu, var-dþvlÿti isÿ – yox. On sÿkkiz yaøû tamam olanda (bu, Yeni Èqtisadi Siya- sÿtin son ili idi!) Soloqdin qarøûsûna ilk øÿksiz vÿzifÿ qoydu: mi lyona sahib olmaq, þzö dÿ mötlÿq milyona, nÿyin baha- sûna olur olsun – milyona. Mÿsÿlÿ, ömumiyyÿtlÿ, var-dþv- lÿtdÿ deyildi, sÿrbÿst vÿsaitdÿ deyildi: milyon qazanmaq – iøgözar adam ö÷ön bir imtahan idi, bu, söbut edÿcÿkdi ki, sÿn boø xÿyalpÿrÿst deyilsÿn, bundan sonra þz qarøûna baø qa iøgö zar vÿzifÿlÿr qoya bilÿrsÿn. O, milyona aparan yolu hansûsa bir gþzqamaødûrûcû kÿøf- dÿn ke÷mÿklÿ tapmaq istÿyirdi, ancaq baøqa, möhÿn dis lik- dÿn ÿlavÿ, daha qûsa yoldan da imtina etmÿzdi. Lakin mil- yonla baülû mÿsÿlÿnin hÿlli ö÷ön Stalin beøilliyindÿn daha döø mÿn øÿrait tapmaq mömkön deyildi. Konstruktor lþvhÿ- sin dÿn Soloq din ancaq ÷þrÿk karto÷kasûnû vÿ miskin mÿva- cibini ÷ûxara bilirdi. ßgÿr sabah dþvlÿtÿ hÿr yerdÿ hÿrÿkÿt edÿ bilÿn heyrÿ ta miz bir avtomaøûn vÿ ya bötön sÿnayenin sÿmÿ rÿli øÿkildÿ yeni dÿn qurulmasûnû tÿklif etmiø olsaydû – bu, ona milyon vÿ ya øþh rÿt deyil, ilk nþvbÿdÿ inamsûzlûq vÿ tÿqib lÿr gÿtirÿcÿkdi. Lakin sonralar belÿ oldu ki, Soloqdin torun standart yuva cûüûndan iri alûndû vÿ nþvbÿti ovlardan birindÿ tutuldu
306 vÿ birinci möddÿtini aldû, döøÿrgÿdÿ isÿ buna bir möddÿt dÿ ÿlavÿ olundu. Artûq on iki il idi ki, o, döøÿrgÿlÿrdÿn ÷ûxmûrdû. Artûq mil- yon mÿsÿlÿsini yaddan ÷ûxarmalû idi. Ancaq yenÿ dÿ qÿribÿ vÿ dolanbac yollarla hÿmin o qöllÿnin yanûna gÿlib ÷ûxmûødû, ÿllÿri ÿsÿ-ÿsÿ a÷ar topasûndan onun polad qapûsûnûn a÷arûnû tapmaüa ÷alûøûrdû! Kimÿ deyir? Kimÿ? – yÿni baøûnda qûz papaüû olan bu Dekart belÿ fÿrÿhlÿndirici sþzlÿri ona deyir?! ×elnov tezislÿr vÿrÿqÿsini dþrd, sonra da sÿkkiz qatladû: – Gþrdöyönöz kimi, burada iø hÿlÿ ÷oxdur. Lakin bu kons truksiya bötön tÿklif olunanlar arasûnda daha optimal ola caq. O, sizÿ azadlûq, mÿhkumluüun gþtörölmÿsini verÿ- cÿk. ßgÿr mödiriyyÿt ÿlindÿn almasa, Stalin mökafatûndan da pay döøÿ bilÿr. ×elnov gölömsöndö. Onun gölöøö dÿ özönön formasû kimi hÿm yumøaq, hÿm dÿ sÿrt idi. Bu gölöø onun þzönÿ aid idi, onu, möxtÿlif vaxtlarda vÿ möxtÿlif øaraøkalarda Soloq- di nin etmÿyÿ hazûrlaødûüûndan dÿfÿlÿrlÿ ÷ox etmiø adamû nÿ möka fat, nÿ mÿhkumluüun gþtörölmÿsi, nÿ dÿ azadlûq tÿh lö- kÿsi gþz lÿ yirdi. Onun mÿhkumluüu, ömumiyyÿtlÿ, he÷ yox idi: nÿ vaxt sa Mödrik Atanû iyrÿnc ilan adlandûrmûødû – vÿ budur, artûq on sÿkkiz il idi hþkmsöz, ömidsiz hÿbs xana larda idi. Soloqdin parûldayan gþy gþzlÿrini a÷dû, øuxluqla dikÿldi, bir qÿdÿr dÿ tÿntÿnÿ ilÿ dedi: – Vladimir Erastovi÷! Siz mÿnÿ dÿstÿk vÿ ömid verdiniz! Mÿnÿ yetirdiyiniz diqqÿtÿ gþrÿ sizÿ minnÿtdarlûüûmû bildir- mÿyÿ sþz tapmûram. Mÿn sizÿ borcluyam! Dodaqlarûnda isÿ artûq yayüûn tÿbÿssöm oynayûrdû. Soloq dinÿ rulonu qaytaran professor xatûrladû: – Mÿn, amma qarøûnûzda gönahkaram. Siz xahiø etmiø- diniz ki, Anton Nikolayevi÷ bu ÷ertyoju gþrmÿsin. Lakin dönÿn elÿ oldu ki, mÿn i÷ÿridÿ olmayanda o, otaüa girdi, adÿti özrÿ, rulonu a÷dû – vÿ ÿlbÿttÿ ki, mÿsÿlÿnin nÿ yerdÿ olduüunu baøa döødö. Sizin inkoqnitonuzu pozmalû oldum... Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 307
Soloqdinin dodaqlarûndan tÿbÿssöm ÷ÿkildi, öz-gþzö tur- øudu.
– Bu, sizin ö÷ön ÷ox vacibdir? Axû niyÿ? Bir gön tez, bir gön gec... Soloqdinin þzö dÿ karûxmûødû. Mÿgÿr vÿrÿqi Antona aparmaüûn vaxtû ÷atmamûødûmû? – Sizÿ necÿ deyim, Vladimir Erastovi÷... Sizÿ elÿ gÿl mir mi ki, burada möÿyyÿn qÿdÿr mÿnÿvi anlaøûlmazlûq var?.. Bu axû kþrpö deyil, kran deyil, dÿzgah deyil. Bu, sÿna ye nin sifariøi deyil, bizi tutub bura salanlarûn sifariøidir. Mÿn hÿlÿ lik... yal- nûz göcömö sûnamaq ö÷ön bunu edirdim. Þzöm ö÷ön. Þzöm ö÷ön. Belÿ iø formasû ×elnova yaxøû tanûø idi. Ömumilikdÿ bu, tÿdqiqatûn ÿn ali formasû idi. – Amma indiki vÿziyyÿtdÿ... Bu, sizin ö÷ön bþyök israf- ÷ûlûq deyil? ×elnov ona sþnök vÿ sakit nÿzÿrlÿ baxûrdû. – Mÿni baüûølayûn, – Soloqdin þzönö yûüûødûrdû. – Mÿn, sadÿcÿ, ucadan fikirlÿødim. Þzönözÿ he÷ bir irad tutmayûn. Mÿn sizÿ minnÿtdaram, minnÿtdaram! ×elnovun zÿif vÿ incÿ ÿlini sûxdû vÿ rulonu qoltuüuna vuraraq otaqdan ÷ûxdû. O, bu otaüa azad iddia÷û kimi girmiødi. Èndi qalib kimi ÷ûxûrdû. Artûq þz vaxtûnûn, fikirlÿrinin vÿ ÿmÿyinin sahibi deyildi. ×elnov isÿ kreslonun arxasûna sþykÿnmÿdÿn gþzlÿrini yumdu vÿ xeyli vaxt belÿcÿ oturdu – qamÿti döz, sifÿti hÿlim, baøûnda da øiøuclu yun papaq. 33 Soloqdin bayaqkû kimi sevinclÿ qapûnû taybatay a÷ûb kon s truktor börosuna daxil oldu. Lakin bþyök otaqda, adÿti özrÿ, aramsûz uüultu vÿ ÷oxlu adam ÿvÿzinÿ, tam sakitlik i÷in- dÿ pÿncÿrÿnin qabaüûnda durmuø tÿnha qadûn fiquru gþrdö.
308 – Siz tÿksiniz, Larisa Nikolavna? – iri addûmlarla otaüûn o biri baøûna ke÷ÿn Soloqdin tÿÿccöblÿ soruødu. Larisa Nikolayevna Yemina, tÿxminÿn otuz yaøûnda, surÿt ÷ûxaran iølÿyÿn qadûn, qarøûsûnda ÷ertyoj masasûnûn dur- duüu pÿncÿrÿdÿn özönö ÷evirdi, ÷iyni östöndÿn ona yaxûn- laøan Soloqdinÿ baxûb gölömsöndö. – Dmitri Aleksandrovi÷? Mÿn isÿ döøönördöm ki, bötön gönö tÿk qalûb darûxacaüam. Soloqdin ÿyninÿ tönd-yaøûl kostyum – toxunma yubka vÿ toxunma kofta – geyinmiø qadûnûn ÿtli-canlû fiqurunu söz dö, cavab vermÿdÿn sÿrrast addûmlarla masasûna tÿrÿf getdi, dÿrhal, yerinÿ belÿ oturmadan, masanûn östönÿ ayrû- ca qoyulmuø ÷ÿhrayû vÿrÿqÿ bir quø qoydu. Bundan sonra, arxasû Yeminaya tÿrÿf duraraq, gÿtirdiyi ÷ertyoju “kul- man”ûn mötÿhÿrrik maili lþvhÿsinÿ asdû. Konstruktor börosu ö÷öncö mÿrtÿbÿdÿ yerlÿøirdi vÿ geniø, iøûqlû, iri pÿncÿrÿlÿri cÿnuba a÷ûlan otaq idi; burada adi kontor masalarû ilÿ yanaøû, bÿzÿn vertikal, bÿzÿn maili, bÿzÿn dÿ, ömumiyyÿtlÿ, horizontal øÿkildÿ bÿrkidilmiø onlarca kulman vardû. Soloqdinin kulmanû qûraqdakû, Yemi- na nûn masasûnûn yaxûnlûüûndakû pÿncÿrÿnin qabaüûnda idi vÿ dikinÿ elÿ qoyulmuødu ki, hÿm sahibini böro rÿisin dÿn vÿ giriø qapûsûndan daldalandûrsûn, hÿm dÿ lþvhÿdÿn asûl mûø ÷er tyojlarûn östönÿ kifayÿt qÿdÿr iøûq döøsön. Nÿhayÿt, Soloqdin quru tÿrzdÿ soruødu: – Bÿs niyÿ he÷ kÿs yoxdur? – Mÿn bunu sizdÿn þyrÿnmÿk istÿyirdim, – hÿlim sÿslÿ verilmiø cavab eøitdi. Kÿskin hÿrÿkÿtlÿ baøûnû qadûna tÿrÿf ÷evirÿrÿk istehza ilÿ dedi: – Mÿndÿn ancaq bu otaqda iølÿyÿn dþrd höquqsuz dustaüûn harada olduüunu þyrÿnÿ bilÿrsiniz. Buyurun. Biri gþröøÿ ÷aüûrûlûb, Xuqo Leonardovi÷ – latûø Miladûndadûr, mÿn – buradayam, Èvan Èvanovi÷ isÿ corablarûnû yamamaq ö÷ön icazÿ alûb. Mÿn dÿ bunun möqabilindÿ on altû nÿfÿr azad Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 309
ÿmÿkdaøûn – yÿni bizdÿn dÿfÿlÿrlÿ daha mÿsul yoldaølarûn – harada olmasûnû þyrÿnmÿk istÿrdim. O, Yeminaya tÿrÿf yanpþrtö durmuødu vÿ qadûn onun sifÿtindÿki istehzanû, balaca, sÿliqÿli bûülarû vÿ fransûz saq- qalû arasûndakû tÿkÿbbörlö gölöøönö aydûn sezirdi. – Necÿ? Siz bilmirsiniz ki, dönÿn mayor Anton Nikola- yevi÷lÿ danûøûb vÿ bu gön konstruktor börosunda istirahÿt gönödör? Mÿn dÿ ki tÿrslikdÿn nþvbÿt÷iyÿm... – Èstirahÿt gönö? – Soloqdin tutuldu. – Nÿ mönasibÿtlÿ? – Necÿ yÿni nÿ mönasibÿtlÿ? Bazar gönö mönasibÿtilÿ. – Nÿ vaxtdan bizdÿ bazar gönlÿri istirahÿt gönlÿri olub? – Mayor dedi ki, hazûrda tÿlÿsik iøimiz yoxdur. Soloqdin sÿrt øÿkildÿ Yeminaya tÿrÿf dþndö. – Bizim tÿcili iøimiz yoxdur? – az qala, hirslÿ soruødu. – Èøÿ bir bax! Bizim tÿcili iøimiz yoxdur! – Soloqdinin qûrmûzû dodaqlarûnda sÿbirsiz titrÿyiø gþröndö. – Èstÿyirsiniz elÿ edim ki, sabahdan on altû nÿfÿrin hamûsû burada otursun vÿ siz dÿ gecÿli-göndözlö surÿt ÷ûxarasûnûz? Èstÿyirsiniz? “On altû nÿfÿrin hamûsû” sþzlÿrini bÿdxahlûqla, qûøqûra- raq dedi. Gecÿli-göndözlö surÿt ÷ûxarmaqla baülû mödhiø pers- pek tivÿ baxmayaraq, Yemina sakitliyini saxlayûrdû vÿ bu sakit lik onun iri gþzÿlliyinÿ yaraøûrdû. Bu gön o, azca maili iø masa sûnûn östöndÿki kalkanû belÿ qaldûrmamûødû, ota üûn a÷arû da elÿ kalkanûn östöndÿ qalmûødû. Rahat-rahat masa ya dirsÿklÿnÿrÿk (koftasûnûn kip qolu onun ÿllÿrinin dol üun lu- üunu vurüulayûrdû), Yemina göclÿ sezilÿcÿk tÿrzdÿ yûr üala- nûr vÿ iri, mehriban gþzlÿri ilÿ Soloqdini sözördö: – Allah, sÿn þzön hifz elÿ! Yÿni siz belÿ yaramaz iø dÿ gþrÿ bilÿrsiniz? Qadûna soyuq nÿzÿrlÿrlÿ baxan Soloqdin soruødu: – Niyÿ Allahûn adûnû ÷ÿkirsiniz? Siz axû ÷ekist arvadûsûnûz? – Nÿ bþyök iø oldu! – Yemina tÿÿccöblÿndi. – Biz pas- xaya kuli÷ dÿ biøiririk, bunda nÿ var ki? – Ku-li÷?
310 – Bÿs nÿ? Soloqdin yerindÿ oturmuø Yeminaya yuxarûdan-aøaüû bax- dû. Onun toxunma kostyumunun yaøûllûüû tönd, þtkÿm idi. Yub- kasû da, koftasû da dolu bÿdÿninÿ kip oturmuødu. Kof tanûn döy- mÿ lÿri a÷ûq idi, aü yöngöl bluzkanûn yaxalûüû östÿ ÷ûxarûlmûødû. Soloqdin ÷ÿhrayû kaüûza quø qoyaraq hirslÿ dedi: – Siz axû deyirdiniz ki, ÿriniz DÈN polkovnikidir? – O ÿrimdir!.. Bÿs anamûzla biz kimik? Arvadlar? – Yemi- na sÿmimiyyÿtlÿ gölömsÿyirdi. Onun qalûn aü hþröklÿri ÿzÿ- mÿtli ÷ÿlÿng kimi baøûnûn ÿtrafûna dolanmûødû. Qadûn gölöm- sönördö vÿ doürudan da, Emma Sesarskayanûn ifasûnda kÿnd arvadlarûna oxøayûrdû. Soloqdin cavab vermÿyÿrÿk masasû arxasûna yanakû otur- du ki, Yeminanû gþrmÿsin. Gþzlÿrini qûyûb ÷ertyoja bax ma üa baøladû. O, þzönö östönÿ zÿfÿr ÷i÷ÿklÿri sÿpilmiø kimi hiss edirdi; bu ÷i÷ÿklÿrin lÿ÷ÿklÿri, sanki, ÷iyinlÿrindÿ, sinÿ sin dÿ hÿlÿ dÿ qalmûødû vÿ o, tÿntÿnÿli ÿhvalûnû pozmaq istÿmirdi. Nÿ vaxtsa ÿsl bþyök hÿyata baølamaq lazûm idi. Mÿhz indi. Zenitin qþvsö... Hansûsa bir øöbhÿ iliøib qalmûø olsa belÿ... Belÿ bir øöbhÿ. Natamam enerji impulslarûna qarøû qeyri-hÿssaslûq vÿ dþnmÿ momentlÿrinin yetÿrliliyi, Soloq- dinin daxili hissiyyatûna gþrÿ, artûq tÿmin edilmiødi, amma hÿr yerdÿ iøarÿlÿri iki-iki sona qÿdÿr tÿkrar saymaq lazûm gÿlÿcÿkdi. ×elnovun donuqlaømûø xaos haqqûnda sonuncu qeydionubirazpÿrtetmiødi.Bu,iøinqösurлуolдуьунуйох, onun,щярщалда,idealdanfÿrqлiолдуьунуgþstÿrirdi.Eyni zamanda da Soloq din, dumanlû da olsa, hiss edirdi ki, onun iøindÿ ×elno vun duymadûüû, þzönön dÿ tuta bilmÿdiyi, axûra kimi iølÿnmÿ miø sonuncu “verøok” qalmaqdadûr. Èndi, belÿ ÿlveriøli bazar gönö sakitliyindÿ bunun nÿdÿn ibarÿt oldu- üunu möÿyyÿnlÿødirmÿk, iøi tamamlamaüa baølamaq vacib idi. Yalnûz bundan sonra nÿticÿni Antona gþstÿrmÿk, ondan istifadÿ etmÿklÿ beton divarlarû deømÿyÿ ÷alûømaq olardû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 311
Bu sÿbÿbdÿn Soloqdin Yemina ilÿ baülû fikirlÿrin dÿn ayrûl maq vÿ professor ×elnovun yaratdûüû fikirlÿr ÷ÿr÷i vÿ sin- dÿ qalmaq ö÷ön sÿylÿr edirdi. Yemina artûq yarûm il idi ki, onun yanûnda otururdu vÿ bu vaxta kimi ÿtraflû sþhbÿt etmÿ- yÿ imkanlarû olmamûødû. Bugönkö kimi tÿk qal dûq larû isÿ he÷ vaxt olmamûødû. Soloqdin plan özrÿ þzönÿ beø dÿ qi qÿlik fasilÿ verdiyi vaxtlarda ona sþz atardû. Xidmÿti mþv qeyinÿ gþrÿ surÿt÷ûxaran qadûn onun yanûnda idi, icti mai vÿziy yÿtinÿ gþrÿ isÿbuqadûnhakimtÿbÿqÿyÿмянсубidi.Onlarûnarasûnda tÿbii vÿ layiqli mönasibÿt isÿ yalnûz döø mÿn ÷i lik olmalû idi. Soloqdin ÷ertyoja baxûr, Yemina isÿ dirsÿyi östÿ yûrüa- lana-yûrüalana ona baxûrdû. Birdÿn sual sÿslÿndi: – Dmitri Aleksandrovi÷! Bÿs sizin? Sizin corablarûnûzû kim yamayûr? Soloqdinin qaølarû ÷atûldû. O, sualû hÿtta baøa döømÿdi. – Corablarûmû? – hÿlÿ dÿ ÷ertyojuna baxûrdû. – Hÿ-ÿ. Èvan Èvanovi÷ hÿlÿ tÿzÿ olduüu ö÷ön corab geyir, hÿlÿ ö÷ il dÿ deyil, yatûr. Corab – bu, necÿ deyÿrlÿr... (o ÷e÷ÿdi, ÷önki quø sþzö iølÿtmÿyÿ mÿcbur olurdu)... kapitalizmin gÿyirtisidir. Mÿn, sadÿcÿ, corab geymirÿm, – vÿrÿqÿ bir quø da qoydu. – Onda bÿs... nÿ geyinirsiniz? – Siz tÿvazþkarlûq hÿddini aøûrsûnûz, Larisa Nikolavna, – Soloqdin gölömsöndö. – Mÿn rus geyiminin fÿxrini – patava geyirÿm! O, bu sþzö lÿzzÿtlÿ dedi, hÿtta bu sþhbÿtdÿn, bir nþv, hÿzz almaüa baøladû. Soloqdinin gþzlÿnilmÿdÿn cid diyyÿt- dÿn istehzaya ke÷idlÿri Yeminanû hÿm qorxudur, hÿm dÿ ÿylÿndirirdi. – Onu axû... ÿsgÿrlÿr geyirlÿr? – ßsgÿrlÿrdÿn savayû daha iki dÿrÿcÿdÿn olan insanlar – kolxoz÷ular vÿ dustaqlar. – Bir dÿ, onlarû... yumaq, yamamaq lazûm deyil? – Sÿhv edirsiniz! Èndi patavanû kim yuyur? Onlarû, sadÿcÿ, bir il yumadan geyir, sonra isÿ tullayûrlar, mödiriyyÿtdÿn yenilÿrini alûrlar.
312 – Doürudan? Ciddi deyirsiniz? – Yemina, demÿk olar ki, qorxmuø halda ona baxûrdû. – Hÿr halda, belÿ fikir mþvcuddur. Bir dÿ, corablarû mÿn hansû pula almalûyam? Baxûn, siz, DTN-in cûz ÷ÿkÿni, ayda nÿ qÿdÿr alûrsûnûz? – Min beø yöz. – Bel-lÿ! – Soloqdin tÿntÿnÿ ilÿ dedi. – Min beø yöz! – Mÿn isÿ – bönþvrÿ qoyan (Èfrat Aydûnlûq Dilindÿ bu, möhÿndis demÿk idi) – otuzca manat! Bu pula uzaüa gedÿ, corab ala bilÿrsÿn? Soloqdinin gþzlÿri oynaq tÿrzdÿ iøûldayûrdû. Bunun Yemi- naya he÷ bir aidiyyÿti olmasa da, qadûn getdikcÿ pþrtördö. Larisa Nikolayevnanûn ÿri porsuüa oxøayûrdû. Ailÿ onun ö÷ön ÷oxdan yumøaq balûøa ÷evrilmiødi, þzö dÿ arvadû ö÷ön mÿnzil ÿøyalarûndan biri idi. Èødÿn gÿlÿndÿn sonra ÿri uzun- uzadû vÿ hÿvÿslÿ yemÿk yeyir, sonra isÿ yatûrdû. Yuxudan durandan sonra isÿ qÿzet oxuyur, radionun dÿstÿyini fûr la- yûrdû (kþhnÿ radioqÿbuledicilÿrini satûr, ÿn tÿzÿ modellÿr alûrdû). Yalnûz futbol oyunu (xidmÿti mþvqeyinÿ gþrÿ “Dina- mo”ya azarkeølik etmÿli idi) bu adamda bir oyanûø vÿ hÿtta ehtiras yarada bilirdi. Hÿr bir iødÿ boz, darûxdûrûcû adam idi. Onun ÿhatÿsindÿ olan kiøilÿrin xidmÿtlÿrindÿn, möka fatla- rûn dan danûømaüa, kart oynamaüa, qûzarana kimi i÷mÿyÿ, sÿr xoø vÿziyyÿtdÿ isÿ qadûnlarûn ora-buralarûnû ÿllÿmÿyÿ dÿ vaxt larû tapûlûrdû. Soloqdin yenÿ ÷ertyojuna diqqÿt kÿsildi. Larisa Niko la- yevna gþzönö ÷ÿkmÿdÿn dþnÿ-dþnÿ onun özönÿ, bûüla rû na, saqqalûna, øirÿli dodaqlarûna baxmaüûna davam edirdi. Qadûn þzönö bu saqqala sörtmÿk istÿyirdi, istÿyirdi ki, saqqalûn töklÿri onu dalasûn. – Dmitri Aleksandrovi÷! – qadûn yenÿ sökutu pozdu. – Mÿn sizÿ ÷ox mane oluram? – Bir az... – Soloqdin cavab verdi. Son verøoklar dÿrin sökut tÿlÿb edirdi. Qonøusu isÿ ona mane olurdu. Soloq- din mövÿqqÿti olaraq ÷ertyoju kÿnara qoydu, masaya vÿ Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 313
bununla da Yeminaya tÿrÿf dþndö, lazûmsûz kaüûzlarûnû yer- bÿyer etmÿyÿ baøladû. Qolundakû saatûn sakit ÷ûqqûltûsû eøidilirdi. Dÿhlizlÿ astadan danûøan bir qrup adam ke÷di. Qonøu Yed din cinin qapûsûndan “Hÿ, nÿ oldu bu transformator” deyÿn Mamurinin bir az pÿltÿklÿyÿn vÿ Markuøevin “Onlara ver mÿk lazûm deyildi, Yakov Èvanû÷!” deyÿn ÿsÿbi sÿslÿri eøidildi. Larisa Nikolayevna ÿllÿrini ÷arpazlayaraq qabaüûna, masa nûn östönÿ qoydu, ÷ÿnÿsini onlarûn östöndÿ rahatladû vÿ xumar baxûølarû ilÿ Soloqdini aøaüûdan-yuxarû sözmÿyÿ baøladû. O isÿ oxuyurdu. – Hÿr gön! Hÿr saat! – qadûn, demÿk olar ki, ehtiramla pû÷ûldayûrdû. – Hÿbsxanada olasan, þzön dÿ belÿ iølÿyÿsÿn!.. Siz qeyri-adi insansûnûz, Dmitri Aleksandrovi÷! Bu sþzlÿri eøidÿn Soloqdin dÿrhal baøûnû qaldûrdû. – Hÿbsxana olanda nÿ olar ki, Larisa Nikolavna? Mÿn iyirmi beø yaøûmda oturmuøam, deyirlÿr ki, qûrx iki yaøûmda ÷ûxacaüam. Amma inanmûram. Mötlÿq ÿlavÿ edÿcÿklÿr. Hÿyatûmûn ÿn yaxøû hissÿsi, qövvÿlÿrimin ÷i÷ÿklÿndiyi vaxt hÿbsxanalarda ke÷ÿcÿk. Xarici øÿraitÿ tabe olmaq yaramaz, bu, tÿhqirdir. – Sizdÿ hÿr øey sistem özrÿdir! – Hÿbsxanada, ya da azadlûqda – nÿ fÿrqi var? – kiøi þzöndÿ aüûla tabe edilmiø iradÿsinin yenilmÿzliyini tÿr biyÿ etmÿlidir. Döøÿrgÿ illÿrimdÿn yeddisini balanda ilÿ ke÷irt- dim, mÿnim zehni iøim øÿkÿrsiz vÿ fosforsuz gedirdi. ßgÿr sizÿ danûøsam... Bunu hÿmin hÿyatû yaøamayanlardan kim baøa döøÿ bilÿrdi?
Daüûn i÷indÿ oyulmuø döøÿrgÿdaxili istintaq hÿbsxa- nasû. Vÿ on bir ay Soloqdinÿ ikinci möddÿt, ikinci onillik ö÷ön “xeyir-dua” vermÿyÿ ÷alûømûø baø leytenant Kamûøan. O, dÿyÿ nÿklÿ dustaüûn aüzûna elÿ vururdu ki, diølÿri qan qarûøûq ovulub tþkölördö. ßgÿr döøÿrgÿyÿ at belindÿ gÿlmiø
314 olsaydû (o, yÿhÿrdÿ mþhkÿm oturmaüû bacarûrdû) – hÿmin gön qaba üûna ÷ûxanû qam÷ûnûn sapû ilÿ dþyördö. Möharibÿ gedirdi. He÷ azadlûqda olanlar yemÿyÿ bir øey tapa bilmirdilÿr. Bÿs – döøÿrgÿdÿ? He÷ nÿ, bÿs – Daü qapalû hÿbsxanasûnda? Birinci istintaqû yadûnda saxlamûø Soloqdin he÷ nÿ imza- lamadû. Amma yenÿ dÿ þzö ö÷ön ÿvvÿlcÿdÿn tÿyin olunmuø on ilini aldû. Onu mÿhkÿmÿdÿn birbaøa stasionara apardûlar. Þlördö. ×örömÿyÿ mÿhkum bÿdÿni artûq nÿ ÷þrÿk, nÿ sûyûq, nÿ dÿ balanda qÿbul etmirdi. Göndöz idi, onu xÿrÿyÿ qoyub þlöxanaya apardûlar – qÿbi ris tanlûüa aparmazdan ÿvvÿl iri taxta ÷ÿkiclÿ baøûna vur- maq ö÷ön... – Danûøûn!.. – Yox, Larisa Nikolavna! Bunlarû tÿsvir etmÿk qÿti möm kön deyil! – Soloqdin onu inandûrmaüa ÷alûøûrdû. Oradan da! Oradan da! – sÿn hÿyatûn yenilÿømÿ göcönÿ bir bax! – Uzun illÿrin ÿsarÿtindÿn sonra, uzun illÿrin iøin- dÿn sonra! – O, niyÿ dir÷ÿldi?! – Danûøûn! – dolubÿdÿnli qadûn ÿvvÿlki kimi aøaüûdan- yuxarû, ÷arpaz ÿllÿri östöndÿn ona baxûrdû. Onun baøa döøÿ bilÿcÿyi bircÿ øey idi: bu tarix÷ÿdÿ qadûn ÿli vardû. Kamûøanûn se÷imi onun Soloqdini dustaq tibb bacûsûna qûsqandûüû ö÷ön tezlÿødi. Þzö dÿ ÿbÿs yerÿ qûs- qanmûrdû. Hÿmin tibb bacûsûnû Soloqdin indi dÿ elÿ bir aydûn cismani minnÿtdarlûqla xatûrlayûrdû ki, bÿzÿn ona gþrÿ yeni möddÿt almaüûna he÷ heyifsilÿnmirdi dÿ. Hÿmin tibb bacûsû ilÿ bu surÿt÷ûxaran qadûn arasûnda bir oxøarlûq da vardû – hÿr ikisi sa÷larûna sönböl taxûrdû. Balacaboy vÿ arûq qadûnlarû Soloqdin eybÿcÿr, tÿbiÿtin sÿhvi sayûrdû. Yemina dÿrisi hÿddÿn artûq tÿmiz yuyulmuø baø bar- maüû ilÿ masanûn östönö þrtmöø kalkanû hamarlayûrdû. O, baøûnû ÷arpazladûüû ÿllÿrinin östönÿ qoymuødu vÿ qalûn hþröklÿrinin iri ÷ÿlÿngini Soloqdinÿ tÿrÿf ÷evirmiødi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 315
– Mÿn qarøûnûzda ÷ox gönahkaram, Dmitri Aleksan- drovi÷... – Nÿdÿ? – Bir dÿfÿ sizin masanûn yanûnda durmuødum, baøûmû ÿydim vÿ gþrdöm ki, mÿktub yazûrsûnûz... Bilirsiniz dÿ, bu necÿ olur, tam tÿsadöfÿn... Baøqa bir dÿfÿ dÿ... – Vÿ siz yenÿ tam tÿsadöfÿn gþzlÿrinizi qûydûnûz... – Gþrdöm ki, yenÿ mÿktub yazûrsûnûz, ilk baxûødan hÿmin o mÿktubu... – Oho, siz hÿtta möÿyyÿn etdiniz ki, bu, hÿmin o mÿktub idi! Nÿhayÿt, ö÷öncö dÿfÿ dÿ? Olub? – Olub... – Be-lÿ... ßgÿr, Larisa Nikolavna, bu, davam edÿcÿksÿ, mÿn øÿffaf cizgilÿyici kimi sizin xidmÿtlÿrinizdÿn imtina etmÿli olacaüam. Heyif! Siz yaxøû ÷ÿkirsiniz. – Bu ÷oxdan olmuødu! O vaxtdan daha yazmamûsûnûz. – Ancaq siz hÿmin an mayor Øikinidiyÿ mÿlumat ver- diniz?
– Niyÿ – Øikinidi? – Yaxøû, Øikinÿ olsun. Mÿlumat verdiniz? – Siz bunu necÿ aülûnûza gÿtirÿ bildiniz! – Burada fikirlÿømÿli bir øey yoxdur. Yÿni mayor Øiki- nidi sizÿ mÿnim hÿrÿkÿtlÿrimi, sþzlÿrimi, hÿtta fikirlÿrimi izlÿmÿyi vÿ casusluq etmÿyi tapøûrmayûb? – Soloqdin karan- daøû gþtördö vÿ kaüûzûn özÿrinÿ bir quø qoydu. – Tapøûrûb axû? Doürusunu deyin! – Bÿli... tapøûrmûødû... – Bÿs siz ne÷ÿ donos yazmûsûnûz? – Dmitri Aleksandrovi÷! Mÿn, ÿksinÿ, ÿn yaxøû xasiyyÿt- namÿlÿr yazmûøam! – Hm... Hÿlÿlik inanaq. Amma xÿbÿrdarlûüûm qövvÿdÿ qalûr. Gþrönör, bu, qadûnlara mÿxsus hÿr øeyi þyrÿnmÿk ehtirasûnûn nÿticÿsi olub. Mÿn bu ehtirasûnûzû tÿmin edÿrÿm. Bu iø sentyabrda olmuødu. Ö÷ yox, beø gön dalbadal mÿn arvadûma mÿktub yazmûødûm.
316 – Mÿn elÿ bunu soruømaq istÿyirdim: sizin arvadûnûz var? O, sizi gþzlÿyir? Siz ona belÿ uzun mÿktublar yazûrsûnûz? – Arvadûm var, – Soloqdin lÿng vÿ mahiyyÿtÿ vararaq cavab verdi, – amma hÿm dÿ yoxdur. Èndi ona he÷ mÿktub da yaza bilmirÿm. Yazdûüûm vaxtlarda isÿ – yox, mÿn uzun mÿktublar yazmûrdûm, mÿn onlarû uzun möddÿt cila la yûr dûm. Mÿktub yazmaq sÿnÿti, Larisa Nikolavna, ÷ox ÷ÿtin sÿnÿt dir. Biz ÷ox vaxt mÿktublarû saymazyana yazûrûq, sonra da yaxûn- larûmûzû itirmÿyimizÿ tÿÿccöblÿnirik. Artûq ÷ox illÿr arva dûm mÿni gþrmÿyib, ÿlimi östöndÿ hiss etmÿyib. Mÿk tub – on iki ildÿn artûq onunla saxlaya bildiyim yeganÿ ÿlaqÿdir. Yemina qabaüa gÿldi. Dirsÿklÿri ilÿ Soloqdinin masa- sûnûn kÿsiyinÿ ÷atdû. Qorxu bilmÿyÿn özönö hÿr iki ovcu ilÿ tutdu. – Siz ÿminsiniz ki, saxlayûrsûnûz? Axû niyÿ, Dmitri Alek- sandrovi÷, niyÿ? On iki il ke÷ib, beøi hÿlÿ dÿ qalûr! Siz onun gÿncliyini ÿlindÿn alûrsûnûz! Niyÿ? Èmkan verin, o da yaøasûn! Soloqdin tÿntÿnÿli sÿslÿ dedi: – Qadûnlar arasûnda, Larisa Nikolavna, xösusi bir zöm- rÿyÿ mÿnsub olanlarû var. Bu qadûnlar – vikinqlÿrin rÿfiqÿ- lÿridir, bunlar almaz ruhlu, bÿyaz özlö Èzoldalardûr. Siz onlarû tanûya bilmÿzdiniz, siz bayaüû firavanlûqda yaøamûsûnûz. O isÿ yadlar, döømÿnlÿr arasûnda yaøayûb. – Qoyun yaøasûn! – Larisa Nikolayevna tÿkid edirdi. Yemina hamûya tanûø olan vÿ øaraøkanûn dÿhlizlÿri vÿ pillÿkÿnlÿri ilÿ qörurla yeriyÿn zabitÿli xanûmlara he÷ oxøa- mûrdû. O, Soloqdinin masasûna qûsûlaraq oturmuødu, bÿrk- dÿn nÿfÿs alûrdû, Soloqdinin arvadûnûn qeydinÿ qalarkÿn qûzar mûø sifÿti, doürudan da, kÿnd arvadlarûnûn sifÿtinÿ oxøa maüa baølamûødû. Soloqdin gþzlÿrini qûydû. O, qadûnlarûn hamûsûna xas olan, kiøilÿrin yöksÿliøini, uüurunu, qÿlÿbÿsini qabaqcadan duy maq dan ibarÿt bu xösusiyyÿtinÿ bÿlÿd idi. Qalibin diq- qÿti onlarûn hÿr birinÿ lazûm idi. Yemina ×ernovla sþhbÿti, iøin sonu barÿdÿ he÷ nÿ bilÿ bilmÿzdi – amma hÿr øeyi hiss Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 317
edirdi. Vÿ aralarûndakû dÿmir rejim torunun östönÿ u÷ur, þzönö bu tora ÷ûrpûrdû. Soloqdin ÷ÿpinÿ baxûøla qadûnûn yaxasû a÷ûlmûø bluz- ka sû nûn i÷ÿrilÿrinÿ baxdû vÿ ÷ÿhrayû kaüûza bir dÿnÿ dÿ quø qoydu. – Dmitri Aleksandrovi÷! Bir dÿ bu. Mÿn ne÷ÿ hÿftÿdir ÿzab ÷ÿkirÿm – bu nÿ quølardûr qoyursunuz? Bir ne÷ÿ gön sonra isÿ onlarûn östöndÿn xÿtt ÷ÿkirsiniz? Bu nÿ demÿkdir? – Qorxuram ki, siz yenÿ gödök÷ölök vÿrdiølÿrinizi nöma yiø etdirirsiniz... – o, aü kaüûzû ÿlinÿ gþtördö. – Amma deyÿ bilÿrÿm. Buyurun: mÿn hÿr dÿfÿ rus nitqindÿ kÿskin ehti yac olmadan ÿcnÿbi sþz iølÿdÿndÿ quø qoyuram. Bu quø la rûn sayû kamilliyimin gþstÿricisidir. Bax, mÿnim dÿrhal “pul÷u” sþzö ilÿ ÿvÿz edÿ bilmÿdiyim “kapitalizm” sþzönÿ gþrÿ, “casusluq” sþzönö isÿ tÿlÿsdiyimdÿn “gödmÿk” sþzö ilÿ ÿvÿz lÿyÿ bilmÿdim, – ona gþrÿ dÿ þzömÿ iki quø qoydum. – Bÿs ÷ÿhrayû kaüûzda? – qadûn ÿl ÷ÿkmirdi. – Hÿ, siz ÷ÿhrayû kaüûza da fikir vermisiniz? – ×ÿhrayû kaüûzda aü kaüûzda olduüundan daha ÷oxdur. Bu da kamilliyinizin gþstÿricisidir? – Bÿli, bu da! – Soloqdin qûrûq-qûrûq cavab verdi. – ×ÿh- rayû kaüûza þzömÿ penya, sizin dilinizdÿ – cÿrimÿ quølarû qoyu ram, sonra isÿ þzömö bu quølarûn sayûna uyüun cÿza- lan dûrûram. ßvÿzinÿ iølÿyirÿm. Odun doürayûram. – Cÿrimÿ? Nÿ ö÷ön? – sakit sÿslÿ soruødu. Belÿ dÿ olmalû idi! Bir halda ki o, zenit qþvsönÿ ÷ûxmûø- dûr – øûltaq tale dÿrhal ondan özr istÿyir vÿ ona qadûn gþn- dÿrir. Ya hÿr øeyÿ nail olmalû, ya da hÿr øeyi vermÿli, talenin iøi belÿdir. – Nÿyinizÿ lazûmdûr? – Soloqdin bir az da ciddi soruødu. – Nÿ ö÷ön?.. – Larisa sakit sÿslÿ, keylÿømiø kimi tÿkrar- la yûrdû. Bu, onlarûn hamûsûndan, onlarûn DÈN klanûndan qisas almaq demÿk idi. Qisas almaq vÿ sahib olmaq, iøgÿncÿ vÿ sahiblik – haradasa bir-birinÿ oxøayûr.
318 – Mÿn onlarû qoyanda siz gþrördönöz? – Gþrördöm. – Larisa nÿfÿsini buraxûrmûø kimi cavab verdi. Qapûnûn özÿrinÿ otaüûn nþmrÿsi yazûlmûø alömin lþvhÿ- cikli a÷arû masaya sÿrilmiø kalkanûn östöndÿ idi. Èri, yaøûl, yun, isti yumaq Soloqdinin qarøûsûnda nÿfÿs alûrdû. Sÿrÿncam gþzlÿyirdi. Soloqdin gþzlÿrini qûyûb ÿmr etdi: – Get qapûnû baüla! Tez! Larisa masanûn yanûndan dik atûldû, iti hÿrÿkÿtlÿ durdu – stulu taqqûltû ilÿ aøûrdû. O nÿ etdi, qudurüan kþlÿ? Øikayÿt etmÿyÿ gedir? Larisa a÷arû gþtöröb yanûnû basa-basa qapûnû baülamaüa getdi.
Soloqdin ÷ÿhrayû kaüûza dalbadal beø quø qoydu. Bundan artûüûna vaxtû ÷atmadû. Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|