Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
63 Radovi÷in iølÿri ÿvvÿldÿn döz gÿtirmirdi: 30-cu illÿrdÿn sonra onun möhazirÿlÿri lÿüv edildi, kitablarû ÷ap olunmadû, östÿlik, sÿhhÿti dÿ pozuldu. Dþø qÿfÿsindÿ Kol÷ak ordusu mÿrmisinin qÿlpÿsini gÿzdirirdi, on beø il idi ki, onikibarmaq baüûrsaüûn xorasû ona ÿziyyÿt verirdi, uzun illÿr boyu hÿr gön mÿdÿnin qida borusu vasitÿsilÿ yuyulmasû kimi iøgÿncÿli bir prosedurdan ke÷mÿli olurdu, bunsuz nÿ yeyÿ, nÿ dÿ yaøaya bilmirdi. Nÿ sÿxavÿtindÿ, nÿ dÿ tÿqiblÿrindÿ þl÷ö bilmÿyÿn tale bu uüursuzluqlarû ilÿ Radovi÷i þlömdÿn qurtarmûødû: Kom in- tern dairÿlÿrindÿ nöfuzlu adamlardan biri sayûlan bu adam ÿn bþhranlû illÿrdÿ xÿstÿxanalardan ÷ûxmamasû sÿbÿ bin dÿn
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 605
saü qalmûødû. Ke÷ÿn il, ittifaqda qalmûø serblÿrin hamûsûnûn ya antitito hÿrÿkatûna cÿlb edildiyi, ya da hÿbs xa na la ra gþn- dÿrildiyi vaxt da xÿstÿliklÿrinin arxasûnda gizlÿnÿ bilmiødi. Vÿziyyÿtinin qeyri-sabit olduüunu baøa döøÿn Radovi÷ fþvqÿladÿ sÿylÿr hesabûna þzönö qoruya bilir, þzönÿ danûø- maüa, fantastik möbahisÿlÿr vÿziyyÿtinÿ döømÿyinÿ imkan vermir, darûxdûrûcû ÿlil hÿyatû yaøamaüû östön sayûrdû. Èndi dÿ tÿnbÿki masasûna sþykÿnÿrÿk durmuødu. Bu oval, qaraüacdan hazûrlanmûø masa papiros gilizlÿri vÿ giliz dolduran maøûnla, øtativÿ qoyulmuø trubka dÿsti vÿ sÿdÿf kölqabûsû ilÿ kabinetdÿ ayrûca yer tuturdu. Masanûn yanûndaca tötön dolabû qoyulmuødu. Kareliya tozaüacûndan dözÿldilmiø bu dolabûn ÷oxsaylû siyirmÿlÿri vardû ki, bunlarûn da hÿr birindÿ ayrû-ayrû nþvdÿn olan papiroslar, siqaretlÿr, siqarlar, trubka tötönlÿri vÿ hÿtta burunotularû vardû. Slovutanûn bakterioloji möharibÿnin hazûrlanmasûnda itti ham olunan yapon zabitlÿrinin bÿøÿriyyÿtÿ qarøû dÿhøÿtli cina yÿtlÿrinin tÿfÿrröatlarû ilÿ baülû dediklÿrinÿ dinmÿz qulaq asan Radovi÷ hÿrisliklÿ tötön yeøiklÿrinin i÷indÿkilÿrini gþtör-qoy edir, se÷imini nÿdÿ saxlayacaüûnû he÷ cör möÿy- yÿn lÿø dirÿ bilmirdi. Papiros ÷ÿkmÿk onun ö÷ön þlömÿ bÿra- bÿr idi, bötön hÿkimlÿr bunu qadaüan etmiødilÿr, lakin ona yemÿk vÿ i÷mÿk hÿlÿ qadaüan olunmamûødû, bu sÿbÿbdÿn dÿ onun tötönÿ olan hissiyyatû vÿ iøtahasû daha da itilÿømiødi. Tötönsöz hÿyat ona darûxdûrûcû gþrönördö, pul imkanlarû nûn hÿdsiz mÿhdud olmasû sÿbÿbindÿn o, tez-tez bazardan aldûüû tÿnbÿkidÿn eømÿlÿr dözÿldirdi. Sterlitamakda evakuasi yada olarkÿn isÿ qoca kiøilÿrin bostanlarûna gedir, onlara yar paq yûümaqda kþmÿk edirdi. Radovi÷ sþhbÿtÿ mödaxilÿ etsÿydi dÿ, qorxulu he÷ nÿ demÿ yÿcÿkdi, ÷önki þzö dÿ dþvlÿt sÿviyyÿsindÿ döøönölmÿli olan dan bir o qÿdÿr dÿ fÿrqli döøönmördö. Amma xûrda ÷alar lara qarøû ÿks rÿnglÿrÿ olduüundan daha ÷ox barûømaz olan Stalin partiyasû mÿhz hÿmin bu xûrdaca fÿrqÿ gþrÿ onun baøûnû özÿ bilÿrdi.
606 Radovi÷ ÿzmlÿ susurdu, sþhbÿt yaponlardan bircÿ ehti- yatsûz qullabdan nÿfÿsi tutulan Slovutanûn baøûnûn ÷ûxmadûüû siqarlarûn keyfiyyÿtinin möqayisÿsinÿ ke÷di. Sonra da pro- ku ror la rûn sayûnûn ÷oxalmasûna baxmayaraq, onlarûn özÿ- rinÿ döøÿn yökön ilbÿil artmasûndan danûødûlar. – Bÿs cinayÿtlÿrin statistikasû nÿ deyir? – perqament dÿri dÿn zirehinÿ börönmöø Radovi÷ zahiri sakitliklÿ soruødu. Statistika he÷ nÿ demirdi: o, lal vÿ kor idi, saü olub- olmadûüûnû da bilÿn yox idi. Lakin Slovuta cavab verdi: – Statistika deyir ki, bizdÿ cinayÿtlÿrin sayû azalûr. O, statistikanûn þzönö oxumamûødû, jurnalda onun haq- qûnda nÿ deyildiyini oxumuødu. Vÿ eyni bir sÿmimiyyÿtlÿ ÿlavÿ etdi. – Amma yenÿ dÿ yetÿrincÿ ÷oxdur. Kþhnÿ rejimin irsidir. Xalq ÷ox pozulub. Burjua ideologiyasû onu pozub. Mÿhkÿmÿlÿrdÿn ke÷ÿn iølÿrin sayû on yeddinci ildÿ sonra dþrddÿö÷ qÿdÿr artmûødû, lakin belÿ øey Slovutanûn aülû na gÿlmirdi: bunu he÷ yerdÿ oxumamûødû. Makarûqin baøûnû silkÿlÿdi – onu belÿ øeylÿrÿ inandûr- maüa ÷alûøûrlar! Kabineti töstö ilÿ doldura-doldura tötön ÷ÿkirdilÿr. Makarûqinin o qÿdÿr dÿ bþyök olmayan yazû masasûnûn yarûsûnû özÿrindÿ, az qala, yarûm metr höndörlöyöndÿ saatû vÿ ulduzu ilÿ birgÿ Spassk qöllÿsinin tÿsvir olunduüu mörÿk- kÿbqabû tutmuødu. Èki ÿdÿd aüûr mörÿkkÿbqabûnûn (bir nþv, Kreml qöllÿlÿrinin) i÷i qupquru idi: Makarûqin ÷oxdan idi evdÿ he÷ nÿ yazmûrdû, xidmÿti vaxtû hÿr øeyi etmÿyÿ ÷atûrdû, mÿktublarû isÿ avtomat qÿlÿmlÿ yazûrdû. Riqada dözÿldilmiø øöøÿli kitab økaflarûnda mÿcÿllÿlÿr, qanun kölliyyatlarû, “Sovet dþvlÿti vÿ höquq” jurnalûnûn bir ne÷ÿ illik dÿstlÿri, Bþyök Sovet Ensiklopediyasû (kþhnÿ, sÿhvlÿri olan, xalq döø mÿn lÿri haqqûnda yazûlarûn da verildiyi), Bþyök Sovet Ensiklo pe di yasû (yenÿ dÿ xalq döømÿnlÿri ilÿ birgÿ), Ki÷ik Ensiklo pe diya (yenÿ dÿ sÿhv vÿ yenÿ dÿ xalq döømÿnlÿri ilÿ) yûüûl mûødû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 607
Bunlarûn he÷ birini Makarûqin ÷oxdan idi vÿrÿqlÿmÿ- miødi, belÿ ki, indi qövvÿdÿ olan 1926-ci ildÿ qÿbul edilmiø vÿ artûq hÿyatdan ömidsiz dÿrÿcÿdÿ geri qalmûø cinayÿt mÿcÿllÿsi dÿ daxil olmaqla hamûsû hÿr biri nþmrÿlÿri ilÿ – 083 vÿ ya da ki 005 drob 2742 – yadûnda qalmûø vacib, ÿksÿriyyÿti dÿ mÿxfi tÿlimatlarla ÿvÿzlÿnmiødi. Mÿhkÿmÿ icraatûnûn bötön mödrikliklÿrini þzlÿrindÿ cÿmlÿødirmiø bu tÿlimatlar balaca bir qovluüa tikilmiødi vÿ iø yerindÿ sax- lanûlûrdû. Burada, kabinetdÿ isÿ kitablar oxumaq ö÷ön yox, iylÿmÿk ö÷ön yûüûlmûødû. Makarûqinin gecÿ yatmazdan ÿvvÿl, elÿcÿ dÿ qatarlarda vÿ sanatoriyalarda oxuduüu ÿdÿbiyyat isÿ qapalû økafda idi vÿ yalnûz detektivlÿrdÿn ibarÿt idi. Prokurorun masasûnûn östöndÿ Stalinin generalissimus formasûnda bþyök portreti asûlmûødû, etajerin östöndÿ isÿ Leni nin ki÷ik böstö dururdu. Yekÿqarûn, mundirinÿ göclÿ sûümûø vÿ boynu dik yaxa- lûüûndan ÷ûxûb sallanan Slovuta kabineti nÿzÿrdÿn ke÷irdi vÿ bÿyÿndi:
– Yaxøû yaøayûrsan, Makarûqin! – Nÿyi yaxøûdûr... Vilayÿtÿ dÿyiøilmÿk barÿdÿ döøönörÿm. – Vilayÿtÿ? – Slovuta fikrÿ getdi. Onun göclö ÷ÿnÿlÿri olan piyli sifÿti mötÿfÿkkir sifÿti deyildi, amma ÿn vacib olanû gþydÿ tuturdu. – Bÿlkÿ dÿ, bir mÿnasû var. Mÿnanû isÿ ikisi dÿ yaxøû baøa döøördö, Radovi÷in bil- mÿsi isÿ lazûm da deyildi: vilayÿt prokuroruna maaødan ÿlavÿ zÿrflÿr dÿ verirlÿr, baø hÿrbidÿ isÿ bu sÿviyyÿyÿ ÷atmaq ö÷ön ÷ox xidmÿt etmÿk lazûm gÿlirdi. – Bþyök körÿkÿnin – ö÷ dÿfÿ laureatdûr? – Ö÷ dÿfÿ – prokuror fÿxrlÿ cavab verdi. – Bÿs ki÷iyi – birincidÿrÿcÿli möøavir deyil? – Yox, hÿlÿ ikincidÿrÿcÿlidir. – Amma zirÿkdir, yaramaz, sÿfirÿ kimi gedib ÷ûxacaq! Bÿs ki÷ik qûzûnû kimÿ vermÿyi döøönörsÿn? – Tÿrs qûzdûr, Slovuta, bir dÿfÿ onu ÿrÿ vermÿk istÿmi- øÿm – alan yoxdur.
608 – Tÿhsillidir? Möhÿndis axtarûr? – Slovuta gölÿrkÿn qarnû vÿ bötön bÿdÿni ilÿ göcÿnirdi. – Yeddicÿ yöz manat- lûüa? Sÿn onu ÷ekistÿ, ÷ekistÿ ver, ÿn etibarlû iø budur. Hÿlÿ bir Makarûqin bunu da bilmÿsin! ×ekistliyÿ döøÿ bilmÿdiyi ö÷ön bötön hÿyatûnû uüursuz sayûrdû. Hansûsa qaran lûq bir deøikdÿ iølÿyÿn ÿmÿliyyat mövÿkkilinin gþr- kÿmli paytaxt prokurorlarûndan hÿm göcö, hÿm dÿ maaøû ÷ox idi. Bötþvlökdÿ prokurorluüu boøboüazlar yûünaüû adlan dû rûr lar, onu yedizdirmÿyin mÿnasûz olduüunu deyir- lÿr. ×ekist ola bilmÿmÿsi Makarûqinin yaralû yeri idi, gizli sax la dûüû yaralû yeri... – Yaxøû, Makarûqin, saü ol ki, yaddan ÷ûxarmadûn, daha mÿni saxlama, gþzlÿyirlÿr. Sÿn dÿ, professor, saü ol, xÿs- tÿlÿnmÿ. – Saü olun, yoldaø general. Radovi÷ saüollaømaq ö÷ön ayaüa durdu, amma Slovuta ona ÿl uzatmadû. Radovi÷ tÿhqir olunmuø nÿzÿrlÿ generalûn enli körÿyini sözdö. Makarûqin qonaüûnû maøûna kimi yola salmaüa getdi. Kitablarla tÿk qalan Radovi÷ dÿrhal ÿlini onlara tÿrÿf uzatdû. ßli ilÿ rÿf boyu söröøÿrÿk tÿrÿddöd etdik- dÿn sonra cildlÿrdÿn birini ÷ÿkdi vÿ oturmaq ö÷ön kres loya tÿrÿf getdi. Elÿ bu vaxt masanûn östöndÿ ala-bÿzÿk qara- qûrmûzû cildli daha bir kitab gþrdö. Bu, hansûsa bir Reno-de- Juvenelin yenicÿ ÷ap olunmuø (ilk dÿfÿdÿncÿ milyon nösxÿ ilÿ) kitabû idi: “Tito – xÿyanÿtkarlarûn baø÷ûsûdûr”. Son on iki ildÿ Radovi÷in ÿlinÿ hÿyasûz kþlÿlÿr tÿrÿ fin- dÿn yazûlmûø, ÿvvÿldÿn-axûra kimi yalan kitablar az döø- mÿ miødi, lakin ona elÿ gÿldi ki, bu cör iyrÿncliyi o ÷ox dan ÿlindÿ tutmamûødû. Kþhnÿ kitab hÿvÿskarlarûna xas tÿc rö- bÿli nÿzÿrlÿ sÿhifÿlÿrÿ gþz gÿzdirdi, ikicÿ dÿqiqÿyÿ þzö ö÷ön möÿyyÿn etdi: belÿ kitab kimÿ vÿ nÿ ö÷ön lazûm olub, onun möÿllifi hansû ilanlardandûr, sadÿlþvh insanlarûn örÿk lÿ- rindÿ gönahsûz Yuqoslaviyaya qarøû nÿ qÿdÿr ikrah oya da- caq. Gþzönön qabaüûndakû “Laslo Raykû etirafa vadar etmiø motivlÿrin östöndÿ ÿtraflû dayanmaüa ehtiyac yoxdur; bir Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 609
halda ki etiraf etmiødir, demÿli, tÿqsirkar olmuødur” cöm- lÿsindÿn sonra Radovi÷ iyrÿnirmiø kimi kitabû ÿvvÿlki yerinÿ qoydu. ßlbÿttÿ! Motivlÿrin özÿrindÿ ÿtraflû dayanmaüa ehtiyac yoxdur! Möstÿntiqlÿrin vÿ cÿlladlarûn Raykû dþymÿlÿrindÿn, ac, yuxusuz saxlamalarûndan vÿ bÿlkÿ dÿ, dþøÿmÿyÿ uza da- raq ÷ÿkmÿlÿrinin ucu ilÿ cinsiyyÿt orqanlarûnû ÿzmÿlÿrin dÿn danûømaq mÿnasûz idi. (Sterlitamakda Radovi÷ÿ ilk sþzlÿrin- dÿn yaxûn olmuø kþhnÿ dustaq Abramson ona XDÈK-in bu cör ösullarû haqda danûømûødû.) ßgÿr etiraf edibsÿ, demÿli, gönahkardûr!.. Stalin ÿdalÿt mÿhkÿmÿsinin summa summa- rumu! 1
aürûlû mþvzu idi. Ev sahibi kþhnÿ vÿ rÿngi solmuø orden- lÿrinin yanûnda parûltûsû ilÿ se÷ilÿn yeni ordeninÿ hÿvÿslÿ baxa-baxa otaüa qayûdanda Duøan bözöøÿrÿk kresloda otur muødu vÿ ensiklopediya cildini vÿrÿqlÿyirdi. – Prokurorlara az orden verirlÿr, – Makarûqin ah ÷ÿkdi, – otuzillikdÿ vermiødilÿr, ondan sonra isÿ ÷ox az adama. O ÷ox istÿyirdi ki, ordenlÿrdÿn, indi niyÿ mÿhz onun orden almasûndan danûøsûn, amma Radovi÷ iki qatlanaraq oxuyurdu. Makarûqin yeni siqar ÷ûxartdû vÿ þzönö divanûn östönÿ buraxdû. – ×ox saü ol, Duøan, yersiz he÷ nÿ demÿdin. Mÿn qorxurdum. – Mÿn yersiz nÿ deyÿ bilÿrdim ki? – Radovi÷ tÿÿccöb- lÿndi. – Nÿ deyÿ bilÿrdin! – prokuror siqarûn ucunu kÿsdi. – Az øey var! Sÿndÿ hÿmiøÿ nÿsÿ tapûlûr. – Siqarû alûødûrdû. – O yapon lardan danûøanda sÿnin dodaqlarûn ÿsirdi. Radovi÷ dikÿldi. – Ona gþrÿ ki, bu, iyrÿnc polis tÿxribatûdûr, on min kilo- metrdÿn dÿ iyi gÿlir! 1 Son nÿticÿ, son qÿrar (lat.) 610 – Sÿn dÿli olmusan, Duøan! Mÿnim yanûmda – cörÿt etmÿ! Bizim partiyamûz haqqûnda belÿ demÿyÿ necÿ cörÿt edirsÿn... – Mÿn partiya haqqûnda demirÿm! – Radovi÷ mödafiÿyÿ ÷ÿkildi. – Mÿn Slovutalardan danûøûram. Niyÿ bÿs yapon la- rûn qûrx ö÷öncö ildÿ apardûqlarû hazûrlûqlarû indi, qûrx doq- qu zuncu ildÿ aøkarlamûøûq? Onlar artûq dþrd ildir ÿsir lik dÿ- dir lÿr. Kolorado bþcÿyini dÿ amerikalûlar tÿyyarÿ ilÿ atûblar? Hÿr øey, doürudan da, belÿdir? Makarûqinin dik duran qulaqlarû qûzardû: – Niyÿ dÿ yox? ßgÿr nÿsÿ azca döz gÿlmirsÿ dÿ, eybi yox, dþvlÿt siyasÿti bunu tÿlÿb edir. Perqament rÿngli Radovi÷ kitabûnû vÿrÿqlÿmÿyindÿ idi. Makarûqin dinmÿdÿn siqarûnû ÷ÿkirdi. Onu ÿbÿs yerÿ dÿvÿt etmiødi, havayû yerÿ Slovutanûn qarøûsûnda biabûr oldu. Bötön bu kþhnÿ dostluqlar – boø øeydir, yalnûz xatirÿlÿr dÿ yaxøû olur. Bu insan, sadÿcÿ, qonaq ehtiramû belÿ nömayiø etdirÿ, ev sahibinin nÿdÿn xoøu gÿlmÿdiyini nÿzÿrÿ ala bilmir. Makarûqin siqarûnû ÷ÿkirdi. Aülûna ki÷ik qûzû ilÿ möba hi- sÿlÿri döødö. Son aylar ö÷lökdÿ, qonaq-qarasûz nahar edir- dilÿrsÿ dÿ, masa arxasûnda ailÿ rahatlûüû ÿvÿzinÿ it boüuø- masû alûnûrdû. Bir ne÷ÿ gön bundan ÿvvÿl isÿ ayaqqabûsûnûn yerindÿn ÷ûxmûø mûxûnû vura-vura mÿnasûz sþzlÿrdÿn ibarÿt bir mahnû oxuyurdu, amma mahnûnûn motivi prokurora tanûø gÿlmiødi. O, bacardûüû qÿdÿr sakit tÿrzdÿ iradûnû bildirdi: – Belÿ iø ö÷ön, Klara, baøqa mahnû da se÷mÿk olar. “Dön ya gþz yaøûna bÿlÿnib” – bu mahnû ilÿ insanlar þlör, kator qaya gedirdilÿr. Qûzû isÿ tÿrslikdÿn, ya da ki Allah bilir nÿdÿn, özönÿ qayûtmûødû: – Bilmÿmiødik, xeyirxahlar! Katorqaya gedirdilÿr! Èndi dÿ gedirlÿr! Prokuror hÿyasûzlûqdan vÿ möqayisÿnin ÿsassûzlûüûn- dan aøaüû ÷þkdö. Yÿni tarixi perspektivi bu dÿrÿcÿdÿ baøa döømÿmÿk olar? Qûzûnû vurmaqdan þzönö göclÿ saxlayaraq Klaranûn ÷ÿkmÿsini ÿlindÿn aldû vÿ dþøÿmÿyÿ ÷ûrpdû: Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 611
– Sÿn necÿ möqayisÿ edÿ bilirsÿn! Fÿhlÿ sinfinin parti- yasûnû vÿ faøist tþr-tþköntösönö?! Kötbeyindir, yumruüunla alnûna iliødirsÿn dÿ, aülama- ya caq!
Belÿcÿ durmuødu, bir ayaüûnda ayaqqabû, o birisi isÿ parketin östöndÿ: – Ata, bÿsdir deklamasiya dediyin! Sÿn ha÷andan fÿhlÿ sinfi olmusan? Nÿ vaxtsa ikicÿ il fÿhlÿ iølÿmisÿn, otuz beø ildir prokurorsan! Sÿn fÿhlÿsÿn, evdÿ isÿ bir ÷ÿkic belÿ yoxdur! Varlûq øöuru möÿyyÿn edir, þzönöz þyrÿtmisiniz. – Èctimai varlûq, aüûlsûz! Øöur da ictimai! – Bu necÿ ictimaidir? Bÿzilÿrinin imarÿtlÿri var, o birilÿri tþvlÿdÿ yaøayûrlar, bÿzilÿrinin avtomobili var, o birilÿrinin ÷ÿkmÿlÿri dÿ deøilib, bunlardan hansû ictimaidir, gþrÿsÿn? Atanûn hÿmiøÿki kimi yaølû nÿsillÿrin hÿyati mödrikli- yini gÿnclÿrÿ aydûn vÿ anlaøûqlû tÿrzdÿ izah edÿ bilmÿmÿyi sÿbÿ bindÿn havasû ÷atmûrdû: – Sÿn, bax, aüûlsûzsan!.. Sÿn... he÷ nÿyi baøa döømörsÿn vÿ þyrÿnmirsÿn!.. – Nÿ olar, þyrÿt! Þyrÿt! Hansû pullara yaøayûrsan? ßgÿr he÷ nÿ yaratmûrsansa, nÿyÿ gþrÿ sÿnÿ min manatlarla pul þdÿyirlÿr? Prokurordemÿyÿsþztapmadû;hÿrøeyodÿrÿcÿдяaydûn idi ki, dÿrhal sþz dÿ tapmaq olmurdu. Göcö qûøqûrmaüa ÷atdû: – Bÿs sÿnÿ iølÿdiyin institutda min sÿkkiz yöz – nÿyÿ gþrÿ?.. – Duøan, Duøan, – Makarûqin yumøaldû vÿ ah ÷ÿkdi. – Bilmirÿm qûzûmla nÿ edim? Makarûqinin øÿk qulaqlarû sfinksin qanadlarû kimi gþrö- nördö. Özöndÿ ÷aøqûnlûq ifadÿsinin yaranmasû adama qÿribÿ gÿlirdi.
– Bu necÿ ola bilÿrdi axû, Duøan? Biz Kol÷akû qovanda aülûmûza gÿlÿrdimi ki, þvladlarûmûz tÿrÿfindÿn bu cör naøö kör- löklÿ rastlaøacaüûq?.. Tribunada durub partiya qarøûsûnda
612 nÿyÿ isÿ and i÷mÿk lazûm gÿlÿndÿ onlar, it balalarû, bu andû elÿ tÿlÿsik mûrûldayûrlar ki, sanki, utanûrlar. Vÿ o, qûzû ilÿ sþhbÿtini dostuna danûødû. – Mÿn ona necÿ dözgön cavab vermÿli idim, hÿ? Radovi÷ cibindÿn kirli zamøa tikÿsi ÷ûxartdû vÿ eynÿyini sildi. Nÿ vaxtsa Makarûqin bunlarûn hamûsûnû bilirdi, indi isÿ gþr nÿ qÿdÿr geri qalmûødû. – Cavab vermÿk lazûm idi ki... Bu, yûüûlmûø ÿmÿkdir. Tÿhsil, ixtisas – bunlar yûüûlmûø ÿmÿkdir, ona gþrÿ dÿ yöksÿk þdÿnilmÿlidir. – Eynÿyini taxdû. Qÿtiyyÿtlÿ prokurora baxdû. – Ömumiyyÿtlÿ isÿ qûzcûüaz haqlûdûr! Bu barÿdÿ bizi xÿbÿr- dar etmiødilÿr. – Kim? – prokuror tÿÿccöblÿndi. – Döømÿnlÿrdÿn dÿ þyrÿnmÿyi bacarmalûsan! – Duøan barmaqlarû qurumuø ÿlini qaldûrdû. – “Dönya gþz yaøûna bÿlÿnib?” Sÿn isÿ ÷oxminlik mÿva- cib alûrsan? Xadimÿ isÿ iki yöz ÿlli manat? Makarûqinin bir yanaüû ayrûca dartûldû. Duøan kinlilÿøib paxûllûqdan, þzöndÿ olmadûüû ö÷ön. – Sÿn þz maüaranda lap aülûnû itirmisÿn! Ger÷ÿk hÿyatla ÿlaqÿni kÿsmisÿn! Belÿ olsa, batûb gedÿrsÿn! Nÿ etmÿliyÿm, sabah gedim xahiø edim ki, mÿnÿ iki yöz ÿlli manat mÿvacib versinlÿr? Bÿs necÿ yaøayacaüam? Mÿni dÿlini qovan kimi qovarlar! Baøqalarû axû imtina etmÿyÿcÿklÿr! Duøan ÿli ilÿ Leninin böstönö gþstÿrdi: – Bÿs vÿtÿndaø möharibÿsi illÿrindÿ Èli÷ kÿrÿ yaüûndan necÿ imtina edirdi? Aü ÷þrÿkdÿn? Onu dÿli saymûrdûlar? Duøanûn sÿsindÿ gþz yaølarû eøidilirdi. Makarûqin ÿlinin pÿncÿsini a÷araq mödafiÿ olunurdu: – S-s-s! Sÿn dÿ inandûn? Lenin kÿrÿ yaüsûz qalmayûb, narahat olma. Ömumiyyÿtlÿ, o vaxt Kreml yemÿkxanasû pis olmayûb. Radovi÷ yerindÿn durdu, keyimiø ayaüûnû ÷ÿkÿ-÷ÿkÿ rÿfÿ tÿrÿf getdi, oradan ÿynindÿ dÿri gþdÿkъÿ, belindÿ mauzer olan gÿnc qadûn øÿklini gþtördö: Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 613
– Lena Ølyapnikovla ÿlbir deyildi, yadûnda deyil? Fÿhlÿ möxalifÿti nÿ deyirdi, unutmamûsan ki? – Qoy yerinÿ! – rÿngi qa÷mûø Makarûqin ÿmr etdi. – Onun xatirÿsini narahat etmÿ! Zubr! Zubr! – Yox, mÿn zubr deyilÿm! Mÿn Lenin tÿmizliyi istÿ yi- rÿm! – Radovi÷ sÿsini azaltdû. – Bizdÿ he÷ nÿ yazmûrlar. Yuqo sla viyada – istehsalata fÿhlÿ nÿzarÿti var. Orada... Makarûqin kinli-kinli gölömsöndö. – ßlbÿttÿ, sÿn axû serbsÿn, serb ö÷ön obyektiv olmaq ÷ÿtindir: mÿn baøa döøörÿm vÿ baüûølayûram. Amma... Bundan sonra artûq hÿdd gÿlirdi. Radovi÷ susdu, yeni- dÿn bözöøÿrÿk balaca perqament adama ÷evrildi. – De, axûra kimi de, Zubr! – Makarûqin döømÿncÿsinÿ tÿlÿb edirdi. – Demÿli, Yuqoslaviyadakû yarûfaøist rejim – sosia lizmdir? Biz isÿ, demÿli, cûrlaøûb gedirik? Kþhnÿ sþz lÿr- dir! Biz onlarû ÷oxdan eøitmiøik, amma bu sþzlÿri deyÿnlÿr artûq o biri dönyadadûrlar. Sÿnÿ isÿ bircÿ onu demÿk qalûr ki, biz kapitalizm dönyasû ilÿ möbarizÿdÿ þlömÿ mÿhkumuq. Hÿ? – Yox! Yox! – Radovi÷ ÿminliklÿ etiraz etdi. – Bu, ola bilmÿz! Kapitalizm dönyasû möqayisÿolunmaz dÿrÿcÿdÿ daha pis ziddiyyÿtlÿr i÷indÿ boüulur! Vladimir Èli÷in dahi- yanÿ øÿkildÿ dediyi kimi, mÿn mþhkÿm inanûram: tezliklÿ Bir lÿø miø Øtatlar vÿ Èngiltÿrÿ arasûnda satûø bazarlarû uürun- da toq quø manûn øahidi olacaüûq! 64 Bþyök otaqda isÿ yeni tipdÿn olan, mebel kimi dözÿl- dilmiø radiolanû qoøub rÿqs edirdilÿr. Makarûqinlÿrin evindÿ bir dolab val vardû: hÿm Ata vÿ Dostun sþzlÿri uzada-uzada, movuldaya-movuldaya sþy lÿ- diyi nitqlÿr (hÿr bir Rÿhbÿrÿ sadiq adamûn evindÿ olduüu kimi, bu vallar burada da vardû, lakin Makarûqinlÿr dÿ, bötön nor mal adamlar kimi, onlara he÷ vaxt qulaq asmûrdûlar); hÿm dÿ “ßn doüma vÿ sevimli insan haqqûnda”, tÿyyarÿlÿrin
614 “þn sûrada”, qûzlarûn isÿ onlardan sonra olmasû haqqûnda mahnûlar (belÿ mahnûlara qulaq asmaq aristokrat ailÿlÿrdÿ Bibliya mþcözÿlÿrinÿ qulaq asmaq kimi ayûb sayûlûrdû). Radio lada isÿ bu gön xarici, a÷ûq satûøa daxil olmayan, radio da sÿslÿndirilmÿyÿn vallar ÷alûnûrdû vÿ bunlarûn ara- sûnda hÿtta Leøenkonun sÿsinin yazûldûüû emiqrant vallarû da var idi. Mebel eyni vaxtda bötön cötlöklÿrin rÿqs etmÿ- yinÿ imkan vermirdi vÿ bu sÿbÿbdÿn dÿ onlar nþvbÿ ilÿ rÿqs edirdilÿr. Cavanlar arasûnda Klara ilÿ bir kursda oxu muø rÿfiqÿlÿri, indi xarici radioveriliølÿrinin batûrûlmasû sahÿ- sindÿ iølÿyÿn sabiq kurs yoldaøû, Øaqovun da burada olma sû- nûn sÿbÿbkarû olan prokurorun qohumu; prokurorun arvadû- nûn qohumu olan vÿ mundirindÿki yaøûl kanta gþrÿ hamû nûn sÿrhÿd÷i ÷aüûrdûüû daxili xidmÿt leytenantû (onlarûn rotasû Belorus vaüzalûnûn yaxûnlûüûnda yerlÿødirilmiødi vÿ qatar- larda sÿnÿdlÿrin yoxlanmasû vÿ ya da yolda zÿruri hÿbslÿrin aparûlmasû ö÷ön naryadlar gþndÿrirdi); dþøöndÿ bir az da saymazyana, yana ÿymÿklÿ taxûlmûø Lenin ordeni plankasû olan, hamar daranmûø seyrÿksa÷lû cavan oülan da vardû. Bu cavan oülanûn iyirmi dþrd yaøû olardû, lakin þzönö, ÿn azû, otuz yaøûndakû adam kimi aparmaüa ÷alûøûr, tÿmkinlÿ ÿllÿrini tÿrpÿdir vÿ lÿyaqÿtlÿ alt dodaüûnû qaldûrûrdû. Bu adam Ali Sovetin Rÿyasÿt Heyÿtindÿ yöksÿk qiymÿtlÿndirilÿn refe rentlÿrdÿn biri idi vÿ ÿsas iøi gÿlÿcÿk sessiyalar ö÷ön Ali Sovet deputatlarûnûn nitqlÿrinin hazûrlanmasû idi. Cavan oülan þz iøini darûxdûrûcû saysa da, mþvqeyi ÷ox øey vÿd edirdi. Onun bu gecÿyÿ gÿlmÿsi Alevtina Nikanorovnanûn bþyök uüuru, Klaraya evlÿndirilmÿsi isÿ ÿl÷atmaz arzusu idi. Cavan oülan ö÷ön burada yeganÿ maraqlû øey Qalaxo- vun vÿ arvadûnûn mÿclisdÿ iøtirakû idi. O artûq ö÷öncö dÿfÿ idi ki, baødan-ayaüa “lake” ipÿyinÿ börönmöø, yalnûz dir- sÿk dÿn aøaüû aü mÿrmÿr kimi ÿllÿri a÷ûqda qalmûø Dine ranû rÿqsÿ dÿvÿt edirdi. Bu cör tanûnmûø qadûnûn þzönÿ diq qÿt yetirmÿsindÿn hÿzz alan cavan referent ondan uzaqlaø ma- maüa ÷alûøûr, hÿtta rÿqsdÿn sonra da onu sþhbÿtÿ tuturdu. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 615
Dinera isÿ divanûn köncöndÿ tÿnha oturmuø, nÿ rÿqs etmÿyi, nÿ dÿ redaksiyasûndan baøqa he÷ bir yerdÿ þzönö sÿrbÿst aparmaüû bacarmayan Saunkin-Qolovanovu gþrdö vÿ qÿtiyyÿtlÿ ona – kvadrat bÿdÿnin östöndÿ bitÿn bu kvadrat baøa tÿrÿf yþnÿldi. Referent dÿ kþlgÿ kimi onun arxa sûnca gÿlirdi. – E-rik! – øÿn bir ÷aüûrûøla mÿrmÿr ÿlini qaldûrdû. – Bÿs niyÿ sizi “Doqquz yöz on doqquzuncu”nun premyerasûnda gþrmÿdim? – Dönÿn olmuøam, – Qolovanov canlandû. Onsuz da, qûraqda oturmasûna baxmayaraq, dözbucaqlû divanûn bir az da qûraüûna ÷ÿkildi. Dinera ÿylÿødi. Referent dÿ divana ÷þkdö. Dinera ilÿ möbahisÿdÿn yayûnmaq mömkön deyildi, ÿgÿr sþz danûømaüa imkan verirdisÿ, bu þzö dÿ bþyök øey idi. Moskvanûn ÿdÿbi dairÿlÿrindÿ onun haqqûndakû epi qramû bil- mÿyÿn az tapûlardû: Sizinlÿ susmaq, bilin, mÿnÿ xoødur, Onsuz da, qoymursunuz bir sþz deyim. He÷ bir ÿdÿbi mþvqeyi vÿ partiya vÿzifÿsi olmayan Dine ra cÿsarÿtlÿ (amma ÷ÿr÷ivÿ daxilindÿ) dramaturqlara, ssena ri ÷ilÿrÿ vÿ rejissorlara höcumlar edirdi, hÿtta þz ÿrinÿ dÿ rÿhmi gÿlmirdi. Sÿrbÿst fikir yörötmÿsi paltarlarûnûn vÿ hamû ya yaxøû tanûø olan bioqrafiyasûnûn qÿtiyyÿtliliyi ilÿ birgÿ ona ÷ox yaraøûrdû vÿ döøöncÿlÿri ÿdÿbiyyatda tutduqlarû mþv- qe lÿrÿ tabe edilmiø insanlarûn darûxdûrûcû fikirlÿrini, bir nþv, can lan dûrûrdû. O, ömumiyyÿtlÿ, ÿdÿbi tÿnqidÿ, o cömlÿdÿn dÿ Ernst Qolovanovun mÿqalÿlÿrinÿ dÿ hÿmlÿlÿr edirdi, Qolo va nov isÿ Dineraya anarxist sÿhvlÿrini vÿ xûrda burjua sap ma larûnû sÿbirlÿ izah etmÿkdÿn yorulmurdu. Dinera ilÿ bu cör yaxûnlûüû – döømÿn÷iliyi Qolovanov hÿm dÿ ona gþrÿ davam etdirirdi ki, þz ÿdÿbi taleyi dÿ Qalaxovdan asûlû idi. – Viønevskinin þzöndÿ, – Dinera döøöncÿli tÿrzdÿ arxaya sþykÿndi, lakin divanûn sþykÿnÿcÿyi hÿddÿn artûq dik vÿ narahat idi, – “Optimistik faciÿ”dÿ iki dÿniz÷idÿn
616 ibarÿt xoru yadûnûza salûn, “Faciÿdÿ axan qan ÷ox deyil ki?” – “Øekspirdÿ olduüundan ÷ox deyil” – gþrön bir necÿ sÿrrast deyilib! Budur, yenidÿn Viønevskinin pyesinÿ gedirsÿn vÿ gþzlÿyirsÿn! Bÿs burada? ßlbÿttÿ, realist ÿsÿrdir, Rÿhbÿrin surÿti ÷ox tÿsirlidir, amma... amma... bununla bitdi? – Necÿ? – referent mÿyus oldu. – Sizÿ bu azdûr? He÷ bir baøqa ÿsÿrdÿ Èosif Vissarionovi÷in belÿ tÿsirli obrazûnû gþrmÿmiøÿm. Zaldakûlardan ÷oxu aülayûrdû. – Mÿnim dÿ gþzlÿrim yaøla dolmuødu! – Dinera onu yerinÿ oturtdu. – Mÿn bunu demirÿm. Vÿ Qolovanovla danûømaüûna davam etdi: – Lakin pyesdÿ, demÿk olar ki, ad yoxdur! Èøtirak edir lÿr: øÿxssiz ö÷ partiya tÿøkilatû katibi, yeddi komandir, dþrd komis- sar – elÿ bil, protokoldur! Bir dÿ ki bu Beloserkov ski nin ÿsÿr lÿ- rin dÿn Lavrenyovun ÿsÿrlÿrinÿ, Lavrenyovun ÿsÿr lÿ rin dÿn Viø- nev ski nin ÿsÿrlÿrinÿ, Viønevskidÿn isÿ Sobo levin ÿsÿr lÿrinÿ kþ÷ edÿn mat ros “qardaølar”. – Hÿr soyadû deyÿr kÿn Dinera gþz lÿ- rini yuma raq baøûnû tÿrpÿ dirdi. – Kimin yaxøû, kiminsÿ pis oldu- üunu vÿ hÿr øeyin nÿ ilÿ bitÿ cÿ yini dÿ qabaqcadan bilirsÿn... – Niyÿ sizin xoøunuza gÿlmir? – Qolovanov tÿÿccöb- lÿndi. Èøgözar sþhbÿt onu fÿallaødûrûrdû, özöndÿ, sanki, nÿyi sÿ iylÿyirmiø kimi qÿribÿ ifadÿ yaranûrdû vÿ o, izi doüru gþtörmöødö. – Niyÿ siz yalan÷û, zahiri maraqlûlûq axta rûr sû- nûz? Hÿyatda bÿs necÿdir? Mÿgÿr atalarûmûz hÿyatda vÿtÿn- daø möharibÿsinin necÿ qurtaracaüûna øöbhÿ edirdilÿr? Bÿlkÿ, biz, hÿtta döømÿn Moskva ÿtrafûnda olanda belÿ, Vÿtÿn möharibÿsinin necÿ qurtaracaüûna ÿmin deyildik? – Bÿlkÿ, dramaturq onun pyesinin necÿ qarøûlanaca üûn- dan øöbhÿlÿnirdi? Deyin, Erik, niyÿ bizim premyeralarû mûz he÷ vaxt uüursuz olmur? Bu qorxunu – iflas qorxusunu – niyÿ dramaturqlarûmûz hiss etmirlÿr? Doüru sþzömdör, nÿ vaxt sa þzömö saxlaya bilmÿyÿcÿyÿm, iki barmaüûmû aüzûma salûb fit ÷alacaüam!!! Dinera bunu necÿ edÿcÿyini dÿ gþstÿrdi, mÿlum mÿsÿlÿ idi ki, fit alûnmayacaqdû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 617
– Èzah edirÿm! – Qolovanov nÿinki hÿyÿcanlanmûrdû, ÿksinÿ, getdikcÿ artan ÿminliklÿ deyirdi. – Bizdÿ pyeslÿr ona gþrÿ iflasa uüramûr vÿ uüraya da bilmÿz ki, dramaturqla tamaøa÷û kötlÿsi arasûnda hÿm bÿdii baxûmdan, hÿm dÿ ömumi dönya duyumu baxûmûndan vÿhdÿt var... Bu artûq maraqsûz idi. Referent noxudu-mavi qalstukunu bir-iki dÿfÿ dartûb dözÿltdi vÿ onlardan uzaqlaødû. Klaranûn kurs yoldaølarûndan olan arûq, mÿlahÿtli qûzlardan biri bötön axøamû gþzönö ondan ÷ÿkmirdi vÿ o, hÿmin qûzla rÿqs etmÿk qÿrarûna gÿldi. Onlara tustep döødö. Rÿqsdÿn sonra isÿ xid- mÿt÷i baøqûrd qûzlardan biri dondurma paylamaüa baø ladû. Referent qûzû balkon qapûsûnûn yanûnda qoyulmuø iki kres- loya tÿrÿf apardû, oturtdu vÿ onun rÿqs etmÿyini tÿriflÿdi. Qûz hazûrlûqla gölömsönör vÿ ona nÿsÿ demÿk istÿyirdi. Dþvlÿtÿ qulluq edÿn cavan oülan belÿ asan ÿlÿ gÿlÿn qadûnlarû birinci dÿfÿ deyildi ki, gþrördö, lakin bu cör hazûr- lûqdan hÿlÿ bezmÿmiødi. Bu qûza da, sadÿcÿ, yer tÿyin etmÿk, nÿ vaxt vÿ hara gÿlmÿli olduüunu demÿk qalûrdû. Oülan onun ÿsÿbi boynunu, hÿlÿ tam qabarmamûø sinÿsini gþz dÿn ke÷irdi, pÿrdÿlÿrin onlarû qismÿn dÿ olsa otaqdan arala ma- larûndan istifadÿ edÿrÿk dizinin östöndÿki ÿlini tutdu. Qûz hÿyÿcanla danûømaüa baøladû: – Vitali Yevgenyevi÷! Sizi burada gþrmÿk necÿ dÿ xoø tÿsadöfdör?! Hirslÿnmÿyin ki, sizin istirahÿtinizi pozmaüa cörÿt edirÿm. Amma Ali Sovetin qÿbul otaüûnda mÿni yanû- nû za he÷ cör buraxmadûlar. – Vitali ÿlini qûzûn ÿlinin östön dÿn gþtör dö. – Artûq yarûm ildir atamûn döøÿrgÿ aktlaødûrûl masû sÿnÿd lÿri, – onu döøÿrgÿdÿ iflic vurmuødur – bir dÿ ki ÿfv edil- mÿsi xahiøi ilÿ ÿrizÿm sizin katiblikdÿdir. (Vitali möda fiÿ siz qalûb mûø kimi kresloya sþykÿndi vÿ qaøûqla don durma topu- nu deø mÿ yÿ baøladû. Þz dondurmasûnû tÿmiz yaddan ÷ûxar mûø qûzûn ÿli qaøû üa toxundu, qaøûq donunun östönÿ döøöb lÿkÿ saldû vÿ bal kon qapûsûnûn aüzûna döøÿrÿk orada da qaldû.) Saü tÿrÿfi qûc olub! Daha bir tutma vÿ o þlÿ cÿk. Atam, onsuz da, þlÿ cÿk, onun hÿbs dÿ qalmasûndan sizÿ nÿ fayda ola bilÿr?
618 Referentin dodaqlarû ÿyildi. – Bilirsiniz, bu... mÿnÿ burada möraciÿt etmÿk sizin tÿrÿ- finizdÿn nÿzakÿtsizlikdir. Bizim xidmÿti kommuta toru muz mÿxfi deyil, zÿng edin, mÿn sizÿ qÿbul tÿyin edÿrÿm. Yeri gÿl- miø kÿn, atanûz hansû maddÿ ilÿ tutulub? ßlli sÿkki zinci ilÿ? – Yox, yox, nÿ danûøûrsûnûz! – qûz rahat nÿfÿs aldû. – ßgÿr o, siyasi olsaydû, he÷ sizdÿn xahiø elÿmÿyÿ cörÿt edÿrdim? O, Yeddi Avqust qanununa ÿsasÿn yatûr! – Fÿrqi yoxdur, yeddi avqust ö÷ön dÿ aktlaødûrma lÿüv olunub. – Bu axû dÿhøÿtdir! O, döøÿrgÿdÿ þlÿcÿk! Þlömÿ mÿh- kum adamû döøÿrgÿdÿ saxlamaq nÿyÿ lazûmdûr? Referent gþzlÿrini qûza zillÿdi. – ßgÿr belÿ fikir yörötmÿyÿ baølasaq – onda qanun veri- cilikdÿn nÿ qalar? – gölömsöndö. – Axû atanûz mÿhkÿmÿnin qÿrarû ilÿ mÿhkum olunub! Bir döøönön! “Döøÿrgÿdÿ þlÿ- cÿk” – bu nÿ demÿkdir? Kimsÿ döøÿrgÿdÿ dÿ þlmÿlidir. ßgÿr þlmÿk vaxtû ÷atûbsa, harada þlmÿyin fÿrqi varmû? Referent dilxor halda durub uzaqlaødû. Øöøÿli balkon qapûsûnûn arxasûnda yenÿ dÿ Kaluqa zas ta- vasû – avtomobil fÿnÿrlÿri, tormoz siqnallarû, aramsûz yaüan qarûn arasûndan sarû vÿ yaøûl svetofor iøûqlarû gþrönördö. Nÿzakÿtsiz qûz qaøûüû yerdÿn gþtördö, nim÷ÿsini masa- nûn östönÿ qoydu, sÿssizcÿ otaüû tÿrk etdi, ÷ay vÿ tortla rûn verildiyi yemÿk otaüûndan ke÷ÿrÿk dÿhlizÿ ÷ûxdû, geyindi vÿ elÿ getdi ki, nÿ Klaranûn, nÿ dÿ ev sahibÿsinin bundan xÿbÿri oldu. Yemÿkxanadan ÷ûxan Qalaxov, Ènnokenti vÿ Dotnara ÷ÿkilÿrÿk tutqun qûza yol verdilÿr. Dineranûn canlandûrdûüû Qolovanov artûq diribaølûqla þz himayÿdarûna möraciÿt etdi: – Nikolay Arkadyevi÷! Halt! Boynunuza alûn! – örÿ yi- ni zin lap dÿrinliklÿrindÿ siz axû yazû÷û deyilsiniz, bÿs kim- siniz?.. (Bu, Ènnokentinin sualûnûn tÿkrarlanmasû idi vÿ Qala xov tutuldu.) – ßsgÿr! – ßlbÿttÿ, ÿsgÿrÿm! – Qalaxov cÿsarÿtlÿ gölömsöndö. Uzaüa baxûrmûø kimi gþzlÿrini qûydû. Yazû÷û øþhrÿtinin he÷ Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 619
bir dþvröndÿ onda azûb yarûmöhasirÿdÿ olan batalyonun qÿrargahûna gÿlib ÷ûxdûüû, artilleriya tufanûna vÿ mina atÿøi altûna döødöyö, sonra isÿ, axøamdan xeyli ke÷miø, bomba partlayûølarûndan pis gönÿ döømöø sÿngÿrdÿ batalyon qÿrargahû ilÿ bir qazandan xþrÿk yediyi vÿ þzönö dþyöølÿrdÿ yanûb qaralmûø bu adamlara bÿrabÿr hesab etdiyi göndÿn duyduüu qÿdÿr fÿrÿh vÿ paklûq hissi olmamûødû. – Ècazÿ verin, sizÿ cÿbhÿ yoldaøûm kapitan Øaqovu tÿqdim edim! Øaqov þzönö qeyri-bÿrabÿr ehtiram ifadÿsi ilÿ al÷alt ma- ya raq øax durmuødu. O i÷miødi, o qÿdÿr ki, artûq ayaqlarûnûn altûndakû dþøÿmÿni hiss etmirdi. Dþøÿmÿ kimi, ÿtraf möhit dÿ, dþrd bir yanûnda hiss etdiyi, hÿlÿlik yaralarû sûzûldayan, mÿdÿsi qurumuø kÿøfiyyat÷û kimi daxil olduüu vÿ þzönön dÿ gÿlÿcÿyi olacaüûnû vÿd edÿn bu dayanûqlû zÿnginlik dÿ ona getdikcÿ daha xoø tÿsir baüûølayûrdû. Øaqov artûq belÿ cÿmiyyÿtdÿ, hÿlÿ bûü yeri tÿrlÿmiø uøa- üûn Lenin ordeni ilÿ gÿzdiyi bir möhitdÿ adi ordenciklÿrinÿ gþrÿ utanûrdû. Tanûnmûø yazû÷û isÿ, ÿksinÿ, Øaqovun dþyöø medal larûnû, iki dÿnÿ yaralanma niøanûnû gþrdökdÿ zÿrblÿ onun uzanmûø ÿlini øappûldatdû: – Mayor Qalaxov! – yazû÷û gölömsöndö. – Haralarda dþyöø mösönöz? Gÿlin ÿylÿøÿk, danûøûn. Onlar Ènnokentini vÿ Dottini sûxûødûraraq xal÷alû taxtûn östönÿ oturdular. Ernsti dÿ yanlarûnda oturtmaq istÿdilÿr, lakin o, ÿli ilÿ iøarÿ edib getdi. Sþzsöz ki, cÿbhÿ÷ilÿrin gþröøö quru ke÷ÿ bilmÿzdi! Øaqov Qolovanovla qûrx dþrdöncö il sentyabrûn beøindÿ, Narevÿ ÷ûxdûqlarû vÿ Narevi, az qala, tirlÿrin östöndÿ ke÷diklÿri vaxt Poløada dostlaødûqlarûnû dedi. Bilirdilÿr ki, höcumun ilk gönö asan olur, döømÿn þzönÿ gÿlÿndÿn sonra isÿ onu sûxûødûrûb ÷ûxartmaq möøköl mÿsÿ lÿyÿ dþnör. Almanlarûn arasû ilÿ dar, bir kilometrlik dÿh- lizlÿ irÿ li lÿyirdilÿr, almanlar isÿ øimaldan ö÷ yöz, cÿnub dan isÿ iki yöz tank salaraq bu dÿhlizi boümaüa ÷alûøûrdûlar. Cÿbhÿ xatirÿlÿri baølayan kimi Øaqov hÿr gön univer si- tetdÿ danûødûüû dili, Qalaxov isÿ redaksiyalarda vÿ bþlmÿlÿrdÿ
620 danûøûlan, hÿm dÿ kitablarûn yazûlmûø olduüu möÿl lif dilini itirdi. Bu sörtölmöø vÿ hamarlanmûø dillÿrdÿ töstölö cÿbhÿ ger÷ÿkliyini tÿsvir etmÿk mömkön deyildi. Hÿtta onuncu kÿlmÿdÿn sonra onlara indi olduqlarû möhitdÿ yolve ril mÿz sayûlan sþyöølÿr iølÿtmÿk lazûm gÿldi. Bu zaman ÿlindÿ ö÷ qÿdÿh vÿ yarûm÷ûq konyak øöøÿsi, Qolovanov peyda oldu. Oturanlarûn hÿr ikisini gþrmÿk ö÷ön stulu ÷ÿkdi, qÿdÿhlÿri ÿlindÿcÿ tutaraq sözmÿyÿ baøladû. – ßsgÿr dostluüunun øÿrÿfinÿ! – Qalaxov gþzlÿrini qûya- raq dedi. – Qayûtmayanlarûn øÿrÿfinÿ! – Øaqov badÿsini qaldûrdû. È÷dilÿr. Boø øöøÿni isÿ taxtûn arxasûna atdûlar. Yeni dÿm- lÿnmÿ kþhnÿsinÿ ÿlavÿ olundu. Qolovanov þzö haqqûnda danûømaüa baøladû: hÿmin o unudulmaz göndÿn, cÿmi iki ay ÿvvÿl universiteti bitirmiø möxbir kimi ilk dÿfÿ þn cÿbhÿyÿ getmÿsindÿn, yök maøûnûnda (hÿmin yök maøûnû Øaqova tank ÿleyhinÿ mÿrmilÿr aparûrdû) alman minaatanlarûnûn atÿøi altûnda olduqca dar, o qÿdÿr dar ki, “øimal” almanlarû mina- larû ilÿ “cÿnub” almanlarûnûn yerlÿødiyi ÿrazini darmadaüûn edirdilÿr, dÿhlizlÿ Dluqosedlodan Kabata gÿlmÿsindÿn vÿ elÿ bu vaxt bir generalûmûzûn ailÿsi ilÿ mÿzuniyyÿtdÿn cÿbhÿyÿ qayûdarkÿn villisindÿ almanlar tÿrÿfÿ gedib ÷ûxmasûndan vÿ belÿcÿ dÿ itib getmÿsindÿn danûømaüa baøladû. Diqqÿtlÿ qulaq asan Ènnokenti belÿ anlarda yaøanan qorxu hissi ilÿ baülû sual verdi. Qûzûømûø Qolovanov dÿrhal cavab verdi ki, belÿ anlarda þlöm qorxulu gþrönmör, onu tÿmiz unudursan. Øaqov qaølarûnû qaldûraraq dözÿliø verdi: – Þlöm gÿlib sÿni haqlayana kimi qorxulu deyil. Mÿn baøûma gÿlÿnÿ kimi he÷ nÿdÿn qorxmurdum. Yaxøûca bom- bard mana döødöm – bombardmandan qorxmaüa baøladûm vÿ yalnûz ondan qorxurdum. Artilleriya höcumu zamanû kon tu ziya aldûm – bu cör höcumlardan da qorxmaüa baø- la dûm. Ömumiyyÿtlÿ isÿ “vûyûldayan göllÿdÿn qorxma”, ÿgÿr onu eøidirsÿnsÿ, demÿli, hÿlÿ sÿnÿ dÿymÿyib. Sÿni þldö rÿ- cÿk yeganÿ göllÿni isÿ eøitmÿyÿcÿksÿn. Belÿ ÷ûxûr ki, þlö- Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 621
mön, bir nþv, sÿnÿ aidiyyÿti yoxdur, o gÿlÿndÿ artûq sÿn olma ya caq san. Radiolada “Qayût, kþrpÿciyim!”i sÿslÿndirdilÿr. Qalaxov ö÷ön Øaqovun vÿ Qolovanovun xatirÿlÿri maraq- sûz idi; hÿm dÿ ona gþrÿ ki, o, hÿmin ÿmÿliyyatûn øahidi olma mûødû, Dluqosedlonu vÿ Kabatû tanûmûrdû; ona gþrÿ ki, o, Qolovanov kimi xûrda möxbir deyildi, strateji möx bir lÿr- dÿn biri olmuødu. Dþyöølÿri ÷örömöø taxta kþrpö ÿtra fûn da, ya da ki daüûdûlmûø su qöllÿsi uürunda atûø malar kimi gþr- mördö, daha geniø miqyasda, onlarûn ÿhÿmiy yÿti nin general- mar øal sÿviyyÿsindÿ baøa döøölmÿsi kimi tÿsÿv vör edirdi. Vÿ Qalaxov sþhbÿti azdûrdû: – Bÿli. Möharibÿ, möharibÿ! Biz ona yonulmamûø øÿhÿr lilÿr kimi döøörök, amma tunc örÿk sahiblÿri kimi qayû dûrûq... Erik! Sizin bþlgÿdÿ “Cÿbhÿ möxbirlÿrinin nÿü- mÿsi”ni oxuyurdular? – Bÿs necÿ! – Nera! Nera! – Qalaxov ÷aüûrdû. – Gÿl bura! “Cÿbhÿ möxbirlÿrinin nÿümÿsi”ni oxuyuruq, kþmÿk et! Dinera onlara yaxûnlaødû, baøû ilÿ razûlûq verdi: – Yaxøû, dostlar! Yaxøû! Mÿn þzöm dÿ cÿbhÿ÷iyÿm! Radiolanû sþndördölÿr vÿ musiqi qabiliyyÿtlÿrinin ÷atûø- maz lûüûnûn ÿvÿzini sÿmimiliklÿri ilÿ ÷ûxaraq ö÷ö dÿ oxumaüa baøladû:
Moskvadan Brestÿdÿk Cÿbhÿdÿ yer yoxdur ki... ßtraflarûna mahnûya qulaq asmaq istÿyÿnlÿr yûüûødûlar. Gÿnclÿr maraqla tanûnmûø adama baxûrdûlar, belÿ øeyi hÿr gön gþrÿ bilmÿzdilÿr. Kцlÿkdÿn vÿ araqdan Sÿsimiz batûrdû, Qûnayanlara isÿ Biz hamûmûz deyirdik...
622 Mahnû baølanan kimi Øaqov ÿvvÿlki tÿbÿssömönö sax- lasa da, daxilÿn soyudu vÿ o, ÿlbÿttÿ ki, þzlÿri bura da olma yan cÿbhÿ÷ilÿrdÿn, hÿlÿ Qûrx birdÿ Dnepr suyu nu udan lar dan, Qûrx ikidÿ Novqorodda iynÿyar paq gÿmi rÿn lÿr dÿn uta nûrdû. Bu adamlar indi möqÿd dÿs lÿø dir dik lÿri cÿb hÿni pis tanû yûr- dûlar. Möxbirlÿrin ÿn cÿsa rÿt li lÿri belÿ nizami dþyöø ÷ö lÿr dÿn yer øumlayan qrafûn ÿkin ÷i dÿn fÿrq lÿn di yin dÿn he÷ dÿ az fÿrq- lÿn mirdilÿr: onlar nÿ nizamnamÿ ilÿ, nÿ dÿ ÿmrlÿ dþyöø sûra- sûna baüla nûr dû lar, he÷ kÿs onlara qorxunu, can larûnû gþtöröb dþyöø mey da nûn dan qa÷maüû qadaüan etmÿ miødi vÿ bunu xÿyanÿt kimi qiymÿt lÿn dir mÿ yÿ cÿkdi. Ayaq larû ilÿ torpaqda bitÿn, ÷ÿkil mÿ yÿ yeri olmayan vÿ bÿlkÿ dÿ, elÿ buradaca þlmÿli olan nizami dþyöø÷ö ilÿ ikicÿ gön sonra Moskvadakû mÿnzilinÿ qayûdacaq kþ÷ÿri möxbir ara sûn dakû u÷urum da buradan baølayûrdû. Bir dÿ: bu qÿdÿr araq onlarda haradan idi ki, hÿtta boüazlarû da tutulurdu? Koman dirin payûndan? Höcumdan ÿvvÿl ÿsgÿrÿ yöz ÿlli – iki yöz qram verirdilÿr... Olduьumuz yerlÿrdÿ Tank vermirdilÿr bizÿ, Mцxbir þlÿr – eybi yox. Vÿ kþhnÿ “emka”larda, Naqan qabû ilÿ biz Øÿhÿrlÿrÿ girirdik! Øÿhÿrlÿrÿ birinci girmÿklÿri ilÿ baülû iki-ö÷ lÿtifÿ dÿ vardû: topoqrafik xÿritÿlÿrdÿn baø a÷mayan möxbirlÿr hamar yollara östönlök verirdilÿr (“emka” bombalanmûø yolla gedÿ bilmÿzdi) vÿ bÿzÿn sahibsiz øÿhÿrlÿrÿ gÿlib ÷ûxûr, qorxu la- rûn dan tez dÿ oradan geri qa÷ûrdûlar. Baøûnû aøaüû salmûø Ènnokenti isÿ mahnûnûn sþzlÿrini þzö bildiyi kimi baøa döøördö. Möharibÿni o, ömumiyyÿtlÿ, gþrmÿmiødi, lakin möxbir- lÿ ri mizin vÿziyyÿtindÿn yaxøû xÿbÿrdar idi. Bizim möx bi ri- miz he÷ dÿ mahnûda tÿsvir olunmuø yazûq reportyor olma- mûødû. Sensasiyasû gecikÿndÿ iøini itirmirdi. Bizim möxbir
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 623
kitab÷asûnû gþstÿrÿn kimi sÿrÿncamlar vermÿk sÿlahiyyÿ- tin dÿ olan bþyök rÿis kimi qÿbul olunurdu. O, doüru mÿlu- mat lar ÿldÿ edÿ bilÿrdi, lakin doüru olmayan mÿlumatlarû da qÿzet lÿrÿ vaxtûnda vÿ ya gecikmÿklÿ þtörÿ bilÿrdi, – onun karyerasû bundan yox, dözgön dönyagþröøönÿ malik olma- üûndan asûlû idi. Dönyagþröøö dözgön olandan sonra isÿ dþyöø meydanûna vÿ ya cÿhÿnnÿmÿ soxulmasû vacib deyildi: qeydlÿrini arxada da yaza bilÿrdi. Dotti ÿrinin qoluna girÿrÿk sakitcÿ oturmuødu. Nÿ aüûllû sþzlÿr demÿyÿ, nÿ dÿ onlarû baøa döømÿyÿ iddialû idi. Xasiyyÿtindÿki ÿn yaxøû cÿhÿt dÿ elÿ bu idi. O ancaq özöyola arvad olmaq istÿyirdi, istÿyirdi ki, onlarûn yaxøû yaøadûqlarûnû hamû gþrsön. Bilmirdi ki, tezliklÿ onu necÿ didÿcÿklÿr, necÿ qorxu- dacaqlar – fÿrqi yox idi – Ènnokentini tutacaqdûlar, ya da ki aradan ÷ûxûb orada qalacaqdû. Hÿlÿliksÿ ancaq þz qayüûsûna qalûrdû, qaba, zabitÿli idi, hÿr øeyi daüûtmaq, þz fikirlÿrini zorla qÿbul etdirmÿk istÿ- yirdi. Ènnokenti isÿ döøönördö: qoy ÿzab ÷ÿksin, qoy aüûl- lan sûn, ona bu lazûmdûr. Budur, Dottinin hÿlimliyi yerinÿ qayûtdû – vÿ Ènnoken- ti nin örÿyi yenÿ ona qarøû mÿrhÿmÿt hissi ilÿ doldu. Anla- øûl maz idi. Bÿli, hÿr øey bezdirmiødi, hÿr øey xoøuna gÿlmirdi, bu axmaq gecÿdÿn dÿ ÷ûxûb getmÿk vaxtû idi, lakin evdÿ onu daha pis øeylÿr gþzlÿmÿsÿydi. Yarûqaranlûq otaqdan, tÿsvirlÿri ÿyilmiø balaca televizo- ru birtÿhÿr tÿnzimlÿyÿrÿk, Klara bþyök otaüa ÷ûxdû vÿ qapû- nûn aüzûnda durdu. Ènnokenti ilÿ Naranûn necÿ mehriban oturduqlarûnû gþrÿn dÿ tÿÿccöblÿndi, bir daha ÿmin oldu ki, ÿrlÿ arvadûn sir lÿ rin dÿn he÷ kÿs baø a÷a bilmÿz. ßslindÿ, þzö ö÷ön tÿøkil edilmiø bu gecÿyÿ Klara he÷ dÿ øad deyildi, ÿksinÿ, gecÿ onu yaralamûødû, ÷aødûrmûødû. O, hamûnû qarøûlamaüa, hamûnû ÿylÿndirmÿyÿ ÷alûøsa da,
624 daxi lin dÿ boøluq yaranûrdû. Onun þzönö he÷ nÿ ÿylÿndirÿ bil mirdi, qonaqlardan he÷ biri ona maraqlû deyildi. Tutqun yaøûl krep-satendan tikilmiø, qollarûnda, yaxasûnda bÿzÿklÿri olan yeni donu da ÿvvÿlkilÿri kimi ona yaraømûrdû. Ona göclÿ sûrûnmûø bu kvadrat tÿnqid÷i ilÿ tanûølûq da ger÷ÿklik hissindÿn uzaq, hÿtta qeyri-tÿbii bir øey idi. Yarûm saat qaøqabaüûnû sallayûb divanda oturdu, yarûm saat da Dinera ilÿ mÿnasûz yerÿ möbahisÿ etdi, sonra da cÿbhÿ÷i- lÿrlÿ i÷mÿyÿ baøladû. Klaranûn isÿ onu þzönÿ cÿlb etmÿyÿ, baøûnû qatmaüa, qûraüa ÷ÿkmÿyÿ hÿvÿsi yox idi. Onun son möddÿti isÿ mÿhz indi gÿlib ÷atmûødû. Son yetkinlik ÷aüû gÿlib ÷atmûødû, indi dÿ ÿlindÿkini buraxsaydû, artûq bundan sonra yaølanacaqdû, daha pis olacaqdû, ya da ki he÷ nÿ olmayacaqdû. Ènanmaq istÿmirdi ki, hÿmin o cÿlbedici sþhbÿt, gþygþz oülanûn vÿcdli baxûølarû, daxilindÿ hÿr øeyi dÿyiømiø þpöøö vÿ gþzlÿyÿcÿyi ilÿ baülû andû mÿhz bu sÿhÿr, bu gön, hÿmin bu Moskvada baø vermiødi! Bu gön ö÷ saat yolka ö÷ön sÿbÿt toxumuødu?.. Sanki, hÿr øey ger÷ÿklikdÿ baø vermÿmiødi. Cisimsiz idi. Maddilÿømÿsi ö÷ön ÿsrin dþrddÿbiri qÿdÿr vaxt lazûm idi. Bötön bunlarû, sanki, yuxuda gþrmöødö.
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|