Азярбайъан милли елмляр академийасы археолоэийа вя етнографийа институту

 
III FƏSİL 
 
İCTİMAİ MƏİŞƏT 
 
3.1.   MААРИФ, EЛМ 
 
alqın  mənəvi  mədəniyyətinin  inkişafında 
онуn  maariflənməsinin  mühüm  rolu  vardır. 
Məhz ona görə də XIX əsrdə xalqın qabaqcıl 
ziyalıları 
nicat 
yolunu 
maariflənmədə 
görürdülər.  Lakin  bu  işə  başlamağın  özünün  müəyyən 
çətinlikləri vardı. Geniş əhali kütləsi arasında bu istiqamətdə iş 
aparmaq,  onlara  maariflənmənin  əhəmiyyətindən  danışmaq 
lazım  idi.  Müəyyən  mütərəqqi  dünyagörüşlü  adamların 
övladlarını  məktəblərə  cəlb  eləmək,  onlara  təhsil  vermək 
mühüm  məsələ  kimi  qarşıda  dururdu.  Digər  tərəfdən, 
məktəblər  açmaq,  müəllimlər  cəlb  etmək  lazım  idi.  Bütün  bu 
işləri  görmək  o  qədər  də  asan  deyildi.  Ancaq  olduqca  çətin 
olan bu işin öhdəsindən xalqın  qabaqcıl ziyalıları böyük səbir 
və prinsipiallıq hesabına gələ bildilər. Onlar digər bir cəhəti də 
yaxşı  bilirdilər  ki,  xalqın  maariflənməsi  digər  elm  sahələrinin 
inkişaf etməsi demək idi.  
Bütün  Azərbaycanda  olduğu  kimi,  XIX  əsrin  ortalarına 
qədər  Qazax  mahalında  da  təhsil  və  maarif  ocaqları 
ruhanilərin  əlində  idi.  Yəni  yerlərdə  ruhani  məktəbləri  - 
mollaxana  və  mədrəsələr  mövcud  иди.  Onlara  da  rəhbərliyi 
ruhanilər  edirdi.  Bütün  dərslər  onların  nəzarəti  altında,  dinin 
ümumi  prinsipləri  əsasında  məhdud  bir  dairədə  тядрис 
олунурду.  Doğrudur  ki,  XIX  əsrin  30-cu  illərində 
Azərbaycanın bir çox şəhərlərində Şuşa, Gəncə, Şamaxı, Bakı, 
Naxçıvanda qəza məktəbləri vardı. Lakin ilkin başlanğıc üçün 
bunların  çoxlu  çətinlikləri  ortaya  çıxırdı.  Dərsliklərin 
çatışmamazlığı,  тядрис  şəraitinin  olmaması,  kadrların  azlığı  və 
s. мəsələlər ortaya çıxırdı. Məhz həmin çətinliklər üzündən elə 
 X 

 
 
2 
бюлэяляр  var  idi  ki,  orada  məktəb  açmaq  nəzərdə  tutulduğu 
halda,  mümkün  olmaмышdı.  Məsələn,  yuxarıda  göstərdiyimiz 
siyahıya görə Qazaxda da qəza məktəbi açılmalı idi. Bu haqda 
əmr də vardı. Ancaq тядрис бинасынын olmaması üzündən orada 
məktəb  açmaq  mümkün  olmadı.  Qəza  məktəblərində  tədris 
əsasən dünyəvi mahiyyət daşıyırdı. Burada Azərbaycan və rus 
dilləri, hesab, hüsnxət və şəriət dərsləri tədris olunurdu. Lakin 
bu  tədris  ocaqları  xalqın  maariflənməsi  цчцн  olduqca  azlıq 
təşkil edirdi. 
XIX  əsrin  ortalarında  Qazaxda,  demək  olar  ки, 
bütünlükлə  ruhani  məktəbləri  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu 
məktəblərdə  yalnız  oğlanlar  oxuyуrdу.  Qızlar  həmin  dövrdə 
təhsildən  tamamilə  uzaqlaşdırılmışdı.  Onsuz  da  məhdud 
çərçivədə  aparılan  məktəb  sistemi  qızların  maariflənməsinə 
ciddi şəkildə qadağa qoymuşdu. Olduqca nadir hallarda qızlar 
təhsil  ala  bilərdi.  Bu  da,  olsa-olsa,  ancaq  ев  şəraitində  ola 
bilərdi.  Y.V.Çəmənzəminli  XIX  əsrdəki  bu  vəziyyəti 
xarakterizə edərək yazırdı: «Bunun xeyirli bir iş olmağını inkar 
edən  gərək  olmasın.  Çünki  dünyada  xeyirli,  xoşbəxt  ömür 
sürmək istər isək, bilgi toplamalıyıq. Bilgini də verən ən əvvəl 
məktəb olur. Bunun üçün məktəblərimizin sayı nə qədər artsa, 
bir  o  qədər  də  tərəqqi    etməyə  qadir  ola  biləcəyik.  Ancaq  iş 
burasındadır ki, məktəbləri yalnız oğlan uşaqları üçün açıb qız 
balalarını  yaddan  çıxardıqda  tərəqqimiz  də  ətraflıca  olmayıb 
biрtərəfli  qalаr.  (36,  171)  Tərəqqinin  aparılması  məktəblərin 
açılmasında  görünürdü  və  bunun  üçün  də  mütərəqqi 
düynagörüşlü  adamlar  ciddi-cəhdlə  məktəblərin  açılmasına 
çalışırdı. 
Qazax  mahalında  da,  bütün  Azərbaycanda  olduğu  kimi, 
ruhani məktəblərində  müəyyən edilmiş təhsil  müddəti yox idi. 
Bu  məktəblərdə  Quranи-Кярим,  Azərbaycan  dili,  яряб  дили 
oxumaq  вя  yazmaq,  öyrəдilirdi.  Mollaxanada  oxuyan 
uşaqların  ilk  dərsliyi  Çərəkə  idi.  Bildiyimiz  kimi,  Quranи-
Кяримдя otuz Cüz var və онуn kiçik ayələrindən ibarət birinci 
Эüzцnə  «çərəkə»  deyilir.  Çərəkə  uşaqlar  tərəfindən  bir  ilə,  il 

 
 
3 
yarıma  oxunub  mənimsənilirdi.  Eyni  zamanda,  ruhani 
məktəblərində  klassik  Şərq  ədəbiyyatı,  Şərq  poeziyası  da 
öyrədilirdi. Ruhani məktəblərində ciсmani cəza sistemi mövcud 
idi. Falaqqa geniş şəkildə tətbiq olunurdu. Bunun isə adi qəbul 
olunması  kimi  bir  qanunauyğunluq  vardı.  Cəzalar,  адятян, 
dərslərini  hazırlamayanlara,  özünü  düzgün  aparmayanlara 
qarşı  tətbiq  edilirdi.  Ruhani  məktəblərində,  eyni  zamanda, 
oxumaq  üçün  pulлa  və  ya  müəyyən  məhsulla  müəllimlərə 
верилян  haqqа  müəyyən  бир  hədd  qoyulmurdu.  Бу  щaqq 
şagirdin ailəsinin tərəfindən ödənilir, bayramlarda isə müəyyən 
bəxşişlər verilirdi.  
Qazax  mahalında  XIX  əsrdə  məktəblərin  sayı  haqqında 
dəqiq  fikir  söyləmək  də  bir  qədər  çətindir.  Çünki  arxiv 
sənədlərində bir-birini təkzib edən fikirlər vardır. H.Əhmədov 
arxiv  materiallarına  əsaslanaraq  1850-ci  illərdə  Qazaxda  7 
məktəbin олдуьуну və burada 162 şagirdин təhsil aldığını qeyd 
edir.  Eyni  zamanda,  müəllif  şagirdlərin  sayı  haqqında  da 
məlumat verir.  Belə кi, яn çox Salahlı məktəbində (61 şagird), 
яn  az  isə  Qıraq  Kəsəməndə  (10  şagird)  təhsil  alырdы.  (44,  6). 
Lakin  müəllif  daha  sonra  başqa  bir  sənədə  əsaslanaraq 
Qazaxda  8  məktəb  олдуьуну  гейд  едир  və  hər  məktəbdə 
şagirdlərin miqdarını göstərir: Şıxlı (23). Salahlı (13), Kəmərli 
(11),  Aslanbəyli  (21),  Qaymaqlı  (21),  Dəmirçilər  (3),  Qıraq 
Kəsəmən  (37),  Əskipara  (11)  (44,  7).  Lakin  sənədlərdə 
göstərilən  bu  ziddiyyətli  faktlara  baxmayaraq,  rəqəmlər 
əhalinin  sayı  nisbətində  olduqca  azdır.  Belə  ki,  həmin  dövrdə 
Qazaxda 30 mindən çox əhali yaşayırdı. Bundan əlavə varlılar 
içərisində öz uşaqlarını Tiflisdə oxudanlar da vardı. 
Qazax mahalında ruhani məktəblərinin heç birinin açılma 
tarixi  məlum  deyildir.  Lakin  bu  məktəblərin  açılma  tarixinin 
яn  azı  bir-iki  əsr  əvvəl  olduğunu  ehtimal  etmək  olar.  Çünki 
məktəbləri  olmayan  bir  məmləkətdə  M.V.Vidadi,  M.P.Vaqif, 
Əbdürrəhman ağa Dilbazoğlu, Kazım ağa Salik, Mustafa ağa 
Arif və s. кimi geniş dünyagörüşlü şairlər yetişə bilməzdi. Təbii 

 
 
4 
ki, qüdrətli və möhkəm təhsil sisteminin sayəsində onların fitri 
istedadı inkişaf üçün imkan tapmışdır. 
Artıq  XIX 
əsrin 
ikinci 
yarısındaн 
башлайараг 
Azərbaycanda  öz  dayaqlarını  möhkəmləndirmək  üçün  Rus 
çarizmi  prinsipial  tədbirlər  görməyə  başladı.  Bunun  üçün  ən 
birincisi  onun  siyasətini  yerlərdə  yerinə  yetirəcək  adamlar 
hazırlaнmağa başladı. Rus dilini bilən və çarizmə xidmət edən 
sadiq  çinovniklər  yetişdirmək  üçün  çar  hökuməti  rus  dilində 
təhsil verən dünyəvi məktəblər açdı. Belə məktəblərdən biri ilk 
dəfə  Yelizavetpol  quberniyasının  Qazax  qəzasının  Salahlı 
kəndində  1875-ci  il  yanvarın  2-də  Tauhiddin  Mamleyev 
tərəfindən açıldı. (85, 24). 
Məktəbdəki 
təhsil 
sistemi 
özünəqədərki 
(Qazax 
bölgəsindəki  məktəblər  nəzərdə  tutulur)  məktəblərin  təhsil 
sistemindən  fərqlənirdi.  Hətta  belə  demək  mümkünsə, 
tamamilə başqa təhsil sistemi idi. Məktəbdə Azərbaycan və rus 
dilləri  (oxu  və  yazı),  hesab,  rəsmxət,  təcrübi,  qrammatik 
(orfoqrafiya),  gimnastika  və  şəriət  öyrədilirdi.  Dərslər  isə 
sentyabrın  1-dən  mayın  1-dək  davam  edirdi.  Məktəbə  yeddi 
yaşından yuxarı olan uşaqlar qəbul olunurdu. Burada əhalinin 
bütün  сосиал  təbəqələrinə  мянсуб  uşaqlar  təhsil  alırdı. 
Dərslərin  keçirilməsi  vaxtı  da  tam  dəqiq  vaxt  ölçüsündə 
aparılırdı. Belə ki, dərslər saat 2-də qurtarırdı. Başlanması isə 
səhər  saat  8-də  olurdu.  Bundan  başqa  uşaqların  dərsləri 
hazırlamasına  da  nəzarət  edilirdi.  Belə  ki,  шаэирдляр  evə 
gedəndən  sonra  saat  6-da  təzədən  geri  qayıdır  və  saat  9-dək 
məktəbdə olurdular. Bu vaxt ərzində sabahkı dərslər hazırlanır 
və  ona  nəzarət  olunurdu.  (149,  106).  Məktəbdə  ilk  dəfə  23 
şagird təhsil alırdı. Məktəb puлlu idi.  İldə bir şagird 18 manat 
təhsil haqqı ödəməli idi. Burada, eyni zamanda, kasıb ailələrə 
də güzəştlər olunurdu.  Belə ki, həmin məktəbdə kasıb ailədən 
olan  3  şagird  təhsil  haqqından  azad  idi.  Eyni  zamanda  ətraf 
kəndlərdən gələn uşaqlar  üçün də şərait yaradılmışdı. Onların 
qalması üçün pansion  vardı. Bеля məktəblərdə, əvvəlki ruhani 
məktəblərindən  fərqli  olaraq,  cismani  cəza  tətbiq  edilmirdi. 

 
 
5 
Başlıca  fərq  isə  şagirdlərin  əzbərçiliyə,  deyiləni  kor-koranə 
yadda saxlamasına deyil, dərsləri qavramasına, başa düşməsinə 
yönəltməkdə idi. 
Salahlı  məktəbinin  ilk  müdiri  Tauhiddin  Mamleyev  idi. 
«Əkinçi»  qəzeti  1877-ci  ildə  онун  barəсинdə  yazırdı:  «Gəncə 
quberniyasının  Salahlı  qəryəsində  бir  Kazan  şəhəri  сакини 
müsəlman  uşaqları  üçün  məktəbxana  açıb,  onlara  rus  dili 
oxuyur». Т.Mamleyev burada dörd il müdir  işləmiş, sonra isə 
məktəbə    1894-cü  ilədək  Ə.Muxtarov  вя  Б.Вeniaminov 
rəhbərlik  etmişdir.  1894-1916-cı  illərdə  isə  Salahlı  məktəbində 
Əhməd ağa Mustafayev rəhbərlik etmişdir. 
Bunun  ardınca  1876-cı  ilin  бир  sentyabrında  Dağ 
Kasəməndə, 1886-cı ilin 16 martında isə Şıxlı kəndində дцнйяви 
məktəbляр  açılmışdır.  Bu  cür  məktəblərin  açılması  XIX  əsrdə 
xalqın  maariflənməsi,  mütərəqqi  dünyagörüşlü  ziyalıların 
yetişməsi  sahəsində  atılan  mühüm  addım  idi.  Salahlı 
məktəbinin  açılmasından  başlanan  bu  iş  digər  kəndlərdə  öz 
təsirini göstərərək yeni məktəblərin yaranması ilə nəticələndi. 
XIX əsrin sonlarında xalqın maariflənməsində  1-2 sinifli 
dəmiryol  məktəblərinin  də  öz  yeri  varды.  Bu  məktəblər  dəmir 
yolu idarələrinin vəsaiti hesabına açılır və burada əsasən dəmir 
yolunda  işləyən  işçilərin  uşaqları  oxuyurdu.  Həmin 
məktəblərdə  дя  təhsil  pullu  idi.  Lakin  məktəblərin  özünün 
kasıb  ailələrin  uşaqları  üçün  qərar  çıxarıb  pulsuz  oxutmaq 
imkanı да vardı. Bu, pedaqoji şuranın çıxardığı qərara əsasən 
edilirdi.  Bu  cür  məktəblər  çox  deyildi.  XIX  əsrin  80-90-cı 
illərində cəmi üç məktəb vardı. Həmin məktəblər Bakı, Gəncə 
və Ağstafada fəaliyyət göstərirdi. (90, 36). 
XIX  əsrin  70-ci  illərinədək  Azərbaycanda  müəllim 
kadrları  hazırlayan  heç  bir  məktəb  yox  idi.  Həmin  illərdə 
Tiflisdə Aleksandrovsk Мüəllimlər Иnstitutu fəaliyyətə başladı. 
Lakin  burada  təhsil  alan  аzərbaycanlı  uşaqları  az  idi.  1876-cı 
ildə  isə  Qoridə  Zaqafqaziya  (Ъянуби  Гафгаз  –  М.А.) 
Мüəllimlər  Сeminariyası  fəaliyyətə  başladı.  Yalnız  üç  ildən 
sonra  1879-cu  ildə  bu  seminariyada  Azərbaycan  bölməsi 

 
 
6 
yarıdıldı.  Seminariyanın  Azərbaycan  şöbəsi  mövcud  olduğu 
təxminən  40  il  müddətində  xalq  məktəbləri  üçün  250  nəfər 
müəllim hazırlamışdı. (93, 121) Məhz bu məktəbdə xalqımızın 
tarixində  mühüm  rol  oynayan  böyük  elm  xadimləri, 
ədəbiyyatçılar,  musiqiçilər,  şairlər  yetişmişdi.  Sonrakı 
mərhələdə  inkişafın    mühüm  nailiyyətləri  məhz  onların 
fəaliyyətləriня ясасланмышдыр. Qori Мüəllimlər Сeminariyasında 
Azərbaycan  bölməsinin  ilk  rəhbəri  A.Çernyayevski  олмушдур. 
Məktəb 1918-ci ilə qədər Qoridə fəaliyyət göstərmiş və 1918-ci 
ilin  iyul  ayında  çar  Rusiyası  империйасыnın  tarix  sяhнəsindən 
силинмяси  ilə  əlaqədar  мilli  respublikalar  elan  olunduqdan 
sonra  Qori  Müəllimlər  Сeminariyasının  Azərbaycan  bölməsi 
тяряггипярвяр маарифчи Fирудин бяй Köçərilinin böyük zəhməti 
və təşəbbüsü ilə Qazaxa köçürülmüşdür. Həmin seminariyanın 
Qazaxa  köçürülməsi  orada  mütərəqqi  dünyagörüşlü  ziyalı 
mühitinin  daha  da  genişlənməsinə  və  təhsilə  cəlb  olunmasına 
səbəb  olmuşdu.  Belə  bir  mütərəqqi  addımın  sayəsində  təhsilя 
olan  maraq  artmış,  nisbətən  yaxın  olan  yerlərdən,  bir  növ, 
seminariyada təhsilə axın başlamışdı. Möhkəm tələbkarlığın və 
ciddi  bir  sistemin  olması  sayəsində  семинарийада  böyük 
müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir. 
Seminariyanın  йерляшдирилмяси  цчцн  binanı  яслян  Kosalar 
kəndindən  олан  maarifpərvər  və  mütərəqqi  bir  şəxs  -  Məşədi 
İbrahim  аьа  bağışlamışdı.  Xalqın  balalarını  maarifləndirmək 
arzusu ilə yaşayan səxavətli Məşədi İbrahim аьа özünəməxsus 
17 otaqlı mülkünü gələcəyin maarif işığını Azərbaycanın ucqar 
kəndlərində  yandıracaq  balalara  бюйцк  црякля  hədiyyə 
verмишди.  Özü  isə  doğma  kəndi  Kosalara  köçüb  oradakı  beş 
otaqlı mülkündə ömrünü başa vurмушду. (85, 141). 
Qazax  Мüəllimlər  Сeminariyası  özünün  yüksək  tədris 
üsulları, mükəmməl bir proqrama malik olması ilə diqqəti cəlb 
edirди. Belə bir prinsipiallığın nəticəsi idi ki, семинарийа yüksək 
nailiyyətlər  qazanmış  və  böyük  şəxsiyyətlər  yetişdirmişdir. 
Məhz  onun  işığının  nəticəsi  idi  ki,  maariflənmə  sahəsində 
nəinki  həmin  ərazidə,  eyni  zamanda,  başqa    ərazilərdə  də 

 
 
7 
böyük 
işlər 
görцлməyə 
başlaнmışdı. 
Bütün 
bunlara 
baxmayaraq,  щямин  мяктяб  ХХ  ясрин  40-cı  illərində  düzgün 
olmayan münasibətin nəticəsində bağlanmışdı. 
XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində məktəblərin sayının az 
olmasına  baxmayaraq,  Qazax  qəzasında  geniş  dünyagörüşlü, 
qabaqcıl  fikirli  ziyalılar  nəsli  yetişmişdi.  Neçə-neçə  şairlər, 
hərbçilər,  yazıçılar,  elm  adamları,  din  xadimləri  həmin 
məktəblərin  yetişdirmələriydi.  Bu  isə  həmin  məktəblərdəki 
tədrisin keyfiyyəti ilə bağlı olan xüsusiyyətlər вя наилиййятляр иди. 
Qeyd etdiyimiz kimi, XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində 
elm  və  mədəniyyətin  inkişafı  Qazaxda  müsbət  hal  kimi 
xarakterizə  edilir.  Bu,  яn  birincisi,  həmin  qəzanın 
məktəblərinin  yetişdirmələrinin  fəaliyyətində  nəzərə  çarpır. 
Belə  məktəblərin  yetişdirmələrindən  biri  Hüseyn  Əfəndi 
Qaibov (1830-1917) olmuşdur. Özünəməxsus инкишаф вя тярягги 
yolu,  yaradıcılıq  məktəbi  keçən  bu  şəxs  xalqımızın  tarixində 
ziyalı  fəaliyyəti  ilə  əvəzsizdir.  Onun  «Azərbaycanda  məşhur 
olan  şüəranın  əşarına  məcmuədir»  kitabı  щямин  дюврдя  bir 
institutun görə bilмяйəcəyi iş сявиййясиндядир. 
H.Ə.Qayıbov  1830-cü  ildə  Salahlı  kəndində  anadan 
olmuş və ibtidai təhsili Musa əfəndidən almışdır. O, dövrünün 
elmlərini mükəmməl mənimsəmiş bir şəxs олмушдур. Ədib dini 
elmlərlə  yanaşı,  ərəb,  fars  dillərini  və  Şərq  ədəbiyyatını 
dərindən  öyrənmişdir.  1858-ci  ildə  Tiflisə  gedib  Tiflis 
müsəlman məktəblərində Şərq dilləri  müəllimi, kadet korpusu 
məktəbində,  Ter-Akоpoвun  xüsusi  kişi  məktəbində  işləmiş, 
«Müqəddəs  Nina»  qadın  məktəbində  şəriətdən  dərs  demişdir. 
O,  eyni  zamanda,  xeyriyyəçilik  məqsədilə  1875-ci  ildə  maddi 
ehtiyacı olanlar üçün xüsusi məktəb açmışdır. Elə həmin illərdə 
Hüseyn Яfəndi mədrəsədə ana dilini öyrətmək üçün «Məbdeyi-
təlimi-siyan» (Uşaqların ibtidaи təlimi) adlı dərslik kitabı tərtib 
eтмишdiр. Kitab 24 dərsi əhatə edirди. (37, 181). Həmin dərslik o 
dövrdə,  tədrisin  olduqca  mürəkkəb  olduğu  və  heç  bir 
mükəmməl  dərsliyin,  kitabın  olmadığı  vaxtda  çox  qiymətli 
vəsait idi. 

 
 
8 
 H.Я.Qayıbov  Azərbaycan  elminin  və  mədəniyyətinin 
tarixində xüsusi xidmətləri olan bir sıra şəxsiyyətlərin müəllimi 
olmuşdur.  General  Ə.Şıxlinski,  şair-tərcüməçi  Abbas  ağa 
Nazir,  jurnalist  C.Qayıbov  və  s.  оnun  məktəbinin 
yetişdirmələridir.  Ədibin  özünün  maraqlı  bir  fəaliyyət  yolu 
olmuşdur.  Belə  ki,  o,  1879-1884-cü  illər  Qori  Мüəllimlər 
Сeminariyasında  müəllim  işləmiş  və  1884-cü  il  yanvar  ayının 
31-də  Ъянуби  Гafqaz  müftisi  olmuşdur.  Ömrünün  axırına 
qədər  bu  işıqlı  şəxsiyyət  həmin  vəzifədə  işləmişdir.  O,  eyni 
zamanda,  xalqın  tarixində  mühüm  rol  oynayacaq  neçə-neçə 
mütərəqqi  işlərin  müəllifidir.  Onlardan  biri  də  Qafqaz 
Аrxeologiya 
Кomissiyasının 
yaranması 
və 
fəaliyyət 
göstərməsidir.  Zəngin  şifahi  xalq  ədəbiyyatımızın  toplanması 
sahəsində də H.Qayıbovun xüsusi xidməti olmuşdur. Toplama 
materialları  M.F.Axundov  tərəfindən  tərcümə  olunaraq 
«Aktı…»  məcmuəsində  çap  edilmişdir.  H.Я.Qayıbovun 
Azərbaycan mədəniyyəti tarixində ən böyük xidməti, yuxarıda 
qeyd  etdiyimiz  «Azərbaycanda  məşhur  olan  şüəranın  əşarına 
məcmuədir»  toplusunun  tərtibidir.  Məcmuədə  XVIII-XIX 
əsrlərdə  yaşamış  107  şairin  əsərlərindən  nümunələr 
toplanmışdır.  Lakin  böyük  zəhmət  hesabına  başa  gələn  bu 
məcmuə onun sağlığında işıq üzü görməmiş, yalnız 1986-cı ildə 
prof. C.Qəhrəmanovun təşəbbüsü ilə çap olunmuşdur. 
XIX  əsrdə  Qazaxda  yetişən  elm  adamlarından  biрi  də 
riyaziyyatçı və münəccim Əbdülkərim Nəsib ağa oğlu Qayıbov 
(1851-1894)  olmuşdur.  O,  ilk  təhsilini  Salahlı  kəndində  almış, 
sonralar  Tiflisə  gedərək  Tiflis  hərbi  gimnaziyasına  daxil 
olmuşdur.  Сонралар  елм  arxasınca  Peterburqa  gedərək  orada 
topçu məktəbini və hərbi tipoqrafiya məktəbini bitirmişdir. O, 
böyük zəhmət və əmək hesabına 2-ci dərəcəli «İslam təqvimi»ni 
hazırlamışdır.  Həmin  əsər  özünün  dəqiqliyi  və  elmi  dəyəri 
etibarilə 
müasir 
mütəxəssisləri 
belə 
heyran 
qoyur. 
Mütəxəssislərin  rəyinə  görə  bu  təqvim  hətta  1940-cı  ildə 
Leninqradдa  (индики  Санкт-Перербург)  Dövlət  Ermitajı 
tərəfindən  akademik  İ.Orbelinin  redaktəsi  ilə  nəşr  olunmuş 

 
 
9 
sinxronik  cədvəldən  geri  qalmır.  (102).  Çox  təəssüf  ki,  belə 
yüksək  səviyyəli  elm  аdamı  təbliğ  olunaraq  geniş  kütləyə 
танытdırılmamışdır.  Hətta  elmi  ədəbiyyatларda  onun  haqqında 
ətraflı şəkildə məlumat да verilməmişdir. 
Bu  dövrdə  hərb  elmi  sahəsində  də  müəyyən  ixtisaslı 
mütəxəssislər  yetişməkdə  idi.  Belə  hərbiçilərdən  biri  general 
İbrahim  ağa  Paşa  oğlu  Vəkilov  idi.  Onun  təhsil  almasına 
H.Ə.Qayıbov  köməklik  göstərmişdir.  O,  1866-ci  ildə  Mejevoy 
hərbi gimnaziyasına daxil olub, 1879-cu ildə oranı bitirmişdir. 
О,  йüksək ixtisaslı  tоpoqraf  олмушдур.  İbrahim  ağa 
Əfqanıstan-Rusiya  sərhədlərini  dəqiqləşdirən  komissiyanın 
tərkibində çalışmış, İran dövlətinin xahişi ilə İranın xəritəsinin 
hazırlanmasında  mühüm  rol  oynamışdır.  O,  eyni  zamanda, 
1920-ci ildə Azərbaycanın ilk coğrafi xəritəsini yaratmışdı. 
Azərbaycanın  hərb  tarixində  mühüm  rol  oynayan 
шяхслярдян  бири  дя  general  Əliağa  Şıxlinski  olmuşdur.  O,  rus 
dilində  yazıb  oxumağı  Salahlı  kəndində    öyrənmiş,  sonra 
Tiflisdə  gimnaziyada  təhsil  almışdır.  Hərbi  təhsil  aldıqdan 
sonra  yüksək  səviyyəli  topçu  olмуш  və  «rus  артилерийасыныn 
allahı»  kimi  şöhrət  qazanmışdır  (72).  Öz  dövrünün  hərb 
elmində  «Şıxlinski  üçbucağı»  kimi  tanınan  Şıxlinski  formulu 
mühüm rol oynamış, hətta bütün xarici ölkələrin hərbiçilərinin 
nəzərini özünə cəlb etmişdir. O, «Gələcək müharibədə toplar», 
«Alay  topları»,  «Topların  piyada  və  süvarilərlə  qarşılıqlı 
əməliyyatı»,  «Topların  dağlıq  yerlərdə  atəş  xüsusiyyəti 
haqqında» və s. əsərləri ilə hərb elminə böyük töhfə vermişdir. 
Ə.Şıxlinskinin  fəaliyyətinin  mühüm  cəhətlərindən  biri  də  ilk 
dəfə  olaraq  «Rusca-Azərbaycanca  qısa  hərbi  lüğət»  (1926) 
yaratmаşыdır.  Ömrünün  sonlarında  həyatından  bəhs  edən 
«Xatirələrim»  adlı  xatirə-bioqrafiyanı  diktə  etmişdir.  Onun 
həyat  yoldaşı  Nigar  xanıma  yazdığı  məhəbbət  şeirləri  də 
diqqəti cəlb edir. 
Azərbaycanın  ilk  hərbi  təyyarəçisi  Fərrux  Qayıbov,  tibb 
bacısı, Ə.Şıxlinskinin həyat yoldaşı H.Я.Qayıbovun qızı Nigar 

 
 
10 
xanım da bu yurdun övladlarındandır. Məmməd Rza Mənsur 
oğlu  Vəkilov  (1864-1944)  Xarkov  Уniversitetinin  tibb 
fakültəsini  bitirərək  bu  yerdən  çıxan  ilk  ali  təhsilli  həkim 
olmuşdur.  Yüksək  tibbi  savada  malik  olan  Məmməd  Rza 
Vəkilov  Qafqaz  Тibb  Ъəmiyyətinin  həqiqи  üzvü  idi.  O  dövrün 
görkəmli  təbiblərindən  biri  də  Məsim  Şeyxzadə  olmuşdur. 
Sonra  o,  Ağdaşda  yaşamış,  həkimlik  fəaliyyəti  də  bura  ilə 
bağlıdır.  Qayğıkeşliyi  və  dərin  savadı  ilə  xalqın  sevimlisinə 
çevrilmişdir. Oğlu Maqsud Şeyxzadə sonralar Özbəkistan xalq 
şairi adını almışdır. 
XIX  əsrdə  şair-tərcüməçi  Dağkəsəmənli  Mustafa  ağa 
Nasir (1824-1873) geniş mütaliəsi və dərin savadı ilə müasirləri 
arasında  tanınmışdır.  O,  bir  sıra  Şərq  dilləri  ilə  yanaşı,  rus, 
polyak,  fransız  dillərini  də  bilmişdir.  Nasir  özü  gözəl  şeirlər 
yazmaqla  yanaşı,  tərcümə  sahəsində  də  qələmini  sınamışdır. 
N.Gəncəvinin  «Xosrov  və  Şirin»  əsərini  tərcümə  etməyə 
başlamış,  lakin  amansız  ölüm  onun  bu  işi  sona  çatdırmasına 
imkan verməmişdir (67, 333). 
Başqa  bir  şair-tərcüməçi  Abbas  ağa  Nazir  (1849-1914) 
olmuşdur. Onun həm xalq şeiri, həm də klassik üslubda yazdığı 
qoşma, gəraylı, qəzəl, rübai, mənzumələr, satirik şeirlər özünün 
poetik  siqləti  ilə  diqqəti  cəlb  edir.  О,  еyni  zamanda,  bir  sıra 
tərcümələr  дя  etmişdir.  1909-cu  ildə  L.Tolstoya  məktub 
yazaraq  onun  «İnsana  çoxlu  torpaq  lazımdır»  hekayəsini 
tərcümə  etmək  üçün  icazə  istəmiş  və  müsbət  cavab  almışdır. 
Həmin  tərcümə  onun  tərcüməçilik  bacarığını  aydın  şəkildə 
göstərir. 
Bu  dövrdə  Qazaxda  yüksək  savada,  tədris  bacarığına 
malik  олан  müəllim-pedaqoqlar  да  yetişмишдir.  Bunlardan 
F.Köçərlinin  «alim  və  fazil  şəxs»  adlandırdığı  oğlu  Osman 
əfəndi,  Hцсейн  Əфянди  Qayıbov,  Əhməd  ağa  Mustafayev,  Əli 
əfəndi  Hüseynov,  Süleyman  Qayıbov,  İbrahim  Яfəndi 
Qayıbov,  Yusif  Qasımov,  Məmməd  Qarayev  və  başqalarını 
göstərmək olar. Ъянуби Гafqazda ilk pedaqoji elmlər doktoru 
(1947-ci  ildə  «XIX  əsr  Azərbaycan  pedaqoji  fikrinin  əsas 

 
 
11 
nümayəndələri» adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir) 
Əhməd  Yusif  oğlu  Seyidov  (1892-1977)  da  bu  mühitin 
nümayəndəsi  olmuşdur.  O,  ilk  təhsilini  Kəmərli,  Salahlı 
məktəblərində 
alмыш, 
1911-ci 
ildə 
Qori 
Мüəllimlər 
Сeminariyasına daxil olmuş, 1917-ci ildə oranı bitirib öz доьма 
kəndi  Aslanbəylidə  oğlan  və  qız  məktəbi  açmışdır.  Onun 
hazırladığı  şagirdlərdən  17  nəfər  Qazax  Мüəllimlər 
Сeminariyasına,  5  nəfər  Gəncə  Гiraət  Тexnikumuna,  5  nəfər 
ися Qazax Пedaqoji Тexnikumuna qəbul olunmuşdur. Sonralar 
1921-1925-ci illərdə Kosalar və Musaкöy (Xanlıqlar) kəndində 
müəllim  işləmişdir,  1930-cu  ildə  Aзярбайъан  Dювлят 
Uниверситетинин  Şərq  fakültəsini  bitirib  və  ömrünün  sonuna 
qədər  Aзярбайъан  Pедогожи  İнститутунда  işləmişdir.  Uzun 
müddət дя щямин институтуn rektoru olmuşdur. 
Qori  Мüəllimlər  Сeminariyası  məzunlarından  cəmi  25 
illik maraqlı həyatı olan Məmməd Qarayevi göstərə bilərik. O, 
Malıbəylidə  1911-ci  ildə  Qız  məktəbi  açmışdır.  Həmin 
məktəbin  qızları  böyük  məhəbbətin  əlaməti  olaraq  ona  xalça 
toxuyub bağışlamışlar. O, eyni zamanda, mətbuat səhifələrində 
müxtəlif  məqalələrlə  çıxış  etmişdir.  (93,  125-128).    Məhz  belə 
yüksək səviyyəli müəllimlərin fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan 
xalqının  elmində,  ədəbiyyatında  öz  yeri,  imzası  ilə  seçilən 
böyük şəxsiyyətlər yetişмишдir. 
XIX  əsrdə  yüksək  savada  malik,  xalq  arasında  böyük 
nüfuz  qaзanmış,  mükəmməl  dini  təhsil  almış  şəxslər  də 
олмушдур.  Onlardan  Osman  əfəndi  Vəlizadə,  Məhəmməd 
əfəndi  Müftizadə,  Hüseyn  əfəndi  Qayıbov  və  başqalarını 
göstərmək  olar.  Bütün  bunlar  XIX  əsrdə  və  XX  əsrin 
əvvəllərində  Qazaxda  elmin,  mədəniyyətin  yüksək  sürətlə 
inkişaf  etdiyini  göstərir.  Dini  və  dünyəvi  elmlər  sahəsində 
mütərəqqi  irəliləyiş  olduğunu,  ayrı-ayrı  elm  xadimlərinin 
yetişdiyini  bir  daha  aşkarlayır.  Əhalinin  sayı  ilə  nisbətdə 
məktəblərin  sayının  azlığına  baxmayaraq,  geniş  dünyagörüşlü 
ziyalı  qrupunun  йетишмяси  бюлэядя  маариф  вя  елмин  инкишафы  иля 
nəticələnmişdiр. Sonrakı mərhələ üçün isə həmin nümayəndələr 

 
 
12 
bir  ədəbi  məktəb  rolunu  oynayaraq  müxtəlif  sahələrin 
inkişafına güclü təkan vermişlər.