Азярбайъан милли елмляр академийасы археолоэийа вя етнографийа институту

 
 
ЭИРИШ 
 
зярбайъан  етнографийасы  елминин  гаршысында 
дуран  ян  мцщцм  мясялялярдян  бири  мяняви 
мядяниййятин 
щяртяряфли 
вя 
дяриндян 
юйрянилмясидир.  Халгын  мадди  мядяниййяти  иля 
онун мяняви мядяниййяти – ядябиййаты, инъясяняти, мусигиси, 
байрам  вя  мярасимляри,  фолклору,  адят-яняняляри  тарих  бойу 
щямишя  бир-бири  иля  ялагядя  инкишаф  етмишдир.  Халгын 
дцнйаэюрцшцнц,  етник  психолоэийасыны,  истяк  вя  арзуларыны, 
дярдини,  кядярини,  севинъини,  бир  сюзля,  етносун  мяскун 
олдуьу  етник-мядяни  мцщитин  юзялликлярини  юйрянмяк  цчцн 
мяняви  мядяниййят  мцщцм  ящямиййят  кясб  едир.  Бцтцн 
щяйат  вя  мяишят  сащяляри  иля  баьлы  дуйум,  дцшцм  вя  йозум 
тярзи  мяняви  мядяниййятдя  юз  яксини  тапдыьындан,  онун 
юйрянилмяси етнографийа елминин ваъиб проблемляриндяндир. 
Елмин,  техниканын  инкишафынын  мцасир  шяраитиндя  тякъя 
мадди  мядяниййят  дейил,  мяняви  мядяниййят  дя  бюйцк 
дяйишикликляря  мяруз  галыр.  Даща  доьрусу,  халгын  мин  илляр 
бойу  йаратдыьы  мяняви  дцнйанын  тяхяййцл  имканлары  юз 
илкинлийини итирир. Ейни заманда, елмин, техниканын инкишафынын 
индики мярщялясиндя «сянайе мящсулларынын кцтляви йайылмасы 
нятиъясиндя  етник  спесифика  даща  чох  мадди  мядяниййят 
сащясиндян  мяняви  мядяниййят  сащясиня  кечмяйя  башлайыр» 
(122,  64).  Мювзунун  актуаллыьынын  башга  бир  ъящяти  мяняви 
мядяниййятин  дашыйыъылары  олан  аьсаггалларын,  аьбирчяк 
нянялярин тядриъян юз дцнйаларыны дяйишмяляри вя бу зянэин ел 
хязинялярини  йазыйа  алынмадан  синяляриндя  апармаларыдыр. 
«Щеч кимя эизли дейилдир ки, елми-техники тярягги халгын тякъя 
йемяйиня,  эейиминя,  йашайыш  тярзиня  дейил,  щям  дя  онун 
мяняви  мядяниййятиня  ъидди  тясир  етмишдир.  Диэяр  тяряфдян, 
халгын  мадди  мядяниййят  елементляри,  онларын  унудулуб 
арадан  чыхан  мцхтялиф  нцмуняляри  мцтяхяссисляр  тяряфиндян 
музей  експонатлары  кими  топланыб  эяляъяк  нясилляр  цчцн 
А 

 
14 
горунуб  сахланырса,  бу  ъящят  мяняви  мядяниййятя  шамил 
дейилдир.  Одур  ки,  мяняви  сярвятин  итиб-батмасы,  арадан 
чыхмасы даща горхулудур» ( 34, 101).  
Мювзунун актуаллыьынын башга бир ъящяти дя тядгигатын 
зонал  характериндядир.  Беля  тядгигатлар  бюлэялярин  мяняви 
мядяниййятинин  спесифик  хцсусиййятляринин  даща  дяриндян  вя 
щяртяряфли юйрянилмяси бахымындан бюйцк ящямиййятя  малик-
дир. Етнографийа елминдя артыг гябул едилмиш бу принсип даща 
мягсядйюнлц  вя  обйектив  арашдырмалар  апармаьа  имкан 
верир. Буну нязяря алараг мяшщур эцръц етнографы Г.С.Чита-
йа  йазыр:  «Етнографик-чюл  тядгигатларында  етнографик  мцша-
щидялярин  дяринлийи  онун  эенишлийиндян  даща  ваъибдир.  Кичик 
яразинин дяриндян юйрянилмяси яйалят, вилайят кими эениш яра-
зинин  айагцстц  юйрянилмясиндян  даща  ящямиййятлидир»  (154, 
27). Доьрудан да, Азярбайъанын Гярб бюлэяси юзцнцн мад-
ди мядяниййяти, тясяррцфат вя аиля мяишятинин зянэин олмасы иля 
йанашы,  мяняви  мядяниййятинин  зянэинлийи  иля  дя  Азярбайъа-
нын  диэяр  тарихи-етнографик  бюлэяляри  арасында  хцсуси  йер  ту-
тур.  Бурада  заман-заман  мцхтялиф  сосиал-игтисади,  мядяни, 
етно-сийаси  амиллярин  фяал  тясири  нятиъясиндя  спесифик-локал 
ъящятляри иля сечилян мяняви мядяниййят формалашмышдыр. Бюл-
эя ящалисинин мяняви мядяниййятинин бцтцн юзялликлярини тари-
хи-етнографик  бахымдан  тядгигата  ъялб  етмяк,  цмумазяр-
байъан мяняви мядяниййяти фонунда Гярб бюлэясинин йерини 
вя ролуну мцяййянляшдирмяк тядгигатын актуаллыьыны шяртлян-
дирян мцщцм ъящятлярдян биридир. 
Мювзунун  актуаллыьынын  диэяр  бир  ъящяти  онун  тяблиьи 
иля  баьлыдыр.  Милли  юзцнцдяркин,  юзцнягайыдышын  мцасир  мяр-
щялясиндя  милли-мяняви  мядяниййятимизин  дяриндян  вя  щяртя-
ряфли юйрянилиб тяблиь едилмяси олдугъа ваъиб мясялядир. 
Азярбайъанда  щаким  етносун  милли  ляйагятинин  вя  йа-
радыъы  тяфяккцрцнцн  мцщцм  эюстяриъиси  олан  мяняви  мядя-
ниййятин  тарихи-етнографик  ъящятдян  юйрянилмяси  сащясиндя 
хейли ишляр эюрцлмцшдцр. Бунларын бир гисми цмумреспублика 
контекстиндя  юйрянилмишся,  диэяр  бир  гисми  зонал  характер 
дашымышдыр. Гярб бюлэясинин мадди мядяниййяти цзря Ф.Вяли-
йев  (124),  мцасир  кянд  аиляси  проблеми  цзря  Н.Гулийева 

 
15 
(141)  намизядлик  диссертасийалары  йазыб  мцдафия  етмиш,  гис-
мян дя олса, мяняви мядяниййят мясяляляриня тохунмушлар. 
Лакин  Гярб  бюлэясинин  мяняви  мядяниййяти  бу  вахта  гядяр 
щяртяряфли юйрянилиб дяриндян арашдырылмамышдыр. Гярб бюлэяси 
ящалисинин  мяняви  мядяниййяти  мювзусу  цзря  топланан 
етнографик  материаллар,  бу  материалларын  диэяр  етнографик 
бюлэялярдян  эютцрцлмцш  мялуматларла  апарылан  аналогу  вя 
елми  ъящятдян  тящлили  инамла  сюйлямяйя  имкан  верир  ки,  Га-
зах бюлэяси тарихи-етнографик ъящятдян юзцнямяхсус хцсусий-
йятляри  иля  Азярбайъанын  Гярб  бюлэясинин  бюйцк  бир  щиссяси 
кими етнографик ъящятдян мараглыдыр. Монографийада Газах 
бюлэяси ящалисинин мяняви дцнйасынын мцхтялиф сащяляри – халг 
йарадыъылыьы, байрам вя мярасимляр, сосиал мяишятин айры-айры 
тяряфляри илк дяфя олараг эениш тарихи-етнографик арашдырмалара 
ъялб  едилир,  бюлэядя  тарихян  формалашан  зянэин  мяняви 
мядяниййят ирсиня тядгигатчы-етнограф мцнасибяти билдирилир.  
Тядгигат  ишинин  башлыъа  мягсяди  Азярбайъанын  Гярб 
бюлэяси  ящалисинин  ХЫХ яср  вя  ХХ ясрин  яввялляриндя  мяняви 
мядяниййятинин  тарихи-етнографик  ъящятдян  юйрянилмясидир. 
Монографийада  бунунла  ялагядар  ашаьыдакы  мясялялярин 
арашдырылмасына ъящд едилир: 
-- Фолклорда юз яксини тапан халг щяйатынын вя мяишяти-
нин мцхтялиф сащяляринин халгын мяняви дцнйасынын формалаш-
масына тясири мясяляляринин тарихи-етнографик бахымдан араш-
дырылмасы; 
- Бязян халг щяйатында унудулмуш, лакин фолклорда юз изи-
ни сахламыш адятлярин елми-етнографик ъящятдян юйрянилмяси; 
-  Фолклорда  юзцнц  эюстярян  мяняви  мядяниййят  изляри-
нин халг щяйатында вя мяишятиндя паралелляринин тапылыб ашка-
ра чыхарылмасы; 
- Халг байрамларынын вя динин халгын щяйатында ойна-
дыьы  рол,  онларын  тарихи  кюкляри,  мцасир  щяйатымыздакы  тяза-
щцрляри вя спесифик хцсцсиййятляри мясяляляриня айдынлыг эятирил-
мяси; 
- Халг ойун вя яйлянъяляри иля баьлы етнографик материал-
ларын тящлили, онларын мяишятдя, ел шянликляриндя, халг щяйатын-
да йеринин мцяййянляшдирилмяси; 

 
16 
-  Елм,  халг  маарифи,  онларын  тарихи  кюкляри,  бу  сащядя 
йарадыъы  хадимлярин  йетишмяси  вя  халг  маарифинин  сонракы 
инкишафына тясири кими сосиал мяишят мясяляляринин елми-етног-
рафик арашдырылмасы; 
- Халг тябабяти, мцалиъя формалары вя буэцнкц дюврдя 
халг  тябабятиндян  мцалиъя  васитяси  кими  истифадянин  ящямий-
йятинин диггят мяркязиня чякилмяси; 
-  Азярбайъанын  Гярб  бюлэясинин  мяняви  мядяниййяти 
проблеминин тарихи-етнографик арашдырмалара ъялб етмякля бу 
бюлэянин  цмумазярбайъан  мяняви  мядяниййяти  фонунда 
йеринин  вя  ролунун  мцяййянляшдирилмяси,  бурада  мювъуд 
олан  етник-мядяни  вя  мяняви  тяфяккцр  мцщитинин  апарыъы 
мцщит кими цстцнлцйцнцн ашкара чыхарылмасы. 
Гярб  (Газах)  бюлэяси  ящалисинин  мяняви  мядяниййяти 
цзря  топланан  етнографик  материаллар  ХЫХ  яср  вя  ХХ  ясрин 
яввяллярини ящатя едир. Лакин мювзу бу дюврц ящатя ется дя, 
тядгигат  бязян  нязярдя  тутулан  цмуми  чярчивядян  чыхыр. 
Бунун башлыъа сябяби бюлэянин мяняви мядяниййятинин тякъя 
ХЫХ  яср  вя  ХХ  ясрин  яввяллярини  дейил,  даща  гядимлярин  дя 
излярини  вя  халгын  щяйатынын  мцхтялиф  сащялярини  юзцндя 
бирляшдирмясидир.  Бу  материалларда  тякъя  синифли  ъямиййят 
дюврц  дейил,  щятта  ибтидаи  иъма  гурулушунун  да  яламятляри 
юзцня  йер  тапмышдыр.  Мящз  бу  сябябдяндир  ки,  мяняви 
мядяниййятдя  юзцня  йер  тапан  тарихилик  принсипи,  еляъя  дя 
сосиал-игтисади,  сийаси-мядяни  амилляр  вя  онларын  ХЫХ-ХХ 
ясрин  яввялляриндя  мяняви  мядяниййятдя  якс  олунмасы  да 
тарихи-етнографик  ъящятдян  юйрянилир.  Нятиъя  етибариля  бюлэя 
ящалисинин  мяняви  мядяниййятинин  бцтцн  сащяляриндя  тарихи-
етнографик варислийин олдуьу тясдиглянир, мяняви мядяниййя-
тин  ваъиб  елементляринин  узун  ясрляр  бойу  фасилясиз  тякамцл 
вя инкишаф мярщяляляри кечдийи бялли олур.  
Тядгигатын ясас обйекти кими кечмиш Газах мащалынын 
ящалиси вя  онун мяскунлашдыьы ярази  эютцрцлмцшдцр. Бяшярин 
яски  йараныш  чаьларындан  бу  яразинин  гядим  инсан  мяскяни 
олдуьуну тарихимизин мцхтялиф дюврлярини юзцндя якс етдирян 
Авейдаь,  Дамъылы,  Дашсалащлы,  Тюйрятяпя,  Шомутяпя,  Гар-
ьалар тяпяси, Бабадярвиш, Надиртяпя, Сарытяпя вя с. археоложи 

 
17 
абидяляр сцбут едир. Антик вя илк орта ясрляр дюврцндя Газах 
Гафгаз Албанийасынын тяркибиндя олмушдур. Албанийа яразиси 
Кичик  Гафгаздан,  Кцр-Араз  щювзясиндян  тутмуш,  Бюйцк 
Гафгазын шимал-шярг йамаъларына гядяр яразини ящатя едирди. 
Бу  яразидя  йерляшян  Халхал  шящяри  ерадан  яввял  ЫЫЫ  ясрдя 
даща  да  инкишаф  едяряк  Албан  чарларынын  гыш  игамятэащына 
чеврилмишдир. Газах бюлэяси ВЫЫЫ-ЫХ ясрлярдя яряблярин, Х яср-
дя Шяддадилярин, сонралар ися Атабяйлярин, Щцлакцляр-Елхани-
лярин,  Гарагойунлуларын  вя  Аьгойунлуларын  щакимиййяти  ал-
тында олмушдур. 18 йанвар 1801-ъи илдя Газах султанлыьы Шяр-
ги  Эцръцстанла  бирэя  Русийа  империйасынын  тяркибиня  бирляш-
дирилмиш, 1826-ъы илдя Ъянуби Гафгазда кечирилян инзибати-яра-
зи  ислащаты  иля  ялагядар  олараг  Газах  дистансийасына  чеврил-
мишдир.  1840-1841-ъи  иллярдя  чар  Русийасынын  кечирдийи  йени 
инзибати-идарячилик  ислащатларындан  сонра  Газах  дистансийасы 
Эцръцстан-Имеретийа  губернийасынын,  1846-ъы  илдя  ися  Тифлис 
губернийасынын тяркибиня гатылмышдыр. 1868-ъи илдя Бакы, Тифлис 
вя  гисмян  дя  Иряван  губернийаларынын  яразиляри  щесабына 
Йелизаветпол  губернийасы  йарадылмыш  вя  Газах  бюлэясинин 
яразиси бу губернийайа дахил едилмишдир. Газах гязасы ады иля 
Йелизаветпол губернийасынын тяркибиндя  бу ярази  1929-ъу иля 
гядяр галмышдыр (138, 20-21, 88, 91-92). 
Тядгигатлар  эюстярир  ки,  тарихян  Газах  бюлэясинин  яра-
зиси  онун  индики  яразисиндян  даща  эениш  олмушдур.  Беля  ки, 
щяля ХЫХ ясрин биринъи рцбцндя Газах  бюлэясинин яразиси бир 
тяряфдян Дилиъан дяряси вя Эюйчя эюлц, диэяр тяряфдян Борчалы 
чюкяйи  вя  Сыьнаг  ели,  о  бири  тяряфдян  Ъейранчюл  вя 
Шямшяддинля  гядяр  яразини  ящатя  етмишдир  (144,  213).  Бизим 
тядгигат  обйекти  кими  сечдийимиз  ящали  вя  ярази  мцасир 
инзибати-ярази  бюлэцсц  цзря  Газах  вя  Аьстафа  районларыны 
ящатяляйир. 
Азярбайъанын  Гярб  (Газах)  бюлэяси  районларынын 
мяняви  мядяниййяти  бу  вахта  гядяр  тарихи-етнографик 
ъящятдян  эениш  тядгигата  ъялб  олунмамышдыр.  Истяр  ХЫХ  яср 
няшрляриндя, истярся дя ХХ ясрин яввялляриндя, еляъя дя мцасир 
дюврцн  тядгигатларында  Газах  бюлэяси  арашдырыъылары  ясасян 
сосиал-игтисади 
ъящятдян 
марагландырмыш, 
тядгигатлар 

 
18 
билаваситя  бу  истигамятя  йюнялмишдир.  Мяняви  мядяниййят 
мясяляляри  бир  гядяр  кюлэядя  галмышдыр.  Бунун  башлыъа 
сябябляри  Газах  бюлэясинин  дя  тяркибиня  гатылдыьы  Русийа 
империйасынын игтисади-сосиал мараглары иля изащ олунмалыдыр. 
Вахтиля  рус  чары  Ы  Пйотр  Ирана  эюндярдийи  дипломат  Артеми 
Петрович Волынскийя  (1689-1740) вердийи тапшырыгда да буну 
гейд  етмишдир.  Беля  ки,  о  башлыъа  олараг  Иран  вя  Ъянуби 
Гафгазын    игтисади  вя  сийаси  вязиййяти  щаггында  материаллар 
топламаьы тапшырмышдыр (139). 
Совет дюврц тядгигатчыларынын диггятинин ясасян игтисади 
сащяйя  йюнялмясинин  башлыъа  сябяби  ися,  фикримизъя,  марк-
сизм-ленинизм  идеолоэийасынын  материйанын  биринъилийи  вя  ру-
щун  икинъилийи  фикри  вя  бу  идейа  архасында  эизлянян  игтисади 
мянафеляр,  еляъя  дя  инсанын  мангуртлашдырылмасы  сийасятидир. 
Ф.Енэелс  эюстярирди:  «Инсанлар  сийасятля,  елмля,  инъясянятля, 
динля вя с. мяшьул олмаздан яввял йемяли, ичмяли вя мянзиля 
сащиб  олмалыдырлар»  (132,  350).  Еля  бу  сябябдяндир  ки,  ХЫХ 
ясрдя  Д.Зубаревин,  И.А.Серебрйаковун,  Н.Ф.Дубровинин, 
А.Д.Йеритсовун,  Н.А.Абеловун  (119,  131;  133;  135;  147) 
ясярляриндя  мадди  мядяниййятя  эениш  йер  верилмишдир.  Б.Ве-
ниаминовун ясяри ися  (123) мадди мядяниййят, тясяррцфат вя 
ящалинин  сосиал  тяркиби  щаггында  мялумат  вермякля  йанашы, 
мяняви мядяниййят щаггында да мцлащизяляр йцрцтмяк бахы-
мындан ящямиййятлидир. Тядгигатларын бу йюнцмц ХХ ясрин 
яввялляриндя вя щятта Совет дюврцндя дя давам етмишдир. 
Газах бюлэясинин мяняви мядяниййятинин юйрянилмясин-
дя Д.Ъ.Баьыровун ясяри  (121)  мцщцм рол  ойнайыр. Бурада 
мцяллиф  ушаг  ойунлары,  халг  инамлары,  байрамлар  вя  с.  щаг-
гында  ятрафлы  мялуматлар  верир.  Мяняви  мядяниййятин  юйря-
нилмясиндя  Щ.Ялизадянин  ХХ  ясрин  30-ъу  илляриндя  топлайб 
няшр  етдирдийи  фолклор  нцмуняляри  дя  мцщцм  рол  ойнайыр. 
Мювзунун арашдырылмасында бизя Ф.Кючярлинин, С.Вурьунун, 
Щ.Гайыбовун,  И.Шыхлынын,  Щ.Щцсейнзадянин  (Щцсейн  Ариф), 
Ф.Ейвазлынын, Т.Бцнйадовун, М.Щякимовун (66; 67; 96; 97; 
19;  20;  106;  107;  55;  40;  26;  27;  28;  50;  51)  вя  б. 
арашдырмалары  даща  чох  йардымчы  олмушдур.  Доьрудур,  бу 
ясярлярин  чоху  етнографик  ясярляр  дейилдир,  лакин  фактоложи 

 
19 
материалларын  сящищлийи  вя  чохлуьу  ъящятдян  онларын  щяр  бири 
хцсуси ящямиййятя маликдир.  
Фактик материалларын топланмасы бахымындан «Якинчи», 
«Гафгаз» вя с. кими дюври мятбуат органлары да юзцнямях-
суслуьу  иля  сечилир.  Арашдырмаларымызын  эедишиндя  бурада 
топланан  етнографик  материаллардан,  йери  эялдикъя,  истифадя 
етмяйя чалышмышыг. Бцтцн бу материаллар Азярбайъанын Гярб 
(Газах)  бюлэяси  ящалисинин  мяняви  мядяниййятинин  айры-айры 
сащялярини  етнографик  тядгигата  ъялб  етмяк,  мцгайисяляр  вя 
цмумиляшдирмяляр апармаг, тядгиг олунан бюлэянин цмум-
азярбайъан  мяняви  мядяниййяти  фонунда  йерини  вя  ролуну 
мцяййянляшдирмяк  нюгтейи-нязяриндян олдугъа гиймятлидир. 
Монографийанын  нязяри-методоложи  ясасыны,  илк  нювбя-
дя, тядгигатчы-алимлярин етнографийа елми сащясиндя апардыг-
лары арашдырмалар тяшкил едир. Мцяллиф монографийада мяняви 
мядяниййят  проблемини  тарихи-етнографик  бахымдан  арашды-
рыр, онун Азярбайъан тарихи иля баьлы инкишафынын мярщяляляри-
ни тядгиг едиб юйрянмяйя чалышыр. 
Монографийанын  йазылмасы  цчцн  ясас  мянбя  мцяллифин 
1990-1994-ъц  иллярдя  Газах  бюлэясиня  елми-етнографик  еза-
миййятляри  заманы  топладыьы  чюл-етнографик  материалларыдыр. 
Ейни заманда, ХЫХ ясрдян бу эцнцмцзя гядяр няшр олунан 
мяъмуяляр,  дюври  мятбуат,  бядии  ядябиййат    нцмуняляри  дя 
ящямиййятли  мянбя  кими  тядгигата  ъялб  едилмишдир.  Бцтцн 
бунларла йанашы, мянбяшцнаслыг базасы кими, мцхтялиф архео-
ложи вя тарихи ясярляря, фолклоршцнаслыг вя сянятшцнаслыг ясярля-
риня,  етнографларымызын  диэяр  бюлэялярля  баьлы  апардыглары 
арашдырмалара да мцраъият едилмишдир.  
Монографик тядгигат ясяриндя илк дяфя олараг Азярбай-
ъанын  гярб  районларынын  мяняви  мядяниййяти  тарихи-етног-
рафик  бахымдан  комплекс  шякилдя  юйрянилир.  Юзцнямяхсус 
локал-мящялли  хцсусиййятляря  малик  олан  гярб  районларынын 
мяняви  мядяниййятиндя  юз  яксини  тапан  халг  щяйат  вя 
мяишятинин  мцхтялиф  сащяляри,  онларын  цмуми  вя  фяргли 
ъящятляри  мцяййянляшдирилир.  Илк  дяфя  олараг  бюлэянин 
фолклору, мусигиси, халг байрамлары, ислам дини вя онун няг-
шибяндилик  тяригяти,  ойун  вя  яйлянъяляри,  тябабяти,  елм  вя 

 
20 
маарифи  бцтювлцкдя  етнографик  ъящятдян  тядгигата  ъялб  олу-
нур.  Халг  щяйатындан  силинмиш,  лакин  мяняви  мядяниййятдя, 
даща доьрусу, фолклорда юзцнц эюстярян адятляр, инамлар вя 
с. арашдырылыр вя бязи мягамларда диэяр бюлэялярля мцгайисяли 
тядгиг олунур. Ясярдя, ейни заманда, мцхтялиф йарадыъы СА-
щяляр  цзря  йетишян  шяхсиййятлярин  щаггында  верилян  мялумат-
лар да юзцнцн илкинлийи иля мараглыдыр. 
Тядгигат ишинин елми-практик ящямиййятиня эялдикдя ися 
гейд едя билярик ки, онун материаллары вя елми нятиъяляри хал-
гымызын  мяняви  мядяниййятинин  тарихи-етнографик  ъящятдян 
щям айры-айры бюлэяляр цзря, щям дя цмумазярбайъан кон-
текстиндя юйрянилмясиндя, чохъилдлик «Азярбайъан етнографи-
йасы»нын,  «Азярбайъанын  мяняви  мядяниййят  тарихи»нин  йа-
зылмасында,  али  мяктяблярдя  етнографийа  елми  цзря  хцсуси 
курсларын вя семинарларын кечирилмясиндя истифадя олуна биляр. 
Монографийанын  елми  нятиъяляриндян  тарихчиляр  вя  етнограф-
ларла  йанашы,  ядябиййатчылар,  фолклоршцнаслар,  мцсигишцнаслар 
вя сянятшцнаслар да истифадя едя билярляр. 
Чох  тяяссцфляр  олсун  ки,  тягдим  олунан  монографик 
тядгигат  ясяри  мцяллифин  юмрцнцн  чичяклянян  чаьында  –  гырх 
йедди  йашында  дцнйасыны  дяйишяндян  сонра  няшря  щазырлан-
мышдыр. Буна эюря дя мярщум етнограф-алимин аиляси вя гар-
дашы – фолклоршцнас-алим, филолоэийа елмляри доктору, профес-
сор Мащмуд Аллащманлы монографийанын эениш мцзакиряля-
риндя, няшря щазырланмасында иштирак етмиш  АМЕА Археоло-
эийа  вя  Етнографийа  Институтунун  рящбярлийиня,  «Тарихи  ет-
нографийа»  шюбясинин  бцтцн  ямякдашларына,  хцсусиля  дя  яся-
рин елми редактору, академик Теймур Бцнйадова, елми ряй-
чиляр – тарих елмляри доктору Фязаил Вяли Имраноьлуна, tarix 
elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, ямякдар елм хадими Баба Tofi-
гя, тарих елмляри üzrə fəlsəfə doktoru, шаир-етнограф Ясяд Яли-
йевя  (Тящлялийя)  və  ясярин  kompüterdə  yığılmasınдa  ямяйи 
олан Gülmirə xanım Qasımovaya дярин миннятдарлыьыны бил-
дирир. 
     

 
21 
 
I FƏSİL 
 
XALQ   YARADICILIĞI 
 
zərbaycan  халгынын  йаратдыьы  зянэин  мяняви 
дяйярляр ичярисиндя халг йарадыъылыьы -  folklor 
özünün  zənginliyi,  qədimliyi  və  janr 
müxtəlifliyi  ilə  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
Folklor xalqımızın keçib gəldiyi tarixi inkişaf yolunda onla-
ra  daim  yol  yoldaşı  olmuşdur.  Orda  əcdadlarımızın  həyat, 
dünya haqqında düşüncələri, inamları, arzu və istəkləri, dər-
di-qəmi, sevinci və s. əks olunmuşdur. Xalqımızın həyatının 
elə bir sahəsi, elə bir tərəfi olmamışdır ki, o bu xalq yaradı-
cılığı nümunələrində öz əksini tapmasın. Zəngin yaradıcılıq 
sahəsi  olan  folklor  tarixi  keçmişimizi,  adət-ənənələrimizi, 
məişətimizi  özündə  əks  etdirən  əvəzsiz  xəzinədir.  Ona  görə 
də  bütün  araşdırıcılar  bu  zəngin  xəzinəyə  müraciət  edərək 
ondan файdalanırlar. 
Xalq  zəngin  bədii  yaradıcılıq  sahəsi  olan  folklorun 
yaradıcısıdır.  Ulularımız  öz  niyyətlərini  oрada  yaşatmaqla 
bir  növ  gələcək  nəslə  çatdırmaq  istəmişlər.  Həmin  yaradı-
cılıq nümunələriniн toplanıb müxtəlif sahələr цзря araşdırıl-
ması mühüm və vacib məsələ kimi diqqəti cəlb edir. Maldar-
lıq, əkinçilik və ovçuluqla bağlı yaranan nəğmələrin şübhə-
siz ki, olduqca qədim olan bir tarixi vardır. Bunlar maldar-
lıq,  əkinçilik  mədəniyyətinin  izlərini  bu  günümüzə  qədər 
özündə qoruyub saxlayır. Eləcə də digər sahələr, mövsüm və 
məişət mərasimləri və s. xalqımızın yaşayışından, keçib gəl-
diyi inkişaf yolundan xəbər verir. Bu zəngin xəzinənin бюл-
эяляr  üzrə  araşdırılmasının  özünün  mühüm  əhəmiyyəti  var-
dır.  Çünki  həр  бир  ərazinin  spesifik  xüsusiyyətlərinin  tədqi-
qində xalq yaradıcılığı əsas materialdır.  
A 

 
22 
Azərbaycanın  bir  hissəsi  kimi  Qazax  bölgəsində  də 
şifahi xalq ədəbiyyatı özünün zənginliyi ilə  maraq doğurur. 
Xalq  təfəkkürünün  ayrılmaz  bir  hissəsi  kimi  diqqəti  cəlb 
edir.  Xalqının  xarakterini  öyrənmək  üçün  material  (130, 
236) kimi folklorun etnoqrafik cəhətdən öyrənilməsi mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  Eyni  zamanda  demək  olar  ki,  ümumi 
savadsızlıq  şəraitində  folklor  estetik  tələbatı  ödəmək  üçün 
ən əhəmiyyətli mənbə rolunu oynayırdı. Şifahi yaradıcılıqda 
xalqın həyatının və məişətinin ən müxtəlif olan cəhətləri öz 
əksini tapmışdır (126, 188)  Xalq bu nümunələrdə öz arzu və 
istəyini,  sevincli  və  kədərli  günlərini,  mübarizəsini  əks 
etdirmişdir.  Xalqın  həyatı,  təsərrüfatı,  adət-ənənələri,  toyu, 
yası,  əxlaqı,  dünyagörüşü  və  s.  фolklorda  geniş  şəkildə  əks 
olunduğu üçün о ən etibarlı mənbədir. Bu sərvətin toplanıb 
tədqiq  olunması  həmişə  böyük  əhəmiyyət  kəsb  etmişdir. 
Xalqın  musiqisi  də  folklorla  qırılmaz  tellərlə  bağlıdır  və 
bəzən  bunlar  bir-birilə  elə  qovuşur  ki,  hətta  mütəxəssislər 
belə  bir-birindən  ayırmaqda  çətinlik  çəkirlər.  Folklor  kimi 
musiqi  də  xalqın  həyatından  doğur  və  xalqı  musiqisiz 
təsəvvür  etmək  olmaz.  Çünki  musiqi  folklorla  bərabər 
xalqın  mərasimlərinin,  bayramlarının,  toyunun,  yasının  və 
s. tarix boyu yol yoldaşı olmuşdur. 
Bütün bunları nəzərə alıb digər bir cəhəti də demək la-
zımdır ki, халгымызын йаратдыьы мяняви сярвятлярин – folkloru-
muzun,  musiqimizin  araşdırılması  sahəsində  müəyyən  işlər 
görülsə  də,  hələ  onun  bölgələr  üzrə  tədqiqi  işinə  baş-
lanmamışdır. Bunа эюря дя Qazax бюлэясинин мяняви мядя-
ниййятини  комплекс  шякилдя  araşdırmağı  qarşımıza  məqsəd 
qoymuşuq. 
  
1.1. АШЫГ  СЯНЯТИ 
 
Şifahi ədəbiyyatın ən geniş yayılmış qolu aşıq yaradıcı-
lığıdır. Xalqın  çoxəsrlik mübarizəsi, arzu və istəkləri, təmiz 
məhəbbət  duyğuları,  həyata,  cəmiyyətə  münasibəti  bu  zə-

 
23 
ngin xəzinədə özünün geniş əksini tapmışdır. Elə bunun nəti-
cəsidir ki, aşıqlar xalq arasında böyük nüfuz sahibi olub, «el 
anası»,  «el  aşığı»,  «haqq  aşığı»,  «dədə»  və  s.  adlarla 
xatırlaнмышдыр. 
Aşıq  yaradıcılığı  öz  kökləri  etibarilə  çox  qədimdir. 
Çünki bu sənət xalqın təsərrüfat həyatından, əmək vərdişlə-
rindən  doğaraq  yaranmışdır.  Y.Ağayev  yazır:  «Türk-tatar 
xalqlarının aşıq sənəti  onların ərəb və  farslarla mübarizəsi-
ndən  hələ  çox  qabaq  mövcud  olmuşdur»  (3).  «Azərbaycan 
aşıq  sənətinin  tarixini  hər  şeydən  əvvəl,  bu  ərazidə  məskən 
salan  yarımköçəri  tayfaların  məişətində  axtarmaq  daha 
düzgündür».  Bu  sənətin  rişələri  qədim  dövrlərə  gedib  çıxır. 
Etnoqrafik  müşahidələrdən  belə  məlum  olur  ki,  aşıq 
sənətinin  yaradıcıları  maldar  tayfalar  olmuşlar  (26,  42). 
Göründüyü kimi, bu fikir aşıq sənətinin mənşəyini çox dəqiq 
ifadə  edir.  Çünki  dağda,  düzdə,  çöldə,  mal,  qoyun  otaran 
maldar  –  çoban  üçün  sazı  çiynində  gəzdirmək  daha 
münasib,  daha  asandır.  Академик  Теймур  Бцнйадов  eyni 
zamanda  aşıq  sənətinin  tarixini  belə  qeyd  edir:  «Faktları 
diqqətlə  təhlil  etdikdə  Azərbaycan  ərazisində  yaşayan 
qəbilələrin  3  min  il  bundan  qabaq  sazdan  istifadə  etdiyinə 
şübhə  yeri  qalmır»  (26,43).  Aşıq  yaradıcılığının  başqa 
musiqi  sahələrindən  qədim  olmasını  Ü.Hacıbəyov  da  qeyd 
edir: «Aşıqlar Azərbaycan bayatılarının və şikəstələrinin ən 
yaxşı  ifaçısıdır.  Azərbaycanda  aşıqlar  sazandalardan  əvvəl 
meydana  gəlmişlər»  (48,  206).  Bu  qədim  tarixə  malik  olan 
sənət sahəsinin xalqa yaxın olmasının başlıca səbəblərindən 
biri «xalqın öz yaradıcılığı» olmasıdır (48, 206).  
Aşıq yaradıcılığı mahiyyəti etibarilə bir çox sənət sahə-
lərini  özündə  birləşdirir.  M.H.Təhmasib  yazır:  «Aşıq  xalq 
sənətkarıdır.  Bu  sənət  həmişə  sinkretik  olmuş,  indi  də 
sinkretikliyin bütün xüsusiyyətlərini özündə yaşatmaqdadır. 
Yəni bu gün də aşıq həm şair, həm bəstəkar, həm dastançı, 
həm  müğənni,  həm  çalan,  həm  oynayan,  həm  aktyor,  həm 
də nağılçıdır. Başqa şəkildə deyilsə o, həm şeir, həm dastan, 

 
24 
həm  də  musiqi  havaları  yaradan,  yaratdıqlarınы  isə  öz 
məlahətli  səsi  ilə,  məharətli  barmaqları  ilə  ifadə  etməyi 
bacaran  bir  sənətkardır  (110,  28).  Böyük  bəstəkarımız 
Bülbül  də  təqribən  bu  fikri  irəli  sürür:  «Aşıqlar  hər  şeydən 
əvvəl  şairdir,  ifadə  etdiyi  mahnıların  yaradıcısıdır.  Aşıq 
müğənnidir.  O  öz  nağılının  xeyli  hissəsini  mahnı  şəklində 
ifadə edir. Aşıq çalğıçıdır. O öz hekayəsini və mahnısını saz 
ilə  müşayiət  edir.  O  özünəməxsus  xarakterik  mimika  ilə 
müşayiət  edir,  gəzişir,  rəqs  edir,  çox  vaxt  hekayə 
qəhrəmanının  hərəkətini  təsvir  edir.  Aşıq  reçitativ  ifaçılıq 
ustasıdır»  (25,  139).  Buradan  göründüyü  kimi,  aşıq  demək 
olar  ki,  öz  qəhrəmanının  həyatını  yaşayır.  Onun 
hərəkətlərini,  ağrı  və  əzablarını,  sevincini  qəhrəmanı  ilə 
birgə  çəkir,  birgə  dərdlənib,  birgə  gülür.  Elə  bunun  nəti-
cəsidir  ki,  aşıq  sənəti  xalqın  ən  doğma  sənəti  olmuşdur. 
H.Zərdabi  xalqın  bu  sənətə  olan  məhəbbətini  belə  ifadə 
edir:  «Bizim  Qafqaz  müsəlmanlarına  heç  bir  yazı  və  dil  ilə 
deyilən söz o qədər əsər etməz, necə ki, şeir ilə deyilən söz… 
Bir baxın aşıqlar toylarda oxuyanda onlara qulaq asanlara. 
Bu zaman qulaq asanlar elə hala gəlirlər ki, bəistilahi-türk, 
ətin  kəssən  də  xəbəri  olmaz.  Elə  ki,  sonra  toy  qurtardı, 
aşıqlar  evlərinə  getdi,  beş-on  gün  uşaqlar  oxuya-oxuya 
gəzirlər və bir-birlərinin qələtlərini düzəldirlər» (117). Bütün 
bunlar aşıq sənətinin xalq arasında böyük nüfuz qazandığını 
göstərir. 
XIX  əsrdə  və  XX  əsrin  əvvəllərində  aşıqlar  öz  fəaliy-
yətlərini əsasən kəndlərdə щяйата keçirirdilər. El aşıqları öz 
sazları  ilə  toylarda,  el  şənliklərində,  bayramlarda, 
məclislərdə  iştirak  edir,  çaldıqları  havalarla  oxuduqları 
mahnılarla, danışdıqları dastanlarla xalqı sevindirirdilər.  
XIX əsr aşıq yaradıcılığının inkişafında xüsusi mərhə-
lədir. Bu dövr yeni-yeni ustad sənətkarların meydana çıxma-
sı və yeni saz havalarının yaranması ilə xarakterizə olunur. 
Bunun  başlıca  səbəbi  odur  ki,  «XIX  əsrin  başlanğıcından 
etibarən  aşıq  şeiri  və  musiqiси  böyük  inkişaf  yoluna  düşür. 

 
25 
Hər şeydən əvvəl, sazın quruluşca təkmilləşməsi – pərdə və 
simlərin nizamlı düzülüşü ilə, bütün bunların yekunu kimi də 
sazda üç melodik səs axarının yaranması ilə əlaqədar ortaya 
çıxır. Bir sözlə, sazda məhsuldar pərdələrin sayı bir deyil, üç 
olur.  Yəni  sazın  daha  iki  pərdəsi  müəyyən  təkamül  prosesi 
keçirərək  şah  pərdə  səviyyəsinə  qalxır.  Ona  görə  də  bu 
dövrdə  yeni  saz  havalarının  yaranması  üçün  olduqca 
əlverişli  imkan  yaranır»  (87,  4).  Elə  həmin  dövrdə  Yəhya 
bəy  Dilqəmin  yaradıcılığı  ilə  bağlı  Dilqəm  kökü  yaranır. 
Məhz  «Cəlili»,  «Qəhrəmani»,  «Dilqəmi»,  «Göyçə  gülü», 
«Göyçə şərilisi» və s. саз havaları da bu əsrdə yaranır. Aşıq 
Zülfüqar «Qazax səbzəsi», «Qazax dübeytisi»ni yaradır. Hər 
iki  hava  əvvəlki  dövrlərdən  inkişaf  edib  gələn 
müvəffəqiyyətin  məntiqi  nəticəsidir.  Hələ  buna  qədər 
M.P.Vaqif  tərəfindən  «Vaqifi»,  M.V.Vidadi  tərəfindən 
«Qazax  yurd  yeri»  havaları  yaranmışdır.  Belə  irad  tutula 
biləр  ki,  Vaqif  və  Vidadi  aşıq  deyil,  şairdir.  Lakin  qeyd 
etməliyik  ki,  hər  iki  sənətkarın  yaradıcılığının  əsasını  aşıq 
şeiri  üslubunda  yazılmış  şeirlər  təşkil  edir.  Onların 
yaradıcılığı  təkcə  Qazax  aşıq  yaradıcılığına  deyil, 
bütünlükdə  sonrakı  dövr  ədəbiyyata  təsir  göstərmişdir. 
Şübhəsiz ki, hər iki el şairi saz çala bilmişlər. Digər tərəfdən 
Vidadinin  saz  çala  bilməsini  Vaqifin  ona  yazdığı  məktub-
qoşmasından da aydın şəkildə görürük: 
 
Hatəm ağanın ki, sazın çalarsan, 
Eşqin atəşini cana salarsan (19, 27). 
        
XIX  əsrdə  öz  inkişaf  səviyyəsinə  görə  aşıq  sənəti  Qa-
zaxda  başqa  mahallara  nisbətən  daha  çox  inkişaf  etmişdi. 
Lakin  «mətbuatın  əhatə  dairəsinin  hələ  lazımı  qədər  geniş 
olmadığı əsrlərdə aşıq yaradıcılığı daha çox məhəlli olurду» 
(4,  206).  Ашыг  сянятинин  мəhəlli  xarakterлi  olması  fikrini 
qəbul  etməklə  yanaşı,  qeyd  etməliyik  ki,  ayrı-ayrı  yerlərdə 
yaranan  aşıq  yaradıcılığı  öz  içinə  qapılıb  qalmамыш,  bir-

 
26 
birinə qarşılıqlı sürətdə təsirini göstərмиш və inkişaf eтмишdir. 
Bu dövrdə Qazax aşıq yaradıcılığı Göyçə, Tovuz вя Borçalı 
aşıq  məktəbləri  ilə  təmasda  даща  чох  уьурлар  газанмышдыр. 
Məsələn:  T.Miralay  ustad  aşıq  Ələsgərin  Qazaxa  gəldiyini 
söyləyir  (80).  Sonra  müəllif  ustad  aşığın  1924-cü  ilədək 
Gəncə  və  Qazax  qəzalarında  dəfələrlə  səfərlərdə  olduğunu 
söyləyir.  Eyni  zamanda,  Ağ  Aşığın  və  Aşıq  Alının 
əsərlərindən  aydın  olur  ki,  onlar  da  Qazaxda  оlmуş,  heç 
şübhəsiz ki, məclislər keçirmişlər (56, 56-57). Bu təmaslarda 
Qazax  aşıq  yaradıcılığının  özünün  spesifik  xüsusiyyətləri 
yaranмышдır. Belə ki, Göyçə və Borçalı aşıqları əsasən фярди 
шякилдя,  Tovuz  aşıqları  balabanla  məclis  aparмышдыlarsa, 
Qazax  aşıqları  orta  mövqeydə  durмушдулар.  Burada 
balabansız məclis aparan aşıqlarla yanaşı, balabanla məclis 
aparan  aşıqlara  da  təsadüf  edilirди.  Başqa  bir  tərəfdən 
Qazax aşıq sənətində yaradıcı aşıqlar deyil, peşəkar aşıqlar 
çoxluq  təşkil  edirди.  Чох  тяяссцф  ki,  onların  çoxunun  adı 
bizim üçün naməlum qalmışdır.  
Bu  dövrdə  artıq  ашыг  məclislərinин  keçirilməsi  qaydası 
formalaşır.  M.Qasımlı  aşıq  məclislərinin  «Baş  divani»  ilə 
açıldığını  göstərərək  yazır:  «Aşıq  məclisləri,  bir  qayda  ola-
raq, ağıl, könül havası sayılan «Baş divani»ylə açılır. Onun 
«Məclis  divanisi»  adıyla  adlanması  da  бу  səbəbdəndir  (68, 
69).  Ustadnamələrdən  sonra  «El  havası»  («Qaraçı»  da 
deyirlər) və s. aşıq havaları üzrə şeirlər oxunardı. «Qaraçı» 
xalq  arasında  ən  çox  sevilən  hava  olmuşdur.  «El  havası» 
adlanması da çox güman ki, elə bununla bağlıdır. Çünki bu 
hava xalqın həyatından törəyir, aran-dağ köçünü özündə əks 
etdirir.  Rəşid  Göyçəлиnin  dili  ilə  desək,  hər  dəfə  «Qaraçı» 
havasını  eşidəndə  uşaq  vaxtı  gördüyümüz  çənin-çisəyin 
içindən köçən «arançı  köçü» yada düşür (125, 9). Məclislər 
bir  neçə  эцн  çəkər  və  bu  zaman  dastanlar  söylənilərdi.  Bu 
dastanlar  öz  ideyasından,  yəni  qəhrəmanlıq  və  məhəbbət 
дастаны olmasından asılı olmayaraq tam şəkildə söylənər və 
maraqla  sonadək  dinlənərdi.  Bu  dastanlar  adətən  «Aşıq 

 
27 
Qərib»,  «Əsli  və  Kərəm»,  «Şah  İsmayıl»,  «Koroğlu»  və  s. 
ibarət  olardı.  П.Bostrikov    ХХ  əsrin  əvvəllərində  aşıqlar 
haqqında yazırdı: «Aşıqlar əsasən kəndlərdə olurlar. Onları 
xalqın  öz  içindəн  çıxan  adamlar  təşkil  edir.  Aşıqların  sayı 
ikidən  az  olmur,  biri  sazda  çalıb  oxuyur,  o  biri  balabanda 
onu  müşayiət    edir,  bəzən  məclisdə  əllərində  saz  iki  ustad 
aşıq olur; onlar növbə ilə çalıb oxuyur və deyişirlər. Aşıqlar 
Zaqafqaziya  (Ъянуби  Гафгаз  –  М.А.)  əyalətlərində 
kəndlərdə  sazandarlar  şəhərlərdə  malik  olduqları  qədər 
hörmətə malikdirlər» (60) . Aşıqlara bu zaman hətta qaçaq 
dəstələrində  də  rast  gəlmək  olurdu.  Qaçaq  Kərəmin 
dəstəsində  gözəl  səsi  və  yaradıcılıq  qabiliyyəti  olan  İncəli 
Aşıq Abdulla olmuşdur. 
Aşıqlar  yaradıcılıq  qabiliyyətlərinə  görə  müəyyən 
qruplara  ayrılır.  Folklorşünas  V.Vəliyev  onları  ustad  aşıq-
lar, ifaçı aşıqlar və el şairlərinə bölür (113, 147-148). P.Əfən-
diyev isə онлары ustad və ifaçı aşıqlar adı ilə qruplaşdırır (41, 
170). Bizcə, V.Vəliyevin bölgüsü daha düzgündür. Çünki, el 
şairləriнин  səsləri  olmasa  da,  məclis  aparmasaлар  da,  onlar 
saz  çala  bilmiş  və  yaratdıqları  aşıq  ədəbiyyatının  tərkib 
hissəsinə çevrilmişляr. 
Bu dövrdə qaçaq hərəkatı ilə bağlı çoxлу dastanlar ya-
ranır. Bunun nəticəsində XIX əsrin ikinci yarısındaн etiba-
rən aşıq yaradıcılığında müasir mövzular, mübarizə motivlə-
ri  ön  plana  keçir.  Bu  dövr  dastanların  məzmun  və  forma 
xüsusiyyətində  də  müəyyən  dəyişikliklər  nəzərə  çarpır. 
Klassik aşıq dastanlarından fərqli olaraq tarixi səpkili heka-
yələr  şəklini  alırlar.  Bu  dövrdə,  daha  doğrusu,  XIX  əsrin 
ortalarından  etibarən  Qaçaq  Kərəmlə  bağlı  dastan-heka-
yələr yaranmağa başlayır. 
Aşıq  yaradıcılığı  öz  qidasını  xalqın  həyatından  alır. 
Xalqın  təsərrüfatı,  mədəniyyəti,  adət-ənənəsi,  əxlaqı,  mə-
həbbəti, ictimai vəziyyəti və s. aşıq yaradıcılığının mövzusu-
na çevrilir. 

 
28 
XIX  əsr  Azərbaycan  aşıq  ədəbiyyatının  inkişafında 
Qazax aşıqlarının xüsusi rolu varдыр. Bu dövrdə yaşayıb ya-
radan  aşıqlardaн  biri  Aşıq  Mayıldır.  Ədəbiyyatçılar  onun 
Qazax  və  Tovuz  tərəflərdən  olduğunu  ehtimal  edirlər  (14, 
272). Yüksək təbə malik olan bu sənətkarın həyatı haqqında 
məlumat  olduqca  azdır.  Lakin  «Tənbəl»  adlı  şeirindən  ay-
dın olur ki, o, sovet hakimiyyətinin ilk illərində həyatda ol-
muşdur.  Aşığın  yaradıcılığının  əsasını  məhəbbət,  qadın  gö-
zəlliyi, əhd, vəfa və s. təşkil edir: 
 
Dosta dost ol gözəl gülgəz, 
Seyraqubun bağrını яz. 
Sən yaxşısan yaxşıyla gəz, 
Qoşulma yamana, Zöhrə. 
        
      Aşıq bu gözəli bütün geyimi, bəzəyi ilə təsvir edir. Aşığın 
«qaşı  qara»,  «xalı  hindu,  gözü  şəhla»,  «qaşları  kaman», 
«qumru  avazlı,  şirin  sözlü»  gözəlləri  yaşıl,  al  geyir,  üzündə 
rübəndi  ilə  «cilvələnən  yaşılbaşa»  bənzəyir.  Aşıq  «peykan 
kirpikli»,  «ala  gözlü,  mah  camallı,  siyah  xalлı,  sona  sığallı» 
gözəli  «nazik  əldə  corab  toxuyan»  yerdə  görüb  təsvir  edir. 
Onun gözəli əyninə al-qırmızı geymiş, başına qırmızı şal ört-
müşdür. Aşıq hətta onun yaşını da qeyd edir: 
 
Töküb gərdəninə qara telləri, 
Zülflərin tağı nə gözəl-gözəл 

 
 
deyən  aşıq  gözəlin  əyninə  zər-ziba,  əlində  güllü  dəsmal,  te-
lində şirmayə şana, başında cuna, belində gümüş kəmər ol-
duğunu  sənətkarlıqla  təsvir  etməklə,  gözlərimiz  qarşısında 
onun sürətini canlandırır. 
Qazax  aşıqları içərisində Miskin  Əli də öz yaradıcılığı 
ilə seçilir. H.Əlizadə onun 1881-ci ildə dağ kəndində doğul-
duğunu, mal-qara otardığını və dülgərlik etdiyini göstərir (9, 

 
29 
430).  Aşığın  şeirləri  əsasən  qadın  gözəlliyinin  tərənnümünə 
həsr olunmuşdur: 
Xub saxla namus, arını, 
İstərəm etibarını, 
Atıb vəfalı yarını, 
Seyraqubu bulma, aman. 
Göründüyü kimi, burada namus, ar, etibar, vəfa başlı-
ca məsələ kimi diqqət mərkəzində durur. 
          Qazax  şairləri  içərisində  Aşıq  Həsən  də  maraq  doğu-
rur.  Onun  təsvirləri  özünün  obrazlılığı  və  səmimiliyilə  diq-
qətəlayiqdir:  
 
Qarğı barmaqlarda gümüşdən üzük, 
Minadı gərdəni, incəsi nazik, 
Bəyaz biləklərdə qızıl bilərzik, 
Dolanıb qollarda çalxalanırmı? 
   
Aşıq hətta «al, şal geymiş», köynəyinə zər bəzənmiş gö-
zəlin haqqında danışarkən öz elinin-obasının da adını çəkir. 
İyid sözü mərdanə, 
   Obası Eynallı Gülnaz. 
     Aşıq  Cəfərin  isə  şeirlərində  bu  gözəlliklərin  təsviri 
ilə  yanaşı,  qadın  tənbəlliyi,  səliqə-sahmana  fikir  verməməsi 
də  tənqid  olunur.  Онун  «Dul  arvad»  şeiri  bu  baxımdan 
maraqlıdır: 
 
Quruyar üstündə xamır duvağın, 
    Silməz qab-qaşığın, yumaz tabağın, 
               Qonaq görçək salar qaşın-qabağın (10, 6). 
 
 Aşıq  Mənsurun  da  yaradıcılığı  bu  dövr  ədəbiyyatın 
xarakterik xüsusiyyətlərini yaşatmaqla özünəməxsusluğu ilə 
seçilir.  Elin-obanın  dərdi-sərini,  adət-ənənəsini  özündə  əks 
etdirir. Onun ustadnamə tipli «Qocalar» şeiri müəllifin dün-

 
30 
ya  haqqında  düşüncələrini  əks  etdirir,  insanlardakı  dualist 
xarakteri, yaxşılıq, yamanlıq münasibətlərini açıqlayır:  
Yaxşı adam bu dünyada ölməsin, 
Yaman adam uzun ömür sürməsin, 
Oğulsuz kişinin varı olmasın, 
Hər sabah malını sanar, qocalar. 
 
Aşığın «Yaradan canım» təcnisi milli psixologiyamızı, 
adət-ənənələrimizi açmaq baxımından əhəmiyyətlidir: 
   
Düşmən, bu qisası səndən alaram, 
Əgər ki, almasa yaradan canım. 
  
  Burada bəzən əsrlərdən bəri davam edən düşmənçilik, 
qan izləri, qisasçılıq qalır. Şeir özünün poetikliyi ilə diqqəti 
cəlb  edir.  Lakin  çox  təəssüflər  olsun  ki,  ustad  sənətkarın 
yaradıcılığındakı  bu  xüsusiyyətlər  nəinki  araşdırılmamış, 
hətta  toplanıb  çap  olunmamışdır.  Elə  sənətkarlar  var  ki, 
ancaq  onların  haqqında  xalq  arasında  müəyyən  xatirələr, 
əhvalatlar yaşayır. Şeirləri isə toplanıb çap olunmadığı üçün 
unudulmaq  üzrədir.  H.Əlizadənin  bu  aşıq-şairlərin 
şeirlərinin  toplanmasında  xidməti  əvəzsizdir.  İndi  onların 
həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi vaxtı çatmışdır. Мяняви 
mədəniyyətimizin  öyrənilməsində  həmin  sənətkarlarын 
йарадыъылыьы böyük əhəmiyyətə malikdirlər. 
Qazax  mahalında  Kəsəmənli  Qəmli  Hüseyn  və  Aşıq 
Əli Köçəsgərli дə tanınmış aşıqlardan olmuşdur. Lakin bu-
nunla belə, o dövr aşıqların yaradıcılığı haqqında məlumat 
çox azdır. Bunun başlıca səbəbi, bizə belə gəlir ki, mahalda 
yaradıcı  aşıqların  az  olub  peşəkarların  əksəriyyət  təşkil 
etməsilə  bağlıdır.  Bildiyimiz  kimi,  peşəkar  aşıqlar  aşıq 
sənətinin  inkişafında,  təbliğində  nə  qədər  böyük  rol  oyna-
salar  da,  onlar  yaddaşlardan  tez  silinib  gedir.  Lakin  bu-
nunla  belə  aşıq  yaradıcılığı  öz  inkişafını  davam  etdirmiş, 
müasir dövrümüzdə xalq arasında geniş şöhrət qazanan Şıxlı 

 
31 
Дərya  Məhəmməd,  Qaymaqlı,  «İncə  Gülü»  havasının  ya-
radıcısı Aşıq Avdı, Kəmərli Aşıq Calal («Calaloğlu» havasının 
yaradıcısı), H.Xaloğlu və s. kimi aşıqlar yetişmişdir.