Азярбайъан милли елмляр академийасы археолоэийа вя етнографийа институту

2.2.   QURBAN BAYRAMI 
 
Azərbaycan  xalqının  mənəvi  mədəniyyətinin  mühüm 
bir  hissəsini  Иslam  dini  ilə  bağlı  olan  dini  bayram  və 
mərasimlər  təşkil  edir.  Belə  bayramlardan  biri  Qurban 
bayramıdır.  Bu  bayram  etnoqrafik  ədəbiyyatda  müəyyən 
qədər  юз  яксини  тапмыш,  meydana  gəlmə,  inkişaf  tarixi 
haqqında  araşdırmalar  aparılmışdır.  Lakin  onun  бюлэяляр 
üzrə  müqayisəli  öyrənilməsi,  oxşar  və  fərqli  cəhətlərinin, 
özünəməxsus  xüsusiyyətlərinin  araşdırılması  hələ  də  bir 
problem  olaraq  qalır.  Belə  бюлэялярдян  biri  də  Qazax 
bölgəsidir.  Bu  bayram  ХЫХ-ХХ  ясрин  яввялляриндя  бюлэя 
rayonlarında  çox  təntənəli,  həm  də  xüsusi  maraqla  qeyd 
olunurду.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  nəinki  indi,  XIX  əsrdə 
və XX əsrin əvvəllərində də Qurban bayramı xalq arasında 
daha  təntənə  ilə  keçirilmişdir.  Bunu  həmin  dövr  mətbuat 
səhifələrində  gedən  ara-sıra  məqalələr  və  ağsaqqalların 
yaddaşından topladığımız məlumatlar da тясдигляйir. 
Ərəblər arasında İd-al-аdxa, iд al-Kurban və ya İd al-
Kabir  (böyük  bayram),  фars  diлli  xalqlarda  Eyde-Qurban, 
Pakistan,  Banqladeş  və  Hindistan  müsəlmanları  arasında 
Bakrid  kimi  tanınan  (142,  5)  bu  bayram  Azərbaycan 
türkləri arasında Qurban bayramı adı ilə qeyd olunur. 

 
115 
Qurban  vermə  adəti  dünyanın,  demək  olar  ki,  bütün 
xalqlarında,  o  cümlədən  Azəri  türklərində  mövcud 
olmuşdur.  Xalqımız  arasında  bu  bayramın  geniş 
yayılmasının  əsas  səbəblərindən  biri  qədim  inam  və 
etiqadlarla  bağlı  olmasıdır.  M.Dadaşzadə  «Həcclə  bağlı 
olan  qurban  vermək  adəti  isə  azərbaycanlıların  qədim 
adətləri,  etiqadları  ilə  bağlı  olduğundan  geniş  yayılmışdır» 
(38,  47)  -  deyə  qeyd  edir.  Bu  adətin  islama  qədərki  ərəb  
adətləri  ilə  bağlı  olması  mülahizəsi  də,  bizim  fikrimizcə, 
mübahisəlidir.  Belə  fikir  irəli  sürmək  daha  düzgün  olar  ki, 
bu mərasim Иslam dininə Məhəmməd Пeyğəmbər tərəfindən 
qədim ərəb adətlərindən əxz olunaraq gətirilmişdir. Onu da 
qeyd edək ki, qədim əcdadlarımız təkcə heyvanlardan deyil, 
hətta  insanlardan  da  qurban  kəsmişlər.  Qədim  insanın 
təsəvvürünə  görə,  insan  öləndən  sonra  da  yaşayır,  o  ancaq 
şəklini  dəyişdirir.  Onun  ruhuna  ehtiram    vacibdir.  Buna 
görə  də  qədim  azərbaycanlılar  ölülərin  öz  rəsmi  bayram 
vaxtlarında  öz  yaraqları  ilə,  vuruşda  onun  ən  yaxın 
sədaqətli  dostu  atı  ilə,  əksəriyyətини  ися  öz  varı  ilə  dəfn 
edirdilər.  Bunun  izini  dilimizdə  indi  də  yaşayan  «qurban 
olum» ifadəsi və folklor nümunələri də qoruyub saxlayır: 
Mən aşiqəm, can sənə, 
 Olmuşam qurban sənə. 
                                Quzu qurbanı nədi, 
                  Mən özüm qurban sənə (23, 27). 
Tarixi  inkişafın  sonrakı  mərhələlərində  insan 
qurbanları  tam  şəkildə  heyvan  qurbanları  ilə  əvəz 
olunmuşdur.  Qədim  yunan  tarixçisi  Herоdot  hələ 
eramızdan  əvvəl  Azərbaycanın  qədim  tayfalarından  olan 
massagetlərin  Эünəşə  atlardan  qurban  verdiklərini  qeyd 
edir (127, 76). İnsanın allaha inamı və bu inamdan başlayan 
insan  qurbanlarını  S.A.Tokarevin  əsərlərində  də  görürük: 
«Bəli, əslində dini asketizmin bütün sistemi onun dərəcələri 
və  rəngbərəngliyi  ilə  (adət-ənənələrindən  başlayaraq  qatı 
mövhumatçıların 
inamlarına, 
hind 
tərkidünyasına, 

 
116 
müsəlman  dərvişliyinə  kimi  və  s.)  özünü  allaha  həsr  etmək 
və  eyni  zamanda  ona  qurban  verməkdən  irəli  gəlir»  (151, 
594). Bütün bu inamlar xalqların hər birində özünü müxtəlif 
şəkildə göstərsə də, göründüyü kimi, birləşdirici cəhətlərи də 
vardır.  Azərbaycan  xalqının  qədim  tarixindəki  bu  inamlar 
sonralar 
Qurban 
bayramının 
yaranmasına 
gətirib 
çıxarmışdır. 
Qurban bayramı hər il müsəlman təqviminin on ikinci 
ayı olan zilhiccə ayının 10-da başlanır və üç gün davam edir. 
Onu  da  qeyd  edək  ki,  bu  bayramын  вахты  hər  il  он  бир  gün 
irəli çəkilir. 
Qurban  adətlərinə  görə  qurban  kəsiləcək  heyvan 
sağlam  olmalı  və  heç  bir  şikəstliyi  olmamalı  idi.  Adətən, 
qurbanlıq üçün heyvan əvvəlcədən seçilib bəslənirди. Həmin 
heyvan  toğlu,  erkək,  cöngə  ola  bilərdi.  Qeyd  etməliyik  ki, 
Qərb  бюлэясиндя  təkcə  erkək  heyvanlar  deyil,  həm  də  dişi 
heyvanlar  qurban  kəsilirdi.  Cöngəni  adətən  qurban  olaraq 
yeddi ailə bir yerdə qurban kəsərdi. Etnoqrafik ədəbiyyatda 
bu heyvanların yaşının ən azı bir olması göstərilir (140, 234). 
Lakin  Qazax  rayonunun  ayrı-ayrı  kəndlərində  söhbət 
etdiyimiz  qocaların  dediyinə  görə  altı  aydan  yuxarı  olan, 
tükünü  dəyişmiş  heyvan  qurban  kəsilə  bilər.  Bunu  eyni 
zamanda  xalq  arasından  yazıya  aldığımız  aşağıdakı  bayatı 
da təsdiqləyir: 
Gəlmə sən oğru kimi, 
  Dur, gəl bəy oğlu kimi. 
Canım canına peşkəş, 
                Qurbanlıq toğlu kimi (39- инф.). 
Məlum  olduğu  kimi,  altı  aydan  bir  yaşa  qədər 
heyvanlar  toğlu  adlanır  (53,  61;  59,  43).  Doğrudur,  bu 
bayatılarla  quzu  qurbanı  haqqında  da  məlumatlar  var. 
Lakin  quzu  qurbanı  kəsmək  Гərb  бюлэясиндя  düzgün 
sayılmамышдır. 
Bunu 
Qazax 
rayonunun 
müxtəlif 
kəndlərində  qocalarla  söhbət  zamanı  da  müşahidə  etdik. 
ХЫХ əsrdə və ХХ əsrиn əvvəllərində belə bir adət də vardı ki, 

 
117 
qurban  kəsiləcək  heyvanın  belinə  həmişə  xına,  rəng 
çəkilərdi.  Bu  ənənə  70-ci  illərin  ortalarına  qədər  geniş 
şəkildə  иъра  едилмишдир.  Belə  rənglənmənin  səbəbi  qurban 
kəsiləcək  heyvanı  başqalarından  ayırmaq,  mərasim  ovqatı 
vermək  мцлащизяляри  иля  баьлы  иди.  Deyilənə  görə,  belə 
heyvanları  hətta  oğurlamazdılar.  Xalqımızın  böyük  şairi  
S.Vurğun  şeirlərində  Гurban  bayramı  haqqında  da  söhbət 
açмыш, onun keçirilməsindən danışмышдır: 
Qurban bayramıydı, gülürdü dağlar, 
           Qonşumuz xınalı bir erkək kəsdi (96, 138). 
Adətə  görə,  qurbanlıq  heyvan  molla  Гuran 
oxuyandan  sonra  kəsilərdi.  Kəsilən  heyvanın  qanı  isə  bir 
qaбa  tutulub  basdırılardı.  Qurbanlıq  ətindən  yeddi  qapıya 
pay  verilərdi.  Buna  el  arasında  «qurban  tikəsi»  deyilirди. 
Onu  da  qeyd  edək  ki,  belə  pay  adətən  daha  çox  kasıblara, 
əlsiz-ayaqsızlara, kimsəsizlərə, imkanı olmayanlara verilirди. 
Salahlı  məktəbinin  müəllimi  B.Veniaminov  ХЫХ  əsrin 
səksəninci  illərində  bu  məsələ  ilə  əlaqədar  olaraq  yazırdı: 
«Qurban  bayramı  başqa  bayramlardan  onunla  fərqlənirdi 
ki,  bu  bayramda  kəsilmiş  qurban  ətinin  bir  hissəsini 
kasıblara, şikəst qonşulara paylayır, qalanını isə ev yiyələri 
özləri yeyиrdilər» (149, 112). Belə bir adət Qazax rayonunun 
bütün kəndlərində vardır. Lakin B.Veniaminovun göstərdiyi 
kimi, bu adət təkcə Qurban bayramı ilə bağlı deyildir. Belə 
ki, bu cür pay vermə özünü Novruz və Orucluq bayramında 
da göstərirди. Bu xalqımızın təbiətindəki xeyirxahlıq hissi ilə 
бирбаша bağlıdır. Qurban bayramındakı pay vermə adəti də 
xeyirxahlığın əlamətidir.  
Qurbanlıq heyvanın ətindən mollaya da pay verilərdi. 
Bu  pay  isə  ətin  xeyli  hissəsini  təşkil  edярди.  Heyvanın  ən 
yaxşı йемяли yerlərindən kəsilяr, дaha çox isə heyvanın başı, 
döşü mollaya verilərdi. 
Adətə görə, qurbanlıq heyvanın əti ilə spirtli içki içmək 
olmazды və bu qəti qadağan иди. Böyük günah hesab olunан 
гurbanlıq  ətlə  spirtli  içki  içməyin  qarşısını  almaq  üçün 

 
118 
дцшцнцлмцш  müxtəlif  qorxulu  rəvayət  və  əhvalatlar  xalq 
arasında  индии  дя  dolaşmaqdadır.  Buнлар  xalqın  inamı  və 
Гурбан  bayramına  məhəbbətin  ifadəsi  kimi  yaraдылmışdı. 
Əgər  belə  bir  hal  baş  versə,  qurban  uğurlu,  кечярли  hesab 
olunmurду.  Eyni  zamanda,  xalqın  inamına  görə,  hər  iki 
tərəf – гурбан яти пайлайан да, ону йейян дя günaha batmış 
hesab olunurду. Ona görə də evdə tapşırılır və demək olar, 
hamı da əməl edirди.  
Bütün  bu  deyilənlərlə  yanaşı,  digər  bir  cəhəti  də  qeyd 
edək  ki,  qurban  təkcə  Гurban  bayramında  deyil,  başqa 
vaxtlarda, müxtəlif niyyətlərlə дя kəsilirди. 
 
2.3.  ORUCLUQ BAYRAMI 
 
 Dini mərasimlər içərisində ən geniş yayılanı və ən çox 
diqqəti cəlb edəni Оrucluq bayramı və oruc tutma mərasimi 
иdi.  Oruc  tutma  mərasimi  Иslam  dininin  müsəlmanlarын 
qarşısına  qoyduğu  beş  əsas  vəzifədən  biridir.  Bu  bayram 
Azərbaycanda 
Иslam 
dininin 
təşəkkülündən 
sonra 
yaranmışdır. Lakin buna baxmayaraq, xalq arasında ən çox 
yayılmış  və  geniş  şəkildə  qeyd  olunan  bir  mərasim 
олмушдур.  Гейд  едяк  ки,  оruc  tutma  adəti  bütpərəst 
ərəblərdə  daha  əvvəlлярdən  дя  mövcud  olmuşdur. 
M.Dadaşzadə bu məsələ ilə əlaqədar danışarkən göstərir ki, 
bu  ayin  onların  pəhriz  adətləri  ilə  bağlı  olmuşdur  (38,  67). 
Z.Göyüşov isə orucluğun qədim ərəblərin təsərrüfat- istehsal 
həyatı ilə əlaqəsini qeyd edir (47, 15). Ümumiyyətlə, Иslamın 
əksər adət-ənənələri islamaqədərki kultlаrdаn əxz olunmuş, 
lakin  onlar  yеni  sosial  mahiyyət  kəsb  etmişdir.  İslamın 
yayıldığı  bütün  ölkələrdə  Оrucluq  bayramı  mərasimi 
keçirilmişdir. 
Müsəlman  Иslam  dini  qaydalarına  görə,  bütün 
Рamazan  ayı  boyu,  yəni  30  gün  oruc  tutmalıdır.  Orucluq 
bayramı  hicri  təqviminin  günəş  təqvimindən  он  бир  gün  az 
olmasının  nəticəsində  hər  növbəti  ildə  он  бир  gün  əvvələ 

 
119 
keçirilir.  Məhz  ona  görə  də  bu  bayramın  keçirilməsi  ilin 
müxtəlif  vaxtlarına  düşür.  Həmin  vaxt  isə  oruc  tutmaq 
bütün  müsəlmanlar  üçün  məcburidir.  Lakin  bu  adətin 
özündə  də  müəyyən  istisnalar  vardır.  Bu  isə  müəyyən 
şəraitlə,  vəziyyətlə  bağlı  olan  bir  haldır.  Belə  ki,  xəstələr, 
səfərdə olanlar, uşaqlar, qocalar, hamilə və uşaq əmizdirəн 
qadınlar  oruc  tutmaqdan  даим  azad  edilmişlər.  Həm  də 
məcburiyyət  qocalardan  və  uşaqlardan  başqa,  müvəqqəti 
idi.  Bunun  müqabilində  başqa  vaxtlarda  гяза  orucу 
tutulmalıydı. 
Tutulan  orucun  bir  çox  şərtləri  var  idi,  buna  əməl 
etmək  lazım  gəlirdi.  Əks  halda  oruc  batil  hesab  edilirdi. 
Burada,  eyni  zamanda,  digər  bir  cəhət  də  varды  ki,  oruc 
tutanlar oruc tutmazdan əvvəl niyyət edər və niyyət namazı 
qılardılar. Həm də orucluğun tələbinə görə oruc tutan adam 
təmiz olmalı idi. Oruc bir tələb дя qoyurду ki, boğazdan o 
yana bir  damcı da getməməlidir. Hətta papiros çəkilsə belə, 
oruc  pozulmuş  hesab  edilirди.  Orucluq  müddətində  qan 
aldırmaq,  banka  qoydurmaq,  musiqiyə  qulaq  asmaq  da 
qadağan  edilirди.  Müəyyən  istisna  hallar  da  orucluq 
namazında  nəzərə  alınырdı.  Məsələn,  oruc  tutan  adamın 
bilmədən  bir  şey  yeməsi  zamanı  oruc  pozulmuş  hesab 
edilmirди. 
Oruc  gün  doğanдan  gün  batana  qədər  davam  edirди. 
Ancaq  həmin  vaxt  ərzində  sərbəstlik  verilirди.  Müəyyən 
işlər, yemək, içmək və s. şər qarışandan səhər açılana qədər 
olmalı  иdи.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  ilkin  mərhələdəki 
orucluqda  XIX  əsr  və  XX  əsrin  əvvəllərindəki  orucluq 
mərasimi  arasında  müəyyən  fərqlər  olmuşdur.  Görkəmli 
Иslam  dini  tədqiqatçısı  А.Массе  bu  məsələ  ilə  əlaqədar 
olaraq  yazır:  «Щicrətdən  sonra  Məhəmməd  Mədinə 
yəhudilərini  təqlid  edərək  aşura  orucu  adətini  qoydu.  Bu 
oruc  yalnız  səhərdən  axşama  qədər  deyil,  yəhudi  adətinə 
görə,  bir  gün  batandan  o    biri  gün  batana  qədər  davam 
edirdi.  Lakin  hicri  ikinci  ildə  (bütün  hadisələrdə  bu  tarix 

 
120 
göstərilir)  Məhəmməd  ilə  yəhudilərin  arası  pozulub 
münasibətləri  kəskin  bir  şəkil  aldığına  görə  ramazan  ayı 
orucluq ayı elan edildi, aşura isə məcburi olmadı» (63, 134). 
Oruc  tutan  adamlar  orucluğun  adətinə  görə  yalnız  gün 
batandan  sonra  və  səhər  tezdən,  yəni  o  başdan  hava 
işıqlaşmamış yemək yeyə bilərдиlər. Qazax rayonunun bütün 
kəndlərində  эеъя  йейилян  yeməyə  yastılıq  yeməyi  deyirdilər 
(2 – инф.). Oruc tutulan günün sonunda namaz qılar, allaha 
şükür  edərdilər.  Orucluğun  başlanması  isə  adətə  görə,  el-
obada  molla  tərəfindən  elan  olunurду.  Oruc  tutma 
mərasimi edilən günahların bağışlanması məqsədi daşıyırды. 
Xalq  arasında  olan  inama  görə,  hər  hansı  bir  adam  öz 
günahlarını  bağışlamaq  üçün    oruc  tutmalı  иди.  Əgər  belə 
olarsa, onun günahlarından keçilir və Аllah yanında üzü ağ 
olurду. 
Orucluq  mərasimi  şəвval  ayının  birində  başa  çatırdı. 
Orucluğun  sona  çatması  böyük  təntənə  ilə  qeyd  edilirди. 
Bayram keçirilir, şadlıq təşkil olunurду. Bu bayramın sona 
yetməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  namaz  qılınır,  ayrı-ayrı  evlərə 
bayramlaşmağa  gedilирди.  Bu  münasibətlə  plov,  əriştə 
bişirilir,  çay    içilirди.  Bayramın  qurtarması  münasibətilə 
yoxsullara  sədəqə  veriliди.  Həmin  sədəqə  hər  ailə  üzvünə, 
imkan  və  gəlirin  miqdarına  görə  пайланырды.  Bu,  əslində 
humanist  niyyətin  nəticəsi  иdi.  Belə  bir  xüsusiyyət  Novruz 
bayramında da vardır. 
 
2.4.  NOVRUZ BAYRAMI 
 
  Xalqımızın  keçirdiyi  bayramlar  içərisində  ən  çox 
maraqla qarşılanan, təntənə ilə qeyd edilən və geniş şəkildə 
yayılan  bayram  Novruz  bayramıdır.  Bu,  mövsüm 
mərasimidir.  Onun  belə  qarşılanmasının  səbəbi  də 
mövsümlə  bağlı  olmasındadır.  Yəni  qədim  zamanlardan 
xalq  qışın  sərt  sazağından,  amansız  soyuğundan  daim 
əziyyət  çəkmiş,  ailənin  və  min  bir  əziyyətlə  saxladığı  ev 

 
121 
heyvanlarının  ruzusunu  təşkil  etmək  üçün  min  bir  əziyyət 
çəkmişlər. Ona görə də bu əzab-əziyyətdən, çətinlikdən üzü 
ağ,  sağ-salamat  yaza  çıxmaq  üçün  böyük  səbirsizliklə 
üzləşmişlər.  Hətta  qurbanlar  kəsib,  nəzir-niyaz  demişlər. 
Novruz  bayramı  özünün  keçirilmə  xüsusiyyətinə  görə  digər 
bayramlardan,  hətta  dini  bayramlardan  da  təmtəraqlı 
olmuşdur.  «Bu  bayram  o  qədər  əziz  tutulur  ki,  hətta 
«Mövludi-Nəbi»  belə  buna  nisbətən  yox  mənziləsinə  gəlir. 
səbəbi aşkardır: xalq özü yaratdığı bir adəti kənardan gələn 
və qılınc zoru ilə təlqin olunan bir adət-etiqada tərcih edir» 
(36, 82). Y.V.Çəmənzəminlinin bu fikrini H.Sarabski də öz 
əsərlərində  ətraflı  şəkildə  qeyd  edir:  «Novruz  bayramı 
Bakıda  Qurban  və  Orucluq  bayramlarından  dəfələrlə  artıq 
bir  təntənə  ilə  keçirilirdi»  (92,  19).  Bu  bayramın  xalq 
arasında  belə  geniş  yayılmasının  səbəbi  məhz  xalqın 
həyatından doğması ilə bağlıdır. 
Mənbələr  də  bu  bayramın  qədim  bir  tarixə  malik 
olmasını  göstərir.  Onun  haqqında  ilk  yazılı  məlumat 
ерамыздан  яввял  505-ci  ilə  aiddir  (38,  11).  Bu  bayram 
əvvəllər Fərvərdi adlandırılmış, (77, 50) yalnız orta əsrlərdə 
Novruz  məfhumu  ilə  qeyd  edilmişdir.  Qədim  mənbələrdə 
daha çox bahar bayramı kimi göstərilir (38, 98-99). 
Novruz  haqqında  məlumat  verən  mötəbər  mənbələr 
içərisində  «Avesta»  xüsusi  yer  tutur.  «Avesta»da  Novruz 
xalqın  bolluğa,  qüdsiyyətə  sitayiş  bayramı  hesab  olunur. 
Hətta  bəzən  əkinçilik  bayramı  olmasına  da  rast  gəlinir. 
«Avesta»da  Novruzun  əkinçilik  bayramı  olması  ilə  yanaşı, 
firavanlığın başlanğıcı kimi də göstərilir. 
İslam  din  xadimləri  də  Novruzdan  öz  məqsədləri, 
hakimiyyətlərini möhkəmlətmək üçün istifadə etmişlər. Belə 
ki,  илк  xəlifənin  taxta  çıxması  həmin  gün  olmuşdur.  Lakin 
bütün cəhdlərə baxmayaraq, Novruz nə Зərdüştiliyin, nə də 
Иslamın təsiri altına düşməmişdir. Xalqın yaddaşında bütün 
dinlərdən  вə  təriqətlərdən  uzaq  ümumxalq  bayramı  kimi 
yaşamışdır. 

 
122 
Novruz  haqqında  bir  qədər  geniş  və  ətraflı 
məlumatlara  IX-Х  ясрлярдя  йашамыш,  ясярлярини  яряб  дилиндя 
йазан  Орта  Асийа  tarixçisi  Əbu  Reyhan  əl-Biruninin  (973-
1048)  «Qədim  xalqlardan  qalmış  yadigarlar»,  «Qanuni-
məsudi»,  «Ət-təfim»  əsяrlərində,  Ö.Xəyyamın  (1045-1131) 
«Novruznamə»  вя  XI  əsr  ərəb  tarixçisi  Nizamül-Mülkün 
«Siyasətnamə» əsərlərində rast gəlinir. 
Ömər  Xəyyam  «Novruznamə»sində  yazırdı:  «Cəmşid 
bu  günü  Novruz  adlandırmaq  barədə  fərman  verdi.  Hər  il 
Fərvərdinin (mart ayının) başlanğıcını bayram eləməyи, yeni 
ili  həmin  gündən  hesablamağı  əmr  verdi».  Firdovsinin 
«Şahnamə»sində  İran  təqviminin  ilk  ayı  olan  Fərvərdinin 
bayram  edildiyi  göstərilir.  Təsadüfi  deyil  ki,  İsgəndərin 
Bərdə hökmdarı Nüşabəyə qonaq gəldiyi gün дя еля Novruz 
bayramı günü idi. 
Tarixi  mənbələr,  eyni  zamanda,  Novruzun  təqvim 
bayramı  olmasını  da  göstərir.  Yerin  Эünəş  ətrafında 
hərəkəti  ilə  bağlı  fəsillərin  dəyişməsi,  qışın  keçib,  yazın 
gəlməsi yеni əmək mövsümünün başlanması idi. Ona görə də 
bu günü böyük təntənə ilə qeyd edirdilər. 
Bütün  bu  deyilənlərdən,  tarixi  mənbələrиn  verdiyi 
məlumatlardan  bir  daha  aydın  olur  ki,  Novruz  bayramı 
xalqımızın  həyatı,  təsərrüfatı,  əmək  fəaliyyəti,  eyni 
zamanda,  sırf  təbiət  hadisəsi  -  qışın  yazla  əvəz  olunması, 
yeni təsərrüfat ilinin başlanması ilə bağlıdır. 
«Novruz adətlərinin Azərbaycan xalqı içərisində uzun 
zamanlardan bəri davam edib gəlməsinin səbəbi, hər şeydən 
əvvəl,  onun  xalq  təsərrüfatı  ilə,  xalqın  əmək  və  məişəti  ilə 
bağlı  olmasıdır  (77,  50).  Doğrudur,  Novruz  bayramını 
tarixən  ayrı-ayrı  şəxsiyyətlərlə,  Аtəşpərəstlik  və  Иslamla 
bağlamağa  çalışmışlar,  lakin  bunun  heç  bir  tarixi  əsası 
olmamışdır.  Müxtəlif  dinlər  bu  bayramın  xalqın  həyatına 
sirayət  etmiş  olduğunu  gördükdə,  öz  mənafeləri  naminə 
istifadə  etməyə  çalışmış,  bir  çox  ayin  və  mərasimlərini  də 

 
123 
oraya calaq etmişlər. Novruz adətləri içərisində rast gəlinən 
zərdüştlük izləri də, heç şübhəsiz, bununla bağlıdır. 
Novruz  hər  il  köhnə  təqvimlə  mart  ayının  7-8-9-da 
keçirilirди. Yeni təqvimlə bu martın 20-21-22-nə uyğun gəlir. 
Xalq mərasim nəğmələrinin birində də bu tarixə rast gəlirik: 
Gəldi martın doqquzu, 
  Bayram etdik Novruzu. 
Lakin bu bayram təkcə martda ilin əvvəlində keçirilən 
Novruzdan ibarət deyilдир. Bu bayram böyük bir mərasimlər 
toplusundan  ibarətdir.  Həmin  silsilə  isə  xalqın  bahar,  yaz 
istəyindən  yaranmışdır.  «Yazın  gəlməsi  istər  ovçuluqla, 
maldarlıqla,  istərsə  də  əkinçiliklə  məşğul  olan  türkdilli 
xalqlar  üçün  həyat  məsələsi  idi.  Havanın,  torpağın  qızması 
yazın  gəlişindən,  təbiətin  oyanmasından  xəbər  verirdi.  Bir 
çox türkdilli xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycanda da yazın 
uğurlu olması üçün əsasən iki şeyi ram etmək, ovsunlamaq 
arzusunda olmuşlar: birincisi yazın istiliyi, ikincisi su. Buna 
görə  də  xalq  yazı  qarşılamaq,  onu  ağacların  çiçəklənməsi, 
toxumların cücərməsi, mal-qaranın balalaması üçün istiliklə, 
güclə, qüvvətlə təmin etməkdən ötrü müəyyən ayin, mərasim 
keçirmişдир» (94, 103). Xalqın yaz, istilik arzusu ilə keçirdiyi 
ilk  mərasim  Xızır  Nəbi  bayramıdır.  Bu  bayrama 
«Peyğəmbər»  bayramı  da  deyirlər.  Xızır  bayramı  yaşlı 
qocaların dediyinə görə fevralın 13-15-də üç gün keçirilərdi 
və həmişə ilin eyni vaxtına düşərdi (5-инф.). Bir mənbədə bu 
bayram  fevral  ayının  ilk  günündən  keçirilməyə  başladığı 
göstərilir  (18,  251).  Q.Cavadov  isə  bu  bayramın  fevralın 
birinci  ongünlüyündə  keçirildiyini  qeyd  edir.  Göründüyü 
kimi,  burada  bir-birindən  fərqli  tarixlər  göstərilsə  də, 
maraqlı  olan  cəhət  мцялляфлярин  онун  eyni  vaxtda 
keçirilmələrini  qeyd  etmələridir.  Bunlar  «Xızır  Nəbinin» 
«Peyğəmbər bayramı» adlansa da, Qazax  mahalınын ящалиси 
arasında  dinlə  heç  bir  əlaqəsi  olmadığını  göstərir. 
Araşdırmalar  bir  daha  təsdiqləyir  ki,  bayram  mövsümlə 

 
124 
əlaqədar keçirilən bayramdır. Xızır Nəbi bayramında ящали, 
ясасян, «odu», «xizi» - istiliyi vəsf etmişдиr: 
Xızır, xızır, xız gətir, 
Var dərədən od gətir… 
Xızıra Xızır deyərlər, 
Xızıra çıraq qoyarlar (18, 30). 
Bu  misradan  aydın  görünür  ki,  xalq  Xızırdan  od, 
istilik, hərəkət diləyir. Odun, istiliyin gətirilməsi isə təbiətin 
oynaması  deməkdir.  Xızır  Nəbi  xalq  arasında  Xıdır  İlyas 
kimi  də  adlanmışdır.  Xalqın  ilkin  dünyagörüşünə,  mifoloji 
təfəkkürünə  görə  Xızır  вя  İlyas  bir-birilə  bağlı  olmuşdur. 
Onların hər ikisi də təbiətin bir-birilə möhkəm əlaqədə olan 
yaradıcı təzahürləridir. Əslində qəbul olunan odur ki, Xızır 
yaşıлlıq,  İlyas  isə  su  məbududur  (61,  43).  Xalq  mərasimləri 
ilə  əlaqədar  olan  hər  iki  mifoloji  obraz  xalqın  həyatının 
müəyyən  mərhələsində  inamlarının  təcəssümüdür.  Müasir 
insan  üçün  nə  qədər  uydurma  görünsə  də,  бу  образлар 
əkinçi,  maldar  tayfaların  yaşıllıq  вя  щяйат  мянбяйи  олан  су 
istəyindən йаранмышдыр.  
Xızır  Nəbi  bayramında  əhali  buğdanı  qovurar,  sonra 
isə  onu  üyüdüb  qovut  düzəldərdilər.  Qocaların  dediyinə 
görə, hər ailə neçə günlük əkin yeri olsa, hər gün hesabı ilə 
bir  çanaq  buğda  üyüdərdi.  Sonra  qovut  bayramlıq  üçün 
paylanardı  (26 – инф.). Bu bayramda qovutla yanaşı, halva, 
əriştə və s. kimi yeməklər də hazırlanardı. İnama görə Xızır 
Нəbi  boz  at  belində  gələrmiş:  Eldə-obada  qovuduн  унуну 
ələyib təknədə yükün altına qoyarmışlar. Xızır Nəbi isə gecə 
gəlib  əməlisaleh  adamların  qovuduna  əlini  vuraraq  ov-
sunlarmış. Беляликля, эələn il дя həmin adamın məhsulunun, 
ununun bol olacağına inanardılar. 
Bu bayram, göründüyü kimi, öz mahiyyəti etibarilə tə-
biətlə  bağlıdır.  Bizə  belə  gəlir  ki,  bu  bayram  baharın  qar-
şılanması ərəfəsində Novruzun ilk başlanğıc mərasimidir. 
Bölgədə Novruza bir ay qalmış ilaxır çərşənbələr adla-
nan  dörd  чярşənbə  keçirilərdi.  Bu  çərşənbələrin  hamısında 

 
125 
od  qalanar,  uşaqlar  «ağırlığım-uğurluğum  odlara»  -  deyə 
odun üstündən hoppanardılar. İnama görə, bu zaman qada-
balalar odda yanardı.  
Keçirilən bu çərşənbələrin birincisi «yalançı çərşənbə»-
dir.  «Yalançı  çərşənbə»  zamanı  adamlar  ev-eşiyi,  həyət-
bacanı  təmizləyir,  müəyyən  səliqə-sahman  yaradırдылар. 
Həyətlərdə  ocaq  çatılırды.  Böyüklü-kiçikli  hamı  oнun  ətra-
fına toplanırды. Uşaqlar oдun üstündən tullanır, böyüklər isə 
ətrafında  söhbət  edirдиlər.  Evlərdə  süfrə  bəzənir,  müxtəlif 
ləziz yeməklər, meyvə düzülürдц. 
İkinci  çərşənbə  xalq  arasında  «xəbərçi  çərşənbə»  kimi 
tanınırды. Bu zaman havalar isinməyə başlayırды. Təbiət yavaş-
yavaş  oyanırды.  Bütün  çərşənbələrdə  olduğu  kimi,  «xəbərçi 
çərşənbə»də də tonqal qalayıb üzərindən tullanırдыlar. Qocalar 
olandan-olacaqdan danışır, gənclər isə şənlənirдиlər. 
Çərşənbələrin üçüncüsü «qara çərşənbə» иди ki, xalq bu 
günə  xüsusi  hazırlaşыrdı.  Müxtəlif  yeməklər,  şirniyyat 
hazırlanыr,  qəbir  üstə  gedиrdilər.  Qəbir  üstə  müxtəlif 
şirniyyatlar  qoyulуr,  şam  yandırılыr,  ölənlərin,    ata-
babaların  ruhu  hörmətlə  yad  edilиrdi    (40  –  инф.).  Onların 
ruhuna hörmət əlaməti olaraq ehsan, xeyrat verilərdi ki, bu 
da Иslamdan əvvəlki dünyagörüşlə bağlıdır. Qara çərşənbədə 
qəbirlərin  üstü  təmizlənиr,  qaydaya  salınыrdı.  Göründüyü 
kimi,  bu  adət  Иslam  dininin  «müsəlmanların  qəbri  zaman 
keçdikcə  itməlidir»  -  ehkamına  tamamilə  ziddir  və 
islamaqədərki  mərhələ  ilə  bağlıdır.  Qəbiristanlığa  qayğı, 
ruhlara hörmət təqdirəlayiq adətlərdən olub, indi də davam 
etməkdədir.  Çünki  «ölüsünə  hörmət  etməyən,  dirisinə  də 
hörmət  etməz»  -  anlamı  məhz  bu  adətin  möhkəmliyi  və 
qədimliyini bir daha təsdiqləyir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu 
adət  özünün  qədimliyi  etibarilə  bəlkə  də  Novruz 
mərasimindəн də qabaq olmuşdur. Həm də qəbir üstə getmə 
ilin müxtəlif vaxtlarında ola bilərди. 
Nəhayət,  xalq  arasında  sonuncu  çərşənbə  «axır 
çərşənbə»  kimi  tanınırды.  Axır  çərşənbə  o  biri 

 
126 
çərşənbələrdən  daha  təmtəraqlı  keçirilirdi.  Axır  çərşənbəni 
bütün  el-oba  elliklə  bayram  edиrdi.  Həyətlərdə  tonqallar 
qalanыr, uşaqlar üstündən hoppanыrdı. S.Vurğun həmin adəti 
belə təsvir edir: 
Baxın, hər qapıda bir tonqal yanır. 
Uşaqlar hoppanır od-alov üstdən; 
Göyə şölə düşür, yer işıqlanır, 
Od da yandırmayır heç kəsi qəsdən (97, 80). 
Axır çərşənbədə bayram yeməkləri hazırlanır, müxtəlif 
şirniyyatлар  bişiriлиrdi.  Yumurtalar  müxtəlif  rənglərdə 
boyanır,  qovurğa  qovuruлурду.  Səməni  göyərdilməsi  isə 
xalqın  bolluq,  bərəkət,  yaşıllıq,  təbiətin  canlanmaсы  arzusu 
kimi дяйярляндирилирди. Бayram əhvali-ruhiyyəsi, sevinc rəmzi 
kimi  səməniyə  qırmızı  гуршаг  bağlayırdılar.  Səməni 
göyərdilməsi  özünüн  tarixi  kökləri  etibarilə  çox  qədimdir. 
Етнограф  H.Quliyev  мidiyalıların  taxılı  müqəddəs  hesab 
etdiyini  və  ilin  əvvəlində  ondan  «Omami»  adlı  yemək 
hazırladıqlarını  qeyd  edir  (73,  53).  Bu  yemək,  heç  şübhəsiz 
ki, Novruzda bişirilən Səməni halvasıdır. Onun əhəmiyyəti, 
M.Həkimovun  1962-ci  ildə  Ağstafa  rayonunun  Salovlu 
kənd  sakini  90  yaşlı  mərhum  Sayalı  Həsən  qızından 
topladığı bir folklor nümunəsində belə ifadə olunur:  
 
Səməni, ay səməni, 
Göyərdərəm mən səni. 
Səndən mən can istərəm, 
Damara qan istərəm. 
İllətimin loğmanı, 
Yamanlığın amanı…( 51, 132) 
Yuxarıdakı misralardan aydın şəkildə görünür ki, xalq 
«illətimin  loğmanı»,  «yamanlığın  amanı»  olan  səmənidən 
çox şey gözləyir. Bu nümunədə xalqın inamı, qışın amansız 
sərtliyini  yox  edəcək  baharın  gəlişi  aydın  şəkildə  nəzərə 
çarpır. Xalq səmənidən zəifləmiş orqanizmin gücünün bərpa 
olunması,  qanının  təmizlənməsi,  görmə  qabiliyyətinin 

 
127 
zəifləməsinin  qarşısını  almaq  üçün  istifadə  etmişdir. 
«Səməninin 
və 
şirəsinin 
orqanizm 
üçün 
müalicə 
əhəmiyyətini,  heç  şübhəsiz,  babalarımız  uzun  əsrlər  tarixi 
təcrübə  əsasında  əldə  etmişlər  ki,  bu  öz  inikasını  xalq 
mərasim  nəğləmələrində  dövrümüzə  qədər  xüsusi  mərasim  
şəklində yaşaтmışdır» (51, 132). 
Xalq, eyni zamanda:  
                                             
Səməni, ay səməni, 
Sən gələndə yaz olur, 
Saz olur, avaz olur – 
 
 deyə  səməninin  göyərməsi  ilə  yazın  gəlməsinə  inanmış  və 
yazın gəlməsi ilя          bayram şənlikləri keçirildiyini xüsusi 
olaraq qeyd etmişdir. 
Axır  çərşənbədə  ən  maraqlı  adətlərdən  бири  də  taleyin 
necə  olacağını  müəyyən  etmək  üçün  keçirilən  fallar  иди. 
Fallar  müxtəlif  formada  özünü  büruzə  verirди.  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  bu  fallar  əsasən  gənclər  tərəfindən  həyata 
keçirilirди.  Onlardan  biri  «qulaq  falı»  иди.  Buna  bölgədə 
«qapı  pusma»  da  deyirдиlər.  A.Nəbiyev  bu  haqda  yazır: 
«Axır  çərşənbə  günü  qaş  qaralandan  sonra  qonşunun 
qapısını pusurlar. Qapıya yaxınlaşarkən eşidilən ilk sözü və 
ya bir neçə sözü yozub bəxt haqqında müəyyən mülahizələr 
söyləyirlər»  (83,  48).  Qərb  бюлэясиндя,  xüsusilə  Гazax 
mahalında geniş şəkildə keçirilən bu mərasimin xüsusi təsir 
dairəsi  vardı.  Məhz  ona  görə  də  əvvəlcədən  ağsaqqallar 
tərəfindən  xeyir  söz  danışmaq,  yaxşı  söhbət    eləmək 
tapşırılırды. Bu isə qapı pusana xoşbəxtlik arzulamaq, yaxşı 
inam yaratmaq ideyasından irəli gəlirди. Аdətə görə, gələcək 
taleyini  müəyyən  etmək  üçün  gizlicə  qonşu  qapısını 
pusurdular. D.Bağırov bu məsələ ilə əlaqədar  olaraq yazır: 
«Qapı pusmağa gedərkən, qapı pusan adam əlində bir parç 
su və güzgü tutardı» (121, 189). Xalq şairi S.Vurğun isə bu 
adəti belə təsvir edir:  

 
128 
Xəyalat başını bir an tərk edir, 
Xeyirxah bir xəbər eşitmək üçün. 
Qonşu qapısını pusmağa gedir. 
(Qayda belədir ki, birinci kərə, 
Xeyir söz eşitsə şad olacaqdır, 
Yaman söz eşitsə yenə qəmlərə 
Qərq olub içində qovrulacaqdır) (97, 82). 
Odur  ki,  axır  çərşənbə  axşamı  щамы  evdə  xoş  söz,  sə-
mimi, xeyirxah söhbət  etməyə çalışardı. Məhz belə  bir  ina-
mın  əsasında  qapı  pusmağa  gedən  adamın  güclü  həyəcanı 
nəzərə  çarpırды.  Bu,  sonrakı  taleyin  necə  olacağı    наrahat-
çılığı иди. 
Qazax mahalında adət formasını almış fal formaların-
dan biri дя qızların duzlu çörək yeyib yatması иди. Duzlu çö-
rəyi  belə  hazırlayыrdılar:  yeddi  üskük  duz,  yeddi  üskük  un 
qatışdırıb  xəmir  qatılыr,  balaca  kökə  bişirilиrdi.  Xəmiri,  qo-
caların  dediyinə  görə,  yetkinlik  yaşına  çatmamış  qız 
yoğurub bişirməlidir. Duzlu çörəyi isə yetkinlik yaşına çatan 
qız yeyib yatыrdı. O, eyni zamanda, йатанда yastığının altına 
şirniyyat да qoyуrdу. Yuxuda ona kim su versə, həmin qız 
ona ərə gedəcəyinə inanыrdı (23 –инф.). 
Digər bir fal forması qıfıl falı idi. Adətə görə, bu falda 
qıfılı  bağlayıb  açarı  yanına  qoyardılar.  Eyni  zamanda  ora 
güzgü  və  su  da  qoyulardı.  Gecə  yatıb  səhər  oyananda 
görərdilər ki, qıfıl aчılıb. Onda həmin adamın bəxtinin bu il 
açılacağına inanardılar.  
Axır  çərşənbədə  keçirilən  maraqlı  adətlərdən  biri  də 
«dan  atmaq»dır.  Tovuz,  Goranboy  rayonlarında  вя 
Эянъябасарда  buna  «çilə  çıxarmaq»  deyirlər.  Bu  mərasimi 
keçirmək üçün qızlar xüsusi hazırlıq görərdilər. Məhəllə qız-
ları hərə öz imkanına görə ərzaq, meyvə gətirər, бir yerə top-
laşardılar.  Onlar  hazırlayıb  bayram  süfrəsinə  əyləşərdilər. 
Bu məclisdə eyni zamanda küsülüləri barışdırardılar. Qızlar 
həmin gecəni şən keçirər, mahnı oxuyar, rəqs edib oynayar, 
məclisin  xoş,  hay-haraylı  keçməsini  təmin  edərdilər.  Bu 

 
129 
məclisdə qızlardan ikisi qaradinməz seçilər, онлары bulağa su 
gətirməyə  yollayardılar.  Həmin  qızlar  su  gətirənə  kimi  bir 
kəlmə  də  danışmazdılar.  Əks  halda  həmin  su  lal  su  hesab 
olunmaz  və  onda  iynə  oynatmaq,  üzük  salmaq  olmazdı. 
Qızların  qorxmaması  üçün  su  gətirməyə  gedərkən  onların 
qardaşları  və  qohumları  да  onlarla  gedərdi.  Su  gətirənlər 
suyu  gətirib  ortaya  qoyduqdan  sonra  danışa  bilərdilər. 
Cama  lal  su  tökər,  ийнялярин  вя  йа  санъагларын  başına 
pambıq  dolayıb  suya  salardılar.  İynəlярin  biri  qız,  digəri 
oğlan hesab olunardı. Bu mərasimi İ.Şıxlı «Dəli Kür» roma-
nında belə təsvir edir: «Qızlar iynələri suya saldılar. Pakizə 
də  onlara  qoşuldu.  Ancaq  bir  şey  başa  düşmədiyindən, 
təkrar soruşdu: 
- Bu iynənin biri Fatmadır, bəs biri kimdir? 
- Onu özü bilər. Ürəyində hansı oğlanı tutubsa, odur. 
İynələr  suda  üzməyə  başladı.  Qızların  nəfəsi  suya 
toxunduqca  iynələrdən  biri  qaçır,  o  biri  qovur,  gah  da 
əksinə, qaçan dayanır, qovan qaçırdı. Qızlar öz ürəklərинdə 
belə hesab edirdilər ki,  əgər iynələr birləşsə, demək oğlanla 
qız görüşəcək və evlənəcəklər».(107, 190). 
Başqa bir fal forması badyada olan lal suya üzük və ya 
sancaq  salınması  иди.  Bu  halda  qızlar  hərəsi  öz  üzük  və  ya 
sancağını  badyaya  aтaрdılar.  Badyanın  üstünə  isə  yaylıq 
salardılar.  Bundan  sonra  vəfsi-hal  -  bəxti  sınamaq  üçün 
mahnılar  oxuyaraq  sudan  üzük  və  ya  sancaq  çıxarardılar. 
Oxunan vəsfi-halın məzmununa görə çıxarılan üzük, yaxud 
da  sancağın  sahibinin  taleyinin  necə  olacağına  inanardılar. 
Məsələn, bu tipli vəsfi-hallar oxuyardılar: 
Даьлар башында лаля, 
Ялиндя вар пийаля 
Гыз сяниндир, ай оьлан 
Дцшмя юзэя хяйаля  
 
Qara qızın yaxası 
Oğlan qıza baxası. 

 
130 
Güldən köynək tikmişəm 
Bənövşədən yaxası. 
   
Göрцнdüyü kimi, bu fallarda güclü bir inam duyulmaq-
dadır.  Bu  inamla  da  onlar  öz  həyatlarını,  yaşayışlarınы  qu-
rardılar. Bütün bunlar axır çərşənbədə keçirilən mərasimlər 
иди.  Qazax  rayonunun  kəndlərində  axır  çərşənbədə  çaydan, 
bulaqdan  su  gətirər,  еvə,  həyət-bacaya  səpərdilər.  Bununla 
həmin il dərd-bəlanın onlardan uzaq olacağına inanardılar. 
Suyun  isə  aydınlıq,  xeyir  gətirəcəyinə  ümid  bəsləyərdilər. 
Həmin gecəni dan atıb səhərə qədər oyaq qalardılar. Yatan-
lar  isə  yorğan-döşəyə  tikiлярди.  A.Nəbiyev  dan  atma  və  ya 
günəşi  qarşılama  mərasimi  haqqında  yazır:  Онлар  «Nov-
ruzla  bağlı  qədim  mərasimlərdəndir.  Ayrı-ayrı  rayonlarda 
müxtəlif  adlarla  yaşayır.  Adamlar  hündür  təpələrə  çıxıb 
tonqal  qalayırlar.  Axır  çərşənbədə  həmin  tonqalın  ətrafına 
toplaşıb günəşin doğmasını gözləyirlər. Elə ki, günəş doğdu, 
hamı  onu  salamlayan  «Qodu  xan»  nəğməsini  oxuyur, 
tonqalın  başına  dövrə  vurur,  sonra  da  hərə  tonqalın 
odundan  məşəlini  yandırıb  ocaqlarını  alışdırmaq  üçün  evə 
tələsir» (83, 49). 
Axır çərşənbədə nəzərə çarpacaq xüsusiyyətlərdən biri 
də səhər tezdən su üstünə gedib axar sudan tullanmaq, əl-üz 
yumaq  иди.  Bununla  da  ящали  öz  ağrılarını,  dərd-bəlalarını 
axar su ilə axıtdıqlarına inanardı. Suya, oda, eyni zamanda, 
baharın  gəlişi  ilə  həyat  şəraitinin  yaxşılaşacağına  olan  bu 
inamlar  ulu  əcdadlarımızın  ilkin  təsəvvürləri  вя  тяхяййцл 
имканлары ilə bağlıdır.  Həmin təsəvvürlərin bu cür sabitliyi, 
XIX  əsrə  və  XX    əsrə  qədər  gəlib  çıxması,  ilkinliyiни 
горуйуб  сахламасы  ися  йерли  ящалинин  мяняви  дцнйасында 
инамлара ящямиййятли йер вермясини шяртляндирир.  
Новруз  мярасиминин  ян  мараглы  щиссяси  Новруз 
байрамы иди. Бу байрам март айынын 20-21-22-дя кечирилирди. 
Щямин  вахт  ил  тамам  олур,  эеъя  иля  эцндцз  бярабярляширди. 
Дини  байрамлардан  фяргли  олараг,  Новруз  байрамы  щяр  ил 
ейни вахта дцшцрдц. Исламда олан дини байрам вя мярасимляр 

 
131 
Оруълуг байрамы, Гурбан байрамы, Мящяррямлик мярасими 
вя  с.  гямяри  ил  тягвими  иля  кечирилдийи  щалда,  мящз  Новруз 
Эцняш или тягвими цзря кечирилир вя щямишя ейни бир вахта, ейни 
бир  эцня  –  шимал  йарымгцтбцндя  бащар  фяслинин  эирмясиня, 
эеъя-эцндцзцн бярабярляшмясиня тясадцф едирди ки, бу да илин 
узун  вя  гыса  олмасындан  асылы  олараг  март  айынын  20  вя  йа 
21-ня (байрам ахшамы), Новруз (йени эцн, илин илк эцнц) дя 
айын 21 вя йа 22-ня тясадцф едирди (71, 18). Ил сона чатыб йени 
ил башлананда tüfənglərdən atəş açılardı. Buna xalq arasında 
«Novruzun topu atıldı» - deyirдиlər. Elə həmin vaxt əvvəlcə-
dən  yığılan  ot,  saman,  oduna  od  vurуr,  üstündən  tullanыr, 
ağırlığını-uğurluğunu  odda  yandırыrdılar.  H.K.Sanılı 
«Novruz  axşamı  tək  ellər  çıraqban»  -  deyə  Novruz 
axşamlarının  bu  xüsusiyyətini  qabarıq  şəkildə  təsvir 
eтмишdir.  Novruz  bayramında  olan  oda  atəşpərəstliyin  izi 
kimi  baxırlar.  Bu  tədqiqatçılar  arasında  müəyyən 
mübahisələrə  səbəb  olmuşdur.  Bizim  fikrimizcə  də  беля 
йанашма  düzgün  deyildir.  Етнограф  Q.Cavadov  çox  haqlı 
olaraq  bu  məsələ  ilə  əlaqədar  olaraq  yazır:  «Çünki 
atəşpərəstlikdə od müqəddəs idi. Müqəddəs sayılan bir şeyin 
üstündən  tullanmaq  isə  olmazdı.  Əksinə,  odun  başına 
dolanar, itaət edərdilər» (34, 129). Göründüyü kimi, burada 
od  atəşpərəstliyin  nümunəsi  kimi  deyil,  tamamilə  əksinə, 
Нovruzun  özünəməxsus  təzahürüdür,  azar-bezarı  yandıran 
bir  vasitədir.  Od  atəşpərəstlikdən  daha  əvvələ  aiddir. 
Ehtimal  ki,  bahar  mərasimində  tonqal  ətrafında  keçirilən 
şənlik mərasimi odun əldə edilməsi ilə əlaqədardır (51, 134). 
Tonqal ətrafında keçirilən şənliklər də, heç şübhəsiz, onunla 
bağlıdır.  Od,  istilik  də  baharın  əsas  atributlarından  olduğu 
üçün,  onun  ətrafında  şənlənərdilər.  Kəmərli  kəndində  indi 
də  Novruz  bayramında  təkcə  həyətlərdə  deyil,  даьларын 
başında  da  tonqal  qalanır.  «Dədə  Qorqud»  dastanlarında 
da xalqın ağır və sevincli günlərində dağların başında ocaq 
qalaнdığını 
görürük. 
Mənbələrin 
birində 
Dərbənd 
yaxınlığında Гurd dağı deyilən yerin yüksəkliyində düşmən 
hücumunу xalqa bildirmək üçün tonqal qalandığı göstərilir. 

 
132 
 Axır  çərşənbənin  Нovruza  düşməsini  xalq  daha 
uğurlu hesab edirди. Bunu S.Vurğun belə tərənnüm edir: 
Axır çərşənbədir … İl tamam olur, 
Bu il kənd içində danışır hamı, 
At üstə gəlmişdir Novruz bayramı. 
Qulunlu at üstə…Bu bir muraddır. 
Qocalar deyir ki, bolluq keçəcək, 
Torpaq su yerinə şərbət içəcək. 
Odur ki, hamının ürəyi şaddır, 
Hamının arzusu, ümidi gülür, 
Üzündən, gözündən nurlar tökülür» (97, 79). 
Бюйцк  тцрк  дцнйасында,  еляъя  дя  Azərbaycan  xalqı 
içərisində  belə  bir  inam  var  ki,  hər  il  bir  heyvan  üstə  gəlir. 
Щəmin  heyvanlar  aşağıdakılardır:  siçan,  sığır,  bəbir,  
dovşan,  əjdaha,  ilan,  at,  qoyun,  meymun,  toyuq,  it  вя 
donuz.  Щeyvanların  insan  həyatında  oynadığı  rola  görə 
həmin  ilin  necə  keçəcəyinə,  məhsulun  bol  və  ya  az 
olacağına,  sakitlik,  əmin-amanlıq  və  ya  müharibə  baş 
verəcəyinə,  qan-qada  olacağına  inanardılar.  M.Həkimov 
ilin  at  üstündə  gəlməsini  belə  mənalandırır:  «At  или  murad 
ilidir. Türk müdriklərinin duyumuna görə insanlar dözümlü 
olacaq.  İl  uğurlu  olacaq.  Adamlara  xoşbəxtlik  gətirəcək» 
(86,  28).  Həmin  təqvimin  başqa  bir  cəhətini  qeyd  edərək 
Q.Cavadov  yazır:  «Bəzi  heyvanların  insanlar  üçün  xüsusi 
əhəmiyyət  kəsb  etməsinə  və  ya  zərərli  olmasına 
baxmayaraq,  ilin  onlar  üzərində  gəlməsi  xalq  arasında 
qorxu,  həyəcan  doğururdu.  At,  meymun,  toyuq  kimi 
heyvanlar məhz bu qəbildəndir. Türk-monqol təqvimində at 
müharibə  simvolu  hesab  edilirdi.  Lakin  bundan  fərqli 
olaraq  ilin  qulunlu  at  üstə  gəlməsi  əmin-amanlıq,  dinclik, 
bolluq kimi qiymətləndirilirdi. Xalq arasında belə bir söz də 
var ki, qulunlu at öz balasının yanından tərpənməz, qaçmaz. 
Buna görə də o sakitlik, bolluq, murad kimi qiymətləndiri-
lir»  (35,  199).  Beləliklə,  bütün  bunlar  xalq  şairimiz  S.Vur-
ğunun  ilin  qulunlu  at  üstündə  gəlməsinin  xüsusi  vurğu  ilə 

 
133 
vurğulamasının  səbəbini  aydınlaşdırır.  Eyni  zamanda,  ilin 
uğurlu  keçməsini  təmin  edən  ikinci  bir  inam  axın  çərşənbə 
ilə  Novruzun,  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  eyni  vaxta 
düşməsidir. 
Novruz  bayramı  ilə  əlaqədar  olan  inamlardan  biri 
bayramın  keçirilməsinдə  ailə  üzvlərinin  birgə  iştirakı  иди. 
Əks təqdirdə yeddi il həmin adam bayramda ailə üzvləri ilə 
bir yerdə ola bilmязди. Bayramda Novruz süfrəsi bəzənilirди. 
Süfrədə  fəsəli,  qatdama,  kömbə,  müxtəlif  ширниййатлаr,  plov 
və  s.  olуrdу.  Ailə  üzvlərinin  hamısının  adına  şam 
yandırılırды. Ölənlərin ruhuna hörmət  əlaməti  olaraq  da bu 
yerlərdə  şam  yandırılırды.  Süfrədə  yaz,  bolluq  rəmzi 
səməninin olması mütləq idi. Bayram gecəsi uşaqlar Нovruz 
payı  –  «baca-baca»  toplayыrdıлар.  Novruz  payı  toplanması 
заманы  evlərin  quruluşunуn  ящямиййяти  бюйцк  олурду. 
Çünki burada evlər əsasən torpaqda ağacdan tikilir, pəncərə 
əvəzinə  damda  bir  deşik  saxlanırdı  (149,  105).  «Гарадам» 
адланан беля евлярдя уşaqlar torbalarını bacadan sallayaraq 
Novruz  payı  yığырdılar.  Sadıqlı  kəndində  torbanı  oxlovun 
ucuna taxараг qapıdan içəri uzadыб, pay alмаг адят шяклини 
алмышды.  Novruz  payı,  ясасян,  müxtəlif  şirniyyat,  yumurta, 
мейвя  və  s.-дян  ибарят  олурду.  Onlar  topladıqlarını  bir 
yerdə  yeyərdilər.  Qohum-qonşulara,  əlsiz-ayaqsızlara  da 
Novruz  yeməklərindən  pay  göndərərdilər.  Nişanlı  qızlara 
da,  adətə  görə,  nişanlılarından  pay-ятлик  heyvan,  ширниййат 
хончасы,  geyim  yollayardılar.  Novruzda  hamı  təzə  paltar 
geyinərdi.  S.Vurğun  bu  xüsusiyyəti  «Acı  xatirələr»  şeirində 
belə xatırlayır: 
Uşaq əziz gündə sınmasıн deyə, 
Anam cehizliyi yorğan üzündən, 
Mənə üst köynəyi tikdi hədiyyə. 
Мян дя ики дяфя юпдцм цзцндян 
Novruzun  xarakterik  xüsusiyyətlərindən  biri  də 
küsülülərin  barışması  иди.  Xalq  adətinə  görə,  küsülülər  bir-
birinə bayram payı yollayıb barışardılar. 

 
134 
Novruz  şənliklərinin  müəyyən  hissəsini  дя  oyunlar 
təşkil  edirди.  Bu  oyunlar  özünün  təmtəraqlı  keçirilməsi  ilə 
diqqəti cəlb edirди. Həmin oyunlara güləş, atçapma,  чилинэ-
ağac və s. göstərmək olar. Oйунларын нятиъяси олараг güləş və 
atçapmanın  qalibinə  nəmər  də  verиrdilər.  Bundan  əlavə, 
rəqslər də təşkil edilirdi. 
Novruzla  bağlı  maraqlı  qədim  oyun-mərasimləri-
mizdən biri дя «Kosa-kosa» иди. Bu oyun yaz rəmzi кечи ilə, 
qışın  rəmzi  Кosa  arasında  gedən  mübarizə  üzərində 
qurulmuşdu.  Əslində,  qışla  yaz,  xeyirlə  şər  arasında  gedən 
mübarizə  bu  oyunun  əsas  mövzusu  иди.  Бу  ойун-мярасим 
ашаьыдакы  гайдада  кечирилирди:  Başına  motal  papaq,  əyninə 
tərsinə  çevrilmiş  kürk  geymiş,  ayağına  çarıq  taxıb,  üz-
gözünü  tanınmaz  hala  salan  bir  nəfər  meydana  çıxırды. 
Eynilə özü kimi geyinmiş köməkçisi kosaya üz tutaraq:  
A kosa-kosa gəlsənə, 
Gəlib salam versənə  - 
deyə  müraciət  edirди.  Sonra  kosaya  və  camaata  üz  tutub 
onlardan pay istəyirди: 
 A kosa-kosa gəlsənə, 
Gəlib salam versənə 
Torbanı doldursana 
Kosanı yola salsana 
Sonra köməkçi camaatı başa salırды ki, kosa yola çıxır, 
səfəri  var.  Ona  kömək  etmək,  xərclik  vermək  lazımdır. 
Camaatın ona kömək etmək istədiyini görən köməkçi keçiyə 
müraciət  edirди.  Keçi  camaatdan  пay  toplayır  və  kosaya 
verirди.  Sonra  özünə  дя  pay  toplayırды.  Lakin  acgöz  kosa 
bunu da onun əlindən alır və keçini qovurду. Bundan sona 
kosa  arxayın  yatırды.  Geri  qayıdan  keçi  onun  başına  daş 
salırды. Bunu görən köməkçi: 
Arşın uzun, bez qısa, 
Kəfənsiz öldü kosa – 
deyə фəryad qoparırsa, camaat əksinə sevinir, deyib gülürдц. 
Göründüyü  kimi,  burada  xeyir  şərə,  yaz  гыша  qalib  gəlirди. 

 
135 
Ъамаат йазын эялмясиня севинирди Топладыьымыз етнографик-
чюл  материаллары  вя  ядябиййат  эюстяриъиляри  сцбут  едир  ки, 
Qazax  mahalının  Dağ  Kəsəmən  kəndində  Əhməd  Qızıl  Əli 
oğlu,  Əbdül  Kərim  Bəşir  oğlu,  Nərimanлы  Əli,  Həsən 
Məmməd  oğlu  bu  oyun-tamaşaların  məharətli  ifaçıları 
olmuşlar (6, 153)  
Qışa  qarşı  mübarizə  hələ  qış  girməmiş  keçirilən 
«Kövsəc»  adlı  mərasimdə  дя  öz  əksini  tapмышдır.  Bu 
mərasim  haqqında  M.Arif  yazır:  «Novruzdan  başqa 
keçmişdə Azərbaycan xalqı içərisində «Kövsəc» adlı bir ayin 
də  var  imiş.  Bu  ayin  azər  (noyabr)  ayında  olub,  qışı 
qorxutmaq və qışa hazırlaşmaq məqsədi daşıyırmış. Щəmin 
şənlik zamanı xalq ətli və yağlı xörəklər, bədənə istilik verən 
şeylər  yeyər,  sonra  bir  adamı  qış  düşməni  rolunda  qatıra 
mindirib  gəzdirərlərmiş.  Adamların  onun  üzərinə  soyuq  su 
və qar tökməsinə baxmayaraq, o, «Yandım! Yandım» - deyə 
bağıraraq  soyuğa  etina  etməzmiş»  (77,  54).  Bu  ayin 
haqqında  folklorşünas  B.Abdullayev  «Novruz  gəlir»  adlı 
məqaləsində  də  bəhs  edir  (2).  Göründüyü  kimi,  «Kövsəc» 
mərasimi  də  «Kosa-kosa»  kimi  qışa  qarşı  mübarizə 
mahiyyəti daşıмышдır. 
Novruz  mərasimlərində  diqqəti  cəlb  edən  daha  bir 
tamaşa  «Hodu-hodu»  иди.  Bu  oyun-tamaşaya  təkcə 
Novruzda deyil, ilin başqa vaxtlarında da təsadüf olunurду. 
Bu  oyun-tamaşada  xalq  Novruzda  əkinə  başlamaq  üçün 
günəş  arzulayırdısa,  başqa  vaxtlarda  şəraitdən  asılı  olaraq 
yağış arzusunu da ifadə edə bilиrdi. 1899-cu ildə iyul aйыnın 
13-də bu mərasimin şahidi olan A.İоakimov yazırды: «Keçən 
ayın  uzun  sürən  yağışlı  günlərindən  birində  həyətdən  gələn 
qəribə  səslər  eşitdim.  Həyətə  çıxanda  belə  bir  mənzərə 
gördüm.  Yerli  müsəlman  uşaqları  əllərindəki  ağacları  yerə 
döyə-döyə nə isə oxuyurduлар. Oxuyub qurtardıqdan sonra 
onlardan  birи  mənim  yanıma  boynuna  kəhrəba  boyunbağı 
keçirilmiş qadın şəklində bir müqəvva gətirdi. Mən uşaqdan 
onun nə olduğunu soruşdum. Uşaq: 

 
136 
- Qodudur, – dedi. 
- Qodu nədir? – Mən soruşdum. 
- Günəş və ay – deyə, uşaq fikirləşmədən cavab verdi. 
Mən  uşaqdan  həmin  nəğməni  təkrar  etməsini  xahiş  etdim» 
(136, 128). 
Газах  бюлэясиндя,  бцтцн  Азярбайъанда  олдуьу  кими, 
ящали  ardıcıl  yağışlar  yağanda  günəşi  çağırmış,  quraqlıq 
əkin-səpiни  məhv  etdikdə  yağış  arzulamış,  qodu  gəzdirərək 
mahnı oxumuşду: 
Qodu-qoduну gördünmü? 
Qoduya salam verdinmi? 
Qodu burdan ötəndə 
Qırmızı gün gördünmü? 
və ya: 
Qodu-qoduну gördünmü? 
Qoduya salam verdinmi? 
Qodu burdan ötəndə 
Ağca yağış gördünmü? 
 
Bütün bunlar xalqın təbiət qüvvələrinə təsir etmək, onu 
müəyyən  mənada  dəyişdirmək,  yaşamaq  amalındaн  irəli 
gəlmişdir. Yağış arzulayan vaxt Году boz və йa  göy  rəngdə 
(su  rəmzi),  günəş  arzusu  ilə  təşkil  edildikdə  qırmızı  rəngdə 
(günəş  rəmzi)  olуrdу.  Əgər  mərasimin  keçirilməsində 
məqsəd  yağış  arzulamaqdırsa,  onda  həyətlərdə  qodunun 
üstünə mütləq su, günəş arzuladıqda kül tökülürdü (13, 144). 
Onlar həyət-həyət gəzib pay toplayardılar. Göründüyü kimi, 
bu  ойун-mərasim  xalqın  sırf  həyati  istəyi,  təsərrüfatı  ilə 
bağlıdır.  Ümumiyyətlə,  Novruz  mərasimləri  «xalqın 
yaşayışı,  məişəti,  əmək  çalışmaları  ilə  sıx  bağlı»  (95,  25) 
олмушдур.  Məhz  ona  görə  də  təbiəti  dost  və  düşmən  təki 
təsəvvür edən xalq Xızırdan xız, od, istilik, Qodudan günəş, 
yağış  istəyir,  Keçinin  (yazın),  Kosanın  (qışı)  öldürməsinə 
sevinirди.  Бюлэя  ящалисинин  təbiətlə  bağlı  görüşləri,  inamları, 
mərasimləri  yaşayış  tərzindən,  maldarlıq,  əkinçilik 

 
137 
həyatından  гайнагланмышды.  Məhz  ona  görə  də  bu  bayram 
min  illərin  sınağından  keçərək  bu  günümüzə  qədər  gəlib 
çatmışdır. 
Азярбайъанын  Гярб  (Газах)  бюлэяси  ящалисинин  мяняви 
мядяниййятинин  дин  вя  халг  байрамлары  сащяси  минилликлярин 
тяърцбясиндян  сцзцлцб  эялян  ямяли  вярдишляря,  емпирик 
биликляря вя ибтидаи тяхяййцл имканларына ясасланараг юзцндя 
бюлэя  ящалисинин  инамларыны,  адят-янянялярини,  етигадларыны 
мцкяммял  шякилдя  якс  етдирир.  Апарылан  тядгигатын  нятиъяси 
сцбут  едир  ки,  истяр  бюлэя  ящалисинин  дини  бахышлары  вя  диня 
мцнасибяти,  истярся  дя  дини  вя  мювсцми  байрамлара 
мцнасибяти  бюлэядя  мювъуд  олан  йцксяк  яхлаги  нормаларла 
тянзимлянмиш, бу эцн дя юзцнцн илкинлийини бир чох тяряфдян 
горуйуб сахламагдадыр.