Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- Ключевые слова
- ИНЭИЛИС ВƏ АЗƏРБАЙЪАН ДИЛЛƏРИНИН ЗƏНЭИНЛƏШМƏСИНƏ ТƏСИР ЕДƏН СОСИАЛ-КУЛТУРАЛОЖИ АМИЛЛƏР Açar sözlər
- Key words: s
- Мядяниййятлярарасы ялагяляр
|
1. Engel,U.,Tertel, R.: Kommunikative Grammatik Deutsch als Fremdsprache. München: ludicum Verlag,1993. 2. Neuer,G., Hunfeld, H.: Methoden des fremdsprachlichen Deutschunterrichts. Kassel: Langenscheidt,1992 3. Gerngroß,G.,Krenn, W., Puchta ,H.: Gramatik kreativ. Berlin:Langenscheidt, 1999
Filologiya məsələləri – №3, 2014
90 М.Сейидалиева Коммуникативная и креативная грамматика на уроках немецкого языка
Резюме В статье говорится об основных признаках, целях и методах коммуника- тивной и креативной грамматики на уроках немецкого языка, а также указы- вается на важность мотивирования студентов. Очень важно применять на уро- ках мотивирующие и активирующие методы, упражнения игрового типа, реальные тексты, совпадающие с интересами студентов. Эти методы поддер- живают креативность, которая также играет большую роль в обучении. Зани- маясь креативными упражнениями, студенты запоминают грамматические правила лучше. Это мотивирует их и активирует.
M.Seyidaliyeva Communicative and creative grammar at German lessons Summary
This article deals with the main signs, the purposes and methods of communicative and creative grammar at German lessons, and also it is indicated the importance of motivation of students. It is very important to apply motivating and activating methods, exercises of game type, the real texts coinciding with interests of students at lessons. These methods support creativity which also plays key role in training. Being engaged in creative exercises, students remember grammatical rules better. It motivates and activates them. M.Seyidəliyeva Alman dili dərsində kreativ və kommunikativ qrammatika Xülasə
Məqalədə alman dili dərsində kommunikativ və kreativ qrammatikanın əsas amillərindən danışılır, həmçinin tələbələri həvəsləndirməyin əhəmiyyəti vurğulanır. Çox vacibdir ki, dərsdə tələbələri aktivləşdirən metodlardan, oyun tipli çalışmalar- dan və tələbələrin marağına uyğun olan mətnlərdən istifadə edilsin. Bu metodlar təlimdə böyük rol oynayan kreativliyi artırır. Kreativ çalışmalar edərkən tələbələr qrammatik qaydaları daha yaxşı yadda saxlayırlar.
Rəyçi: Qönçə Əbdülrəhimova filologiya elmlər namizədi, dosent Filologiya məsələləri – №3, 2014
91 AYGÜN ABDULLAYEVA ADU aygun 1976@rambler.ru İNKARLIĞIN QÜVVƏTLƏNDİRİLMƏSİNDƏ ÜMUMİ – UNİVERSAL VƏ XÜSUSİ HALLAR Açar sözlər: inkarlıq, intensivlik, emosionallıq, qradasiya, nisbi maksimallıq Ключевые слова: отрицания, интенсивность, эмоциональность, градация, относительная максимальностe Key words: negation, intensity, emotion , graduation, relative to the maximum
inkarlıq vasitələri kimi tədqiq edilir. Y.Seyidov inkarlıq kateqoriyasından bəhs edərkən onun felin təsdiq və inkar formalarının üz-üzə dayanması fonunda müəyyənləşməsini (yazmaq-yazmamaq, bilmək-bilməmək), kateqoriyanın yeganə formal qrammatik göstəricisinin –ma, -mə şəkilçisinin olmasını qeyd edərək yazır: “Bu şəkilçi kateqoriyanın inkarlıq bildirən komponentinin göstəricisidir; təsdiq bildirən tərəf sıfır əlamətidir” (3, 94). Bununla belə, dildə təsdiq və inkar qarşıdurması yaradan digər vasitələr də vardır. Eyni cəhət german dillərinə də şamil olunur. Yəni bu dillərdə də kifayət qədər vasitələr vardır ki, onlar təsdiq/inkar qarşıdurması əmələ gətirir. Alman və Azərbaycan dilləri üçün inkar vasitələrinin tam arsenalı S.Abdullayev tərəfindən verilmişdir (1). Dildə intensivlik yaradan vasitələr vardır. İntensivləşmə inkar və təsdiqə də xas xüsusiyyətdir. Deməli, inkar və təsdiq dərəcələnə bilir. İnkarlığın da, təsdiqin də dərəcələnmə çalarlıqları vardır. Ədəbiyyatda bu məsələ qeyd olunur (4; 5). Dilçilik ədəbiyyatında inkarlığın, o cümlədən də təsdiqliyin dərəcələnmə, çalarlıq imkanların dan bəhs olunarkən, bəzən bu dərəcələnməni əmələ gətirən vasi- tələrə də toxunulur. Şübhəsiz ki, dərəcələnmə varsa onu əmələ gətirən vasitələr də olmalıdır. Digər tərəfdən, dərəcələnmə ümumi anlayışdır. Qradasiyanın qiymətləri ola bilər. Yəni dərəcələnmə apararkən bir əlamətin az və ya çox olması, maksimal və ya maksimaldan az olması qeyd edilə bilər. Dərəcələnmənin konkret sərhədləri yoxdur. İntensivlik kəmiyyətlə əlaqələndirilsə də, təsdiq və inkar üçün intensivliyin konkret dərəcələri təyin olunmamışdır və bu, müəyyən mənada mümkün deyildir. S.Abdullayev yazır: “Həqiqətən müəyyən bir fikrin təsdiq və ya inkar olunması fak- tı aşağıdakı parametrlərə əsaslanır: 1)sıfır (adi-neytral) ifadə imkanı; 2)təsdiq və in- kar effektin maksimallaşdırılması; 3)minimallaşdırma effekti. Bu anlayışlar dilçilik ədəbiyyatında inkarın (qismən də təsdiqin) qüvvətləndirilməsi və zəiflədilməsi terminləri ilə qeyd olunur. Dil faktları sübut edir ki, təsdiqlik və inkarlıq bütün vəziyyətlərdə vahid intensivliyə malik olan fikir və emosiya işarələri kimi yaranma- yıb, məntiqi-semantik və kommunikativ-praqmatik münasibətlərin ən müxtəlif çalarlarını əhatə edir. Nisbi qradasiya dedikdə yalnız pozitiv və neqativ emosiyala- rın ifadəsi deyil, geniş mənada məntiqi və emosional-ekspressiv variantlaşma nəzər- də tutulur” (1, 116). A.Aslanov Azərbaycan dilində inkarlığın qüvvətləndirilməsində dörd vasitə- dən istifadə olunmasını qeyd etmişdir. Müəllifin fikrinə görə, birinci vasitə inkar
Filologiya məsələləri – №3, 2014
92 ədatlarının (heç, əsla, qətiyyən, qəti) işlədilməsidir. Bu ədatların işlənməsi nəticə- sində cümlədə ifadə olunan inkarlıq qüvvətlənir. Bu ədatlar, əsasən, xəbərdən əvvəl gəlir. Məs.: Həkimin bu sözləri Məşədi Allahverdinin heç beyninə batmadı. Qula- ğına heç girmədi (Azərbaycan hekayələri); Mən diqqətlə ona baxdım, xəstə olduğu- na heç şübhəm yoxdur (C.Cabbarlı); Onlar bizim təkliflərimizi qətiyyən bəyənmə- dilər (“Kommunist” qəzeti); Mən bu işə qəti razı deyiləm. Burada qətiyyən həqiqət yoxdur (“Kirpi” jurnalı); Bu müddət ərzində mən onu əsla görmədim (H.Mehdi); Mən qətiyyən Sizin qalaçadan çıxmağınıza razı ola bilmərəm (S.Rəhman); Mən əsla and içə bilmirəm. Belə kor beyinlikcə əsla yaramaz (S.Rəhman). İkinci vasitə inkar sözlərinin və ya inkari xəbərlərin təkrar edilməsidir. Bu za- man inkar qüvvətlənir. Məs.: Əcəba mən özümü öldürməklə zalımların ürəyimi
A.Aslanov cümlədə and bildirən söz və ifadələrin işlədilməsi ilə inkarlığı qüvvətləndirmənin əsas vasitəsi sayır və bu misalları göstərir: Yox əşi, yoldaş
Nəhayət, A.Aslanov inkarlığın qüvvətləndirilməsi üçün danışıq zamanı into- nasiyadan istifadə olunmasını qeyd etmişdir. Onun fikrinə görə, danışan şəxs müəy- yən emosional vəziyyətlə (həyəcanla) əlaqədar olaraq inkarlıq ifadə edən sözü daha yüksəkdən, xüsusi intonasiya ilə deyir. Məs.: Dedim ki, getməyəcəyəm… Onu bir dəfəlik bil ki, istəmirəm (2, 49). İntensivlik kateqoriyasına sahə prizmasından yanaşmaq dilçilikdə hazırda ge- niş şəkildə tətbiqini tapmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, intensivlik sahəsi və bu sa- hənin daxili asılılıq münasibətlərinə görə şərh etmək, pozitiv və neqativ markerli, “işarəli” intensivlik sahələrində daxili asılılıq münasibətlərini aşkara çıxarmaq ötən əsrin 70-ci illərindən sonra dilçilik arsenalına daxil edilmişdir. Dilçilikdə “inkarlıq effektinin maksimallaşdırılması”, “inkarlıq effektinin minimallaşdırılması”, “təsdiq- lik effektinin minimallaşdırılması”, “təsdiqlik effektinin maksimallaşdırılması” kimi anlayışları ilk dəfə professor S.Ə.Abdullayev istifadə etmişdir (1). Deməli, alim in- kar və təsdiqin dərəcələnməsində konkret kəmiyyət hədləri qoymur. Burada ma- ksimallaşdırma və minimallaşdırmadan söhbət aparılır. Təsdiq və ya inkar ya mak- simallaşdırılır, yaxud da minimallaşdırılır. Lakin bu proses müəyyən orta neytral vəziyyətdən başlanır. Orta vəziyyətdən maksimallaşma pikinə qədər də aralıq nöqtələr tapmaq mümkündür. Deməli inkarlığın qüvvətləndirmə vasitələri bir tərəfdən eyni funksionallığa malikdirsə, yəni inkarlığı qüvvətləndirirsə, digər tərəf- dən qüvvətləndirmə dərəcəsindən asılı olaraq bir-birindən fərqlənə bilirlər. Bu ba- xımdan S.Abdullayev inkarlıq effektinin nisbi maksimallıq hədlərini müəyyənləş- dirməyi zəruri sayır. Deməli, müəllif inkarlığın qüvvətləndirilməsində ümumi və xüsusi halları qəbul edir. Ümumi hallar həm də universal hallardır. Qeyd edilən müstəvidən çıxış edərək, S.Abdullayev bir sıra yeni anlayışlar daxil edir: 1) əlamə- tin ümumiləşdirilməsi prizmasından inkarlaşdırma; 2) minimal əlamət vahidini inkarlaşdırmaq prizmasından maksimallaşdırma; 3) mənfi obraz prizmasından inkarlaşdırma; super anlayışlar prizmasından inkarlaşdırma; 4) hərəkətin intensivli- yi prizmasından inkarlaşdırma; təzad və eyniləşdirmə prizmasından inkarlaşdırma (1, 112-133). Bütün bunlar inkarı maksimallaşdırma ilə bağlı anlayışlardır. Onlar Filologiya məsələləri – №3, 2014
93 inkarlığın qüvvətləndirilməsinin ümumi və xüsusi hallar toplusunu təşkil edir. Lakin onu da unutmaq olmaz ki, inkar və təsdiq bir-biri ilə üzvi şəkildə bağlıdır. İnkar maksimallaşdıqca, təsdiq minimallaşır. Təsdiq minimallaşdıqca inkar maksimalla- şır. Kommunikasiya prosesində eyni hadisənin, əlamətin təsdiq və inkarı heç də ey- ni zamanda canlandırılmır, ötürülmür. Adresat çox zaman ya təsdiqi, ya da inkarı qəbul edir. Təsdiqlə inkarın üzvi bağlılığı assosiativ olaraq ötürülənin əks qütbunu canlandırır. Canlandırma adresatın qavrama sistemində özünü göstərir. Əgər bu ha- disədirsə, deməli o biri qütbdəki hadisə deyil. Əgər adresat bunu etməyəcəksə, de- məli onun əksini edəcəkdir. “Bir universal qanunauyğunluq kimi bütün dillərdə inkar yönlü fikrin maksi- mallaşdırılması, optimal intensivlik həddində təqdim olunması “ümumiləşdirmə” və “qətilik” semaları ilə inkarlıq semasının üzvi əlaqə və vəhdətdə tez-tez reallaşması da məhz bununla əlaqədardır. Təsadüfi deyildir ki, ümumiləşdirmə və qətiləşdirmə- nin həcmi, bunların daxili miqyasları, zaman və məkana görə yayılma intensivliyi inkarlaşdırma effektinə bilavasitə təsir göstərir və bu parametr daxilində nisbi dərə- cələnmə imkanı yaradır. Məsələn, Niemand in der Welt kann dir helfen söyləməsin- də Niemend in dieser Stadt kann dir helfen formasına nisbətən daha miqyaslı ümu- miləşmə və qətilik, bununla da daha əhatəli və güclü inkarlaşdırma ifadə olunur. Hər iki cümlənin sintaktik semantikasını aşağıdakı minimal məna elementlərinin məcmusu kimi təsəvvür etmək olar: 1) ümumiləşdirmə; 2) qətilik; 3) inkarlıq. Həmin cümlələr məhz ifadə olunan semaların daxili intensivlik potensialına görə bir-birindən fərqlənir. Belə ki, I cümlə II cümləyə nisbətən aşağıdakı əlavə informa- siyalar, məna çalarları da ifadə edir; 1) mütləq-istinasız ümumiləşdirmə; 2) mütləq qətilik, qeyd-şərtsizlik; 3) hərəkətin icrasının mümkünlüyünə münasibətdə mütləq istisna və təcridetmə. Dildə “ümumiləşdirmə və “inkarlaşdırma” semalarının daimi reallaşdırıcıları kimi çıxış edən qeyri-müəyyən əvəzlik və zərflər həcm intensivlikli müxtəlif söz və ifadələrlə əlaqələnmədə həm də potensial intensiv inkarlıq markerləri kimi çıxış edir. Müxtəlif sahə konstituentlərinin diametral ümumiləşdirmə sferasına cəlb oluna bilən isimlərlə birləşməsi (kein/auch nicht ein Mensch, keine Seele, kein Teufel, kein
çərçivəsində emosional və funksional-üslubi variantlıq imkanını xeyli genişləndirir. Müq. et: Hana toxumaqda da bir adam qabağına çöp sala bilməzdi (S.Rəhimov, 2, 130); Heç bir insanın həyatında sakitlik deyilən şey, əbədi sükunət yoxdur. (S.Rəhimov, 2, 138)” (1, 117-118). Verilmiş nümunədə ümumiləşdirmə “heç bir+ isim” modeli ilə aparılmışdır. Bir halda “adam”, digər halda isə “insan” artırılması ilə “heç bir adam” və “heç bir insan” ümumiləşdirilməsi yaradılmışdır. İnsana və adama münasibətdə inkar edilən xüsusiyyət qeyd olunan birləşmə ilə maksimal intensivlik qazanmışdır. Həmin nümunələrdən birini bir qədər genişləndirək: “Heç bir zaman, heç bir insanın həyatında sakitlik deyilən şey, əbədi sükunət yoxdur”. Bu cümlədə daha bir ümu- miləşdirici inkar əlaməti iştirak edir. İnkar birinci halda şəxsə subyektə görə maksimalaşırdısa, ikinci halda zaman görə inkar da maksimallaşdırılmışdır. Bu halda da əlamətin ümumiləşdirilməsi prizmasından inkarlaşdırma aparılmışdır. Belə olduqda iki maksimallaşdırılmış inkarın istifadə olunması zərurəti və ya mümkünlüyünü doğuran səbəbinin olması aşkara çıxır. Əslində, heç bir adamın Filologiya məsələləri – №3, 2014
94 həyatında sükunətin yoxluğu iddia olunursa, bu sükunətin heç bir zaman olmaması- nı qeyd etməmək də mümkündür. Qeyd olunma inkarlaşdırmanı təkrar gücləndirmə məqsədini daşıyır. Dil vasitələri ilə ötürülən hər bir informasiya əlavə şərh və yozumlar üçün müəyyən mənada yer qoyur. Yaxud belə situasiyalarda ünsiyyət iştirakçılarının mövqelərinin nəzərə alınması da lazım gəlir. Kommunikantlardan biri digərinin fikrini qəbul etməyə bilər. Məsələn, A – Heç bir insanın həyatında sakitlik deyilən şey, əbədi sükunət yoxdur. B – Bəzən olur (və ya B – Elə zaman ola bilər ki, sükunət olsun). A – Mən sənə deyirəm ki, “heç bir zaman, heç bir insanın həyatında sakitlik deyilən şey, əbədi sükunət yoxdur”. B – Bəs yuxu, yuxu zamanı, yuxu vaxtı? Yuxuya ki, kiçik ölüm deyirlər. Bəs ölüm? Qeyd edilən şəkildə dialoqu kifayət qədər uzatmaq mümkündür. Belə dialoq mahiyyətcə əlamətin ümumiləşdirilməsi prizmasından inkarlaşdırmanın maksimal- laşdırılmasını inkar etmir. Onun əlavə vasitələrlə inkarlaşdırmasının gerçəkləşməsi- nin səbəblərini üzə çıxarır. İnkarın müxtəlif istiqamətlərdə intensivləşməsi və əla- mətin ümumiləşdirilməsi ilə inkarlaşdırma istiqamətlərinin artması ümumiləşdirmə və qətiləşdirmənin həcmi ilə bağlılığa malikdir. “Psixoloji kateqoriya kimi inkar (həm də qiymətləndirmə) iki aspektə əsaslanır: koqnitiv və emosional. Koqnitiv aspekt ondan ibarətdir ki, idrak inkar vasitəsilə A və qeyri-A kimi ikikomponentli asimmetrik struktur əldə edir. Emosional aspekt o zaman reallaşır ki, o, tərəf müqa- bilin emosional vəziyyətinə yönəlsin” (6, 31). Yuxarıdakı dialoqda B diktoru A-ya etiraz etməklə onun emosional vəziyyəti- nə təsir göstərir. Zaman və məkan fenomenlərinə, habelə hərəkət, sürət effektlərinə münasibət- də dərəcələmə, fəal fərqləndirmə imkanlarının daha güclü olması faktı bilavasitə dil sistemində intensiv inkarlıq iyerarxiyasının bütöv bir mikrosisteminin olmasını şərtləndirir. Söhbət hər hansı bir mətndən kənarda da fikrin ifadəsini neytrallıqdan çıxaran, zaman, məkan və hərəkət fenomenlərinə münasibətdə ümumiləşdirmə ifadə edən nimmer, nimmermehr (nie und nimmermehr), keinesmerds. Keinesfalls,
ləq ekspressivlik işarələrindən gedir. Həmin “super” neqativlər inkarlığın emosio- nal-ekspressivliyinin yüksələn dərəcəliliyini əks etdirir. Aşağıdakı nümunədə inkarlıq minimallaşdırma istiqamətində gedir. Qorxunun olub-olmaması cəhəti əsas götürülür. Qorxunun varlığı neytral səviyyəni nəzərdə tutursa “elə bir qorxunun olmaması” minimallaşmanı ifadə edir. An manchen Tagen schwitze ich einfach so, ohne dass ich es merke , und es scheint keine Rolle zu spielen. (Rainer Merkel, „Lichtjahre entfernt“ Fischer Verlag, Frankfurt am Main 2009, S. 22) - Bəzən heç özüm də hiss etmədən elə belə tərləyirəm, amma bunun elə bir qorxusu yoxdur. Beləliklə, alman və Azərbaycan dillərinin materialları göstərir ki, dil univer- salisi kimi, inkarlıq semantik parçalanmayan məna kateqoriyasıdır. Bu kateqoriya daha kiçik semantik elementlərlə təyin oluna bilmir. İnkar, ən sadə halda, cümlənin məna elementidir. Cümlənin komponentləri arasında yaradılmış əlaqə danışanın Filologiya məsələləri – №3, 2014
95 fikrinə görə deyildir. Başqa sözlə desək, presuppozisiyadakı təsdiq cümləsini danışan rədd edir, onun doğruluğunu qəbul etmir.
Ədəbiyyat 1. Abdullayev S.Ə. Müasir alman və Azərbaycan dillərində inkarlıq kateqoriyası. Bakı: Maarif, 1998. 2. Aslanov F. Müasir Azərbaycan dilində kəmiyyət və inkarlıq kateqoriyaları. Bakı: EA nəşri, 1963. 3. Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası (Morfologiya). Bakı: BDU nəşri, 2002. 4. Виноградов В.В. О категории модальности и модальных слов в русском языка. М., 1950. 5. Владимирская Л.М. Философско-лингвистический потенциал категории утверждения/отрицания в современном немецком языке. Барнаул, 1997. 6. Желеско П.С., Роговин М.С. Исследование отрицания в практической и познавательной деятельности. Кишинев, 1985.
А.Абдуллаева Обще-универсальные и особые случаи в укреплении отрицания Резюме
В статье анализируются общие и особые случаи укрепления отрицания на основе материалов немецкого и азербайджанского языков. Как известно, утверждение и противостояние отрицания в языкознании, рассматривается как грамматическая категория, и как средствами отрицания. Исследование показывает, что в языке существуют и другие средства про- тивостояния, которые образуют утверждение и отрицание. Одинаковая черта применяется и к разносистемным немецкому и азер- байджанскому языкам.
A.Abdullayeva General, universal and special cases in denial strengthening Summary
It' s analysed the general and special cases about intensity of denial in article. As it is known statement and opposition in denial in linquistics, is considered as grammatical category and as means of denial. The investigation shows there are other means of opposities exisr which form the statement and denial. The same feature is also applied to different system languages such as azeri and german. Rəyçi: Professor Sərxan Abdullayev Filologiya məsələləri – №3, 2014
96 AYŞƏN İBRAHIMOVA ADU aysheni@mail.ru
искусство. Республикамыз мцстягиллик ялдя етдикдян сонра даща да инкишаф етмишдир. Щазырда мцхтялиф дцнйа дювлятляриля щяртяряфли ялагяляр гурулмаьа башланылыб. Мядяниййят сащясиндя дя иллярдян бяри формалашмыш ялагяляр даща да инкишаф ет- дирилир вя эенишляндирилир. Милли мядяниййятимиз глобал мядяни сферайа интеграсийа етмякля йанашы мцасир дцнйада формалашмыш мцхтялиф мядяниййят нцмуняляри, ядябиййат вя инъясянят ишляри дя Азярбайъанда таныныр, милли мядяни просесин инкишафына мцсбят тясир эюстярир. Мядяниййят нядир суалына индийя кими мцхтялиф шякилдя изащлар верилмишдир. Бу сащядя илк аддымлар – Адолф Бастиан (алман), Едвард Тейлор (инэилис), Франс Боас (америкалы) вя с. кими бир нечя антрополог тяряфиндян щяля ХЫХ ясрдя атылмышдыр. Мясялян, Е.Тейлор (1897-ъи илдя) «мядяниййят» анлайышыны бирбаша инсан фяалиййяти иля ялагяляндиряряк беля бир тяриф верирди: «Мядяниййят вя йа сивилизасийа, эениш-етнографик мянада эютцрцлдцкдя, билик, инам, инъясянят, мя- нявиййат, ганун, адят-яняня вя ъямиййятин бир цзвц кими инсанын ялдя етдийи щяр щансы диэяр баъарыг вя вярдишляриндян ибарят бир тамлыгдыр». Мядяниййятлярарасы ялагяляр –Мцасир дюврцмцздя, «мядяниййят» анлайышынын мцхтялиф мянбялярдя ачыгламасыны эюрмяк олар. Мясялян, Википедиа интернет енсиклопедийасы «мядяниййят» сюзцнцн ясасян 3 мянада ишляндийини гейд едир: тясвири инъясянят вя щуманитар елмляр сащясиндя яла зювг; символик фикир вя сосиал тядгигатларын щяъминдян асылы олан билик, инам вя давранышын бирляшмиш модели; щяр щансы тяшкилаты вя йа групу характеризя едян ряй, дяйяр, мягсяд вя тяърцбялярин топлусу. «Азярбайъан дилинин изащлы лцьяти» дя бу сюзц 3 мянада шярщ едир: 1. İнсан ъямиййятинин истещсал сащясиндя иътимаи вя мяняви щяйатда ялдя етдийи наилиййятлярин мяъмусу. 2. Hяр щансы бир халгын вя йа синфин мцяййян дюврдя ялдя етдийи беля наилиййятлярин сявиййяси; тясяррцфат вя йа зещни фяалиййятин щяр щансы бирисинин инкишаф сявиййяси; 3. Sавадлылыг, елмлилик, биликлилик; ъямиййятдя юзцнц апара билмя, тярбийяли- лик; мядяни адамын тялябляриня уйьун олан щяйат шяраитинин мяъмусу. Мядяниййят дяйишян, тякмилляшян тарихи категорийадыр. Буна эюря мядяний- йят дя башга иътимаи щадисяляр кими инкишаф едир, шахялянир, йени-йени кейфиййятляр газаныр. Мядяниййятин инкишафы цчцн инсан фяалиййяти ясас васитядир. Бяшяри мя- Filologiya məsələləri – №3, 2014
97 дяниййят инсанын физики вя зещни, хариъи вя дахили фяалиййятинин нятиъясиндя тярягги едир. Щяр йени няслин физики вя зещни наилиййятляри мядяниййятин инкишафы цчцн мянбядир. Бу наилиййятляр кечмиш няслин тяърцбяси ясасында, она истинад олунараг ялдя едилир. Йяни, щяр бир инсан дцнйайа эюз ачдыьы эцндян етибарян доьулдуьу йерин, етник тяркибин вя аид олдуьу сосиал системин мядяниййятинин тясириня мяруз галыр, бу тясир алтында бюйцйцб инкишаф едир, щямин ъямиййятин тяркиб щиссясини тяшкил едир. Дилчилик сащясиндя мядяниййят вя дил арасында ялагяляр ясасян ХХ ясрдян башлайараг тядгиг едилмяйя башланылыб. Мясяляйя там айдынлыг эятирмяк цчцн 3 ясас суалы ъавабландырмаьа чалышаг: 1) Дил мядяниййятин тяркиб щиссяси щесаб едиля билярми? 2) Бяс мядяниййят неъя, дилин тяркиб щиссясидирми? 3) Əэяр мядяниййят вя дил бир-биринин тяркиб елементини тяшкил едирся, онлар арасында ня кими ялагяляр вар? Бири диэяриня тясир едирми? Биринъи суал беля бир ъавабла изащ олунур ки, дил юзц йалныз инсан мцяййян гядяр юзцнц дярк едяндян сонра йарана билярди. Дил ишаряляр системидир, бу ися бир- баша мядяниййятин предметидир. Бу ишаряляр системини йалныз мядяни бахымдан инкишаф етмиш инсан дярк едиб тятбиг едя биляр. Бурадан да беля нятиъя чыхармаг олар ки, дил бирбаша олараг мядяниййятин тяркиб щиссяси дейил, бурада инсан фактору вар. Йяни дил йалныз инсан васитясиля мядяниййятин тяркиб щиссясиня чеврилир, инсан инкишаф етдикъя мядяниййят дя, дил дя нясиллярдян-нясилляря ютцрцлцр. Икинъи суала айдынлыг эятирян ъаваб ондан ибарятдир ки, мядяниййят щаггында дилчилярин гябул етдийи ясас фикир онун там шякилдя дилдя якс олунмасыдыр. Щеч дя тяяъъцблц дейил ки, тядгигатчыларын яксяриййяти дили щятта мядяниййятин эцзэцсц адландырырлар. «Дцнйанын мядяниййят хяритяси юзцнямяхсус олуб, мцхтялиф халгларда фярглянир. Буна бир нечя амил тясир едир: ъоьрафийа, иглим, тарих, сосиал вязиййят, адят-яняняляр, щяйат тярзи вя с. Дил бцтцн бунлары юзцндя якс етдирир». Дцнйа халгларынын щяр биринин юзцнямяхсус мядяниййяти олса да, бу мядяниййят милли чярчивя иля мящдудлашмыр, мядяниййятляр бир-бириня тясир едир. Бу просес тарихи просеслярин, бейнялхалг ялагялярин тясири алтында баш верир. Бцтцн бунлар ися мцтляг щяр бир халгын дилиндя юз яксини тапыр. Цчцнъц суал дил вя мядяниййят арасында ялагяляри арашдырмагда кюмяк едир. Йухарыда гейд едилянлярдян беля бир нятиъя ялдя етмяк олар ки, дил вя мя- дяниййят бир-бириля гаршылыглы асылылыг вязиййятиндядир. Дил мядяниййятин, мядяний- йят ися юз нювбясиндя дилин инкишафына имкан вя шяраит йарадыр. Дцнйа ядяби дилляринин мейдана эялмяси, формалашмасы, инкишаф едиб зянэинляшмяси мядяний- йятля сых баьлыдыр. Миллятин ясас яламятляриндян олан дил, о дилдя данышан халгын милли мядяниййятини ифадя едир. ХЫХ яср алман дилчиси Вилщелм Щумболт гейд едирди: «Нясилляр бир-бирини явяз едир, амма дил галыр, щяр нясил дили ондан яввялкилярин гойдуьу формада эялиб эюрцр, амма дил щямин нясилдян даща эцълц вя гцдрятли олур. Нясиллярдян щеч бири дилин там дяринлийиня вармыр вя ону эяляъяк нясилляря ютцрцр. Дилин характери, юзцнямяхсуслуьу ися йалныз бир нечя нясил дяйишдикдян сонра билинир, амма дил бцтцн бу нясилляри бир-бириня баьлайыр, онлар да юз нювбясиндя юзлярини мящз дилдя бирузя верирляр. … чцнки дил миллятин юзцнц якс етдирир вя ону тямсил едир».Щямчинин щяр бир дил айрылыгда юз истифадячиляринин мяхсуси ъящятляринин дашыйыъысы олса да, диэяр дцнйа дилляриля даим контактдадыр. Дилляр арасында
Filologiya məsələləri – №3, 2014
98 ялагялярин олмасы диллярин инкишафында башлыъа амиллярдян биридир. Щяр бир дил юзцндя дцнйа тарихинин бир щиссясини йашадыр, яввялки дюврляри арашдырмагда явязолунмаз рол ойнайыр вя ян ясасы, ондан истифадя едян халгларын, тайфаларын тарихини, мядяниййятини, инкишафыны юзцндя якс етдирир. Мящз буна эюря, дил – мя- дяниййятин эцзэцсцдцр. «Йер цзцндя дцнйа халглары бир-бириля чохъящятли ялагяляря малик олдуьуна эюря онларын дилляри дя гаршылыглы шякилдя бир-бириня тясир эюстярир вя бир-бирини зянэинляшдирир. Дилин лцьят тяркибинин инкишафы просеси халгын тарихи инкишафы иля вящдят тяшкил едир». Дилчилярин яксяриййяти дцнйада контак- тлашмайан дилин олмадыьы фикриндядир. Эюркямли рус дилчиси Бодуен де Куртене юз мягалясиндя бу мясяляйя тохунараг гейд едирди ки, «Диллярин бир-бириня гайнайыб-гарышмасы мясялясиня бахсаг, разылашмалы олаъаьыг ки, саф вя диэяр дилляря гарышмайан дил йохдур вя ола да билмяз». Диллярин бу шякилдя контактл- ашмасынын ясас сябяби кими мядяниййятлярарасы ялагяни вя диэяр мядяниййятли инсанларла цнсиййятя олан тялябаты эюстярмяк олар. Е.Сепир бунунла баьлы йазырды: «Цнсиййятя олан тялябат, щяр щансы бир дилдя данышанларын гоншу вя йа мядяниййят бахымындан доминант дилляр иля васитясиз вя йа васитяли контактына сябяб олур… Изолйасийа едилмиш щяр щансы бир дил вя йа диалект эюстярмяк чятин оларды». Буна ясасян мцхтялиф мядяниййятляря аид материалларын тяръцмяси дя тясир едир. Мядяниййятлярарасы ялагялярин йаранмасында тяръцмяляр мцщцм рол ойнайыр. Яэяр яввялки дюврлярдя фарс вя яряб дилляриндян тяръцмяляр Шярг дилляри вя мядяниййяти иля ялагяляримизи сыхлашдырмыш вя нятиъядя диллярин зянэинляшмясиня сябяб олмушдуса, ХЫХ ясрдян башлайараг бюлэядя рус дилинин апарыъы рол ойнамасы иля ялагядар рус дилиндян едилян тяръцмяляр артмышдыр. Мцхтялиф сянядляр, щямчинин рус классикляринин ясярляри дилимизя тяръцмя едилмякля щям дилин лцьят тяркибини зянэинляшдирмиш, щям дя мцхтялиф цслублары инкишаф етдиряряк ъцмля гурулушларында йениликляря сябяб олмушдур. Дцнйанын ян гядим халгларындан бири олан Азярбайъанлылар чох гядим мя- дяниййятя маликдир. Азярбайъан мядяниййят вя инъясянятиндян олан нцмуняляр АБШ, Британийа, Франса, Иран, Италийа, Мисир, Тцркийя вя с. кими дцнйанын бир чох юлкяляриндя музейлярдя горунуб сахланылыр. Мядяниййят инъиляринин беля рянэарянэ олмасына ися тябии ки, Азярбайъан халгынын йцксяк зювгя малик олмасы, йашайыш тярзи вя инкишаф тарихи тясир эюстярмишдир. Археоложи газынтылар за- маны тапылан нцмуняляр бир даща сцбут едир ки, Азярбайъан халгы гядим дюврлярдян бяри мцхтялиф сянят нювляри иля мяшьул олмушдур. Азярбайъан мядяниййятинин мцхтялиф сащялярини нязярдян кечирсяк эюрярик ки, щяр бир сащя юзцнямяхсус эюзяллийи, орижиналлыьы вя миллилийи иля фярглянир. Бу, дюврцмцзя гядяр эялиб чатмыш нцмунялярдя щяртяряфли юз яксини тапмышдыр. Мисал олараг, гядими халчалар, зийнят яшйалары, эцндялик истифадя габлары, алятляр, щейкялляр, шякилляр, ядябиййат вя мусиги нцмунялярини вя с. эюстярмяк олар. Нясиллярдян-нясилляря ютцрцлян мусигимиз чох гядим тарихя малик олмагла йанашы, црякляри фятщ етмя хцсусиййяти иля дя йалныз халгымызын дейил, бцтцн дцнйа халгларынын зювгцнц охшамышдыр. Щеч дя ябяс йеря дейил ки, муьамларымыз вя аышг сяняти БМТ тяш- килаты олан УНЕСЪО тяряфиндян дцнйа мядяниййяти ирсиня дахил едилмишдир. Азярбайъан мусигиси тякъя муьамларла мящдудлашмаса да (бурада халг мащнылары, ашыг сяняти, рягсляр, бястякар мусигилярини вя с. йаддан чыхармаг олмаз) онлар Азярбайъан мядяниййятини дцнйайа таныдан фяхримиздир. Щямчинин архитектура сащясиндя дюврцмцзя гядяр эялиб чатмыш, юз язямяти иля инсанлары щейран едян тарихи абидяляримиз вар. Гядим инсанларын щяйат тярзини
Filologiya məsələləri – №3, 2014
99 тясвир едян – 5000 иллик йашы олан Гобустан гайа рясмляри, еляъя дя пайтахтымыз Бакынын символу сайылан Гыз галасы, Ичяри шящяр, Ширваншащлар сарайы, Мемар Яъяминин мцяллифи олдуьу Мюминя хатун тцрбяси, шимали вя ъянуби Азярбайъаны бирляшдирян Худафярин кюрпцсц вя с. милли архитектуранын парлаг нцмуняляри щесаб едлир. Ейниля ядябиййат сащясиндя олан инъиляри эюстярмяк олар. Низами Эянъяви, М.Фцзули, И.Нясими, М.П.Вагиф, М.Ф.Ахундов, Ъ.Мяммядгулузадя, С.Вурьун, И.Яфяндийев, Б.Ващабзадя вя с. кими дащилярин милли ядябиййатымыза вердийи тющфяляр явязолунмаз дяйяря маликдир. Бу кими нцмуняляри ряссамлыг, кино, театр вя с. мядяниййят сащяляриндя дя гейд етмяк олар. Бцтцн бунлар халг йарадыъылыьынын парлаг инъиляридир. Щазырда Азярбайъан мцстягиллийини вя дювлятчилийини мющкямляндиряряк, сосиал-сийаси вя игтисади дяйишикликляр щяйата кечиряряк, милли мараглары ясас эютц- ряряк дцнйада сивил, демократик ъямиййят гуран бир дювлят кими таныныр. Бу эцн яминликля демяк олар ки, Азярбайъан глобаллашан дцнйада динамик вя сабит инкишаф едян дювлятляр сырасындадыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, сон 10 илдя юлкямиздя чох дяйишикликляр эетмишдир. Бу дяйишикликляря эедян йол тябии ки, узаг тарихи просеслярдян кечмишдир. Яввялки бюлмялярдя гейд едилдийи кими, ХХ ясрдян башлайараг Азярбайъан ящалисинин кцтляви шякилдя маарифлянмяси эениш вцсят алыр. Ящали тяряфиндян чятин гябул едилян яряб ялифбасынын дяйишдирилмяси вя 1879-ъу илдя Гори мцяллимляр семинарийасында Азярбайъан шюбясинин тяшкил едилмяси йцксяк ихтисаслы мцяллим кадрларынын щазырланмасы вя йени типли эцълц зийалы тябягянин йаранмасы, формалашмасы иля нятиъялянди. Бу дюврдян етибарян Бакы шящяри капиталист типли инкишафда мядяниййят мяркязиня чеврилди вя башлыъа зийалы гцввя бурада ъямлянмяйя башлады. Бядии ядябиййатын (хцсусиля дя драматурэийа кими халг дилиня йахын жанрларын) инкишафы юз архасы иля театр, опера сяняти вя с. иля йанашы инъясяняти дя инкишаф етдирди (1873-ъц илдя «Щаъы Гара» комедийасы тамашайа гойулду, 1875-ъи илдя илк гязет – «Якинчи» няшр едилди, 1883-ъц илдя театр бинасы истифадяйя верилди, 1906-ъы илдя илк сатирик журнал – «Молла Нясряддин» дяръ едилди, 1908-ъи илдя илк опера йазылды, 1910-ъу илдя Опе- ра вя балет театрынын бинасы инша едилди вя с.). 1918-ъи илдя Шяргдя илк Демократик Республиканын гурулмасы факты юзц дя сийаси вя мядяниййятлярарасы ялагялярин тясиринин нятиъяси иди. Гярб типли парламентин, Демократик Республика структуру- нун тяшкили, илк али тящсил оъаьынын (Бакы Дювлят Университетинин) ачылышы кими ад- дымлар буна мисал ола биляр. Совет Сосиалист Республикасынын гурулмасы иля атыл- мыш илк аддымлыр даща да ящатялянди, халгын кцтляви шякилдя маарифляндирилмясиня хцсуси диггят йетирилди. Китабларын няшриня, тяръцмясиня хцсуси йер айрылмасы елми сащяляри инкишаф етдирди, бунунла дилимиздя дя зянэинляшмя просеси сцрятлянмиш олду. Артыг йухарыдакы бюлмядя гейд едилдийи кими, рус дилиндян вя рус дили васитясиля мцхтялиф диллярдян алынан сюзляр дилин вя мцхтялиф елм сащяляринин инкишафына хидмят етди. Советляр бирлийинин даьылмасы инсанларын шцурунда ингилаба сябяб олараг ъямиййятдя азад фикрин формалашмасына тякан верди. Инсанлар совет сосиалист юлкяляриндян кянара – бцтцн дцнйайа чыхыш ялдя етдиляр. Тамам фяргли мядянийй- ятлярля таныш олдулар нятиъядя, дювлятимиз мядяниййятин йени йюнцмдя инкишаф ет- дирилмяси цчцн 2001-ъи илдя «Азярбайъан мядяниййятинин дювлят инкишаф програ- мы»ны ишляйиб щазырлады ки, бу да бир сыра мясяляляри юн плана чякир: мядяни вя та- рихи ирсин мцщафизяси; йарадыъылыьын дястяклянмяси; сащянин щцгуги, елми, инфор-
Filologiya məsələləri – №3, 2014
100 матив инкишафы; кадр щазырлыьы вя эянъ истедадларын дястяклянмяси; милли кинематографийанын дирчялиши вя инкишафы, мядяниййят туризми инфраструктурунун йарадылмасы вя инкишафы, китаб няшринин инкишафы. Щямчинин мядяниййяти бирбаша якс етдирян китабханалар вя музейляр йенидян бярпа едилир, модернляшдирилир. (Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, Ермянистанын щярби тяъавцзц заманы зябт олу- нмуш Азярбайъан яразиляриндя 927 китабхана, 464 тарихи абидя вя музей, 100- дян чох археоложи абидя, 6 дювлят театры вя консерт студийасы даьыдылмышдыр. Талан едилмиш музейлярдян 40 миндян чох гиймятли яшйа вя надир експонат оьурланмышдыр.) БМТ, УНЕСЪО (1992-ъи илдян), Авропа Шурасы (2001-ъи илдян) вя с. бейнялхалг тяшкилатлара цзв олараг Азярбайъан диэяр сащялярля йанашы юз мядяниййятинин дя бейнялхалг аренада тямсил олунмасына, дцнйада инкишаф истигамятиндя эедян просеслярдян эери галмамаьа, мцхтялиф юлкялярля бейнялхалг ямякдашлыьа наил олмушдур. Мювзу иля ялагядар олараг инэилис дилли мядяниййятляря вя онларла ялагяляримизя нязяр салаг. Дцнйанын супер гцдрятли дювляти сайылан Америка, яслиндя мялум олдуьу кими 300 илдян дя аз бир тарихя маликдир. О да мялумдур ки, бу дювлятин иряли эетмясиндя яслян диэяр юлкялярдян олан вя сонрадан Америкада мяскунлашмыш ящали бюйцк рол ойнамышдыр. Американ мядяниййятинин иряли эетмясинин сябяби мящз диэяр дювлятлярдян олан ян габагъыл инсанларын бу юлкяйя ъялб олунмасыдыр. Щятта америкалылар юзляри беля буну чох эюзял дярк едяряк юз фикирлярини беля бир аталар сюзц иля ифадя едирляр: «Ас Америъан ас аппле пие» (мялумдур ки, алма пирогу да американ мятбяхи нцмунясиня аид едился дя бу пирогун тарихи щеч дя Америка иля баьлы дейил). Колонийалар дюврц вя иммиграсийа нятиъясиндя Авропа (ясасян дя Британийа) вя йерли халгларын гарышыьы олан американ мядяниййяти, щазырда кцтляви мядяниййят симасы дашыйараг диэяр юлкяляря дя йайылыр. Американ мядяниййятинин дашыйыъылары кечмиш вя индини дейил, эяляъяйи дцшцнян; груп вя цмумиййятля, ъямиййятин дейил, фярдин ня истядийини юн плана чякян инсанлардыр. Политологларын фикринъя, АБШ-ын мцасир дюврдяки ролуну вя дцнйа аьалыьыны Рома, Чин вя Монгол империйасы иля мцгайися етдикдя беля бир нятиъяйя эялмяк олар ки, кечмишдя мювъуд олан бу империйалардан АБШ-ын ясас фярги мядяни цстцнлцйцндядир. Кечмиш империйалар эцълц олса да ъялбедиъи, оператив вя чевик дейилди.
Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|