Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

KHAMROYEVA ORZIGUL DJALOLOVNA 

PhD student of National University of Uzbekistan 

[e-mail] 

 

WISDOMS OF KHOJA AKHMAD YASSAVI IN FITRAT WORKS 

 

Açar sözlər: Kolleksiya, m  üdriklik,  nüsxə,  əlyazma, dördlük, ikilik, mətn, nü-

munə 

Key words: Collection, wisdom, copy, manuscript original, quatrain, distich, text, 

source, sample 

Ключевые  слова:  Коллекция,  мудрость,  копия,  оригинальная  рукопись, 

четверостишие, двустишие, текст, источник, образец 

 

There was important to research art features and authorship of Akhmad 

Yassavi wisdoms, also researching his creative. Abdurauf Fitrat, one the great 

scientists of his times, is the first who proceeded to research this issue. We can be 

witness of serious researches on this issue on the assumption of samples from 

“Devoni Khikmat”, introduced to such articles, as “Akhmad Yassavi” [1, No. 6, pp. 

29-3], “Researches on Akhmad Yassavi followers” [2, No. 5-6, pp. 49-52], on 

collection “Uzbek literature samples” [3, p. 97] by Abdurauf Fitrat. There are many 

researches in literary on Akhmad Yassavi life and creative work, literal heritage, 

their rhyme, art scale, Yassavi school poems. Khazrat Alisher Navoi, the 

conspicuous poet adduced important information on Akhmad Yassavi in his 

“Nasoim ul-muhabbat”. The great thinker characterized Yassavi as “Preceptor of 

wise men of Turkistan” [5, p. 53]. Especially, during independent years could be 

observed going up to new level of Yassavi creative researching. Before him, this 

issue was studied by such leading scientists as Abdurahmon Sa’di, Abdurauf Fitrat, 

B.Dustkoraev, Ibrohim Hakkul, R.Abdushukurov. Particularly, in article “Who was 

Akhmad Yassavi” by Abdurahmon Sa’di the Akhmad Yassavi life is at stake and 

analyzed his wisdoms. By the discussion of language and style of wisdoms, he has 

been set above Navoi in using Turkic. “It must be admitted openness, simplicity, 

sonority, naturalness, beauty and pictorial form of Yassavi wisdoms. There is no 

artificiality in his style and language. Both Yassavi and followers of his doctrine 

never use Arabian and Persian words, not acquired and settled down into language”. 

[4, No. 2] A.Sa’di stated, that Yassavi wisdoms are harmlessness to rhythm, rhyme, 

meaning, even their rhyme are in complementarily and tried to argue the importance 

of Yassavi wisdoms in popularization of Turkic. Exactly in the same time, as 

continuation of researches in article of A.Sa’di, Abdurauf Fitrat in his articles 

“Ahmad Yassavi” and “Researches on Akhmad Yassavi followers” raised most 

important research problem. In his “The earliest explorers of Turkic literature”, 

Fuod Kuprulu, Turkish scientist tabled this problem. This scientific problem is on 

authorship of Khodja Ahmad Yassavi wisdoms. On this issue F.Kuprulu gave his 

concrete conclusions. There is no any copy of “Devoni Khikmat”, created in near 

period with life period of Yassavi. Therefore, it is abstract up to date issue of 

“Devoni Khikmat” authorship, was it written by Yassavi himself, or disciples, or 

followers. As was stated by F.Kuprulu, “It is impossible to clarify this problem, 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

262

until the “Devoni Khikmat” original copy of period, when lived Yassavi will not be 

found”. [13, 1918]. Reason of Khoja Akhmad Yassavi wisdoms authorship problem 

is that, in quantity, various pen names and titles under. Following hemistich is in the 

Kazan copy of “Devoni Khikmat” “to rt ming to rt yuz hikmat aytdim Haqdin 

farmo” (four thousand and four hundred wisdoms has been told by me by the name 

of God). On the assumption of this can be concluded, that there are 4400 wisdoms 

of Yassavi. Kamol Erslan, who published “Devoni Khikmat” in Turkish stated that 

this assertion is near to legend more than truth. This problem of literature is actual 

up to date. To the being time “Devoni Khikmat” has been republished plural times. 

They can be observed not only in Uzbek, but also in foreign, mostly in Turkish 

literature. Kamol Erslan published “Devoni Khikmat” in Turkish under the name of 

“Prose’s of “Devoni Khikmat” [6, p. 5]. In the introduction the author stated, that 

“Devoni Khikmat” has many copies and conjectured, that authors of wisdoms can 

be such followers of Yassavi school, as Kul Sulaymon, Azim khodji, Xolis, 

Mashrab, Khodji Khomid, Huvaydo, Kul Sharifi, Ubaydi, Navbuti, Koniy, Darvesh 

Ali, Shams and Zalili. Abdurauf Fitrat in his article “Ahmad Yassavi” adduced 

following poets – followers of Yassavi school: Mansur ota, Uzun Khasan ota, 

Ismoyil ota, Isok ota, Sadr ota, Badr ota, Ali shayx, Mahdud shayx, Kamol shayx, 

Xodim shayx, Xalil ota. But, Fitrat distrusted of authorship of those wisdoms. And 

with it, it can’t be met anywhere their wisdoms. Among them well-known are 

wisdoms of Sulaymon ota Bokirgoni, which are published as separate publication. 

By the exemplifying samples from Yassavi wisdoms, in own collection “Uzbek 

literature samples” Fitrat also exemplifies samples from Sulaymon ota Bokirgoni 

wisdoms too. Fitrat consolidated wisdoms of Sulaymon ota Bokirgoni around one 

general theme [3, p. 97]. Samples in collection consists of 7 quatrains entitled 

“Tales of Bokirgoni about sons missing”. Publication of Bokirgoni wisdoms 

published in Kazan under name “Bokirgons book” [11, 1906]. Fitrat in his 

“Researches on Akhmad Yassavi followers” comprehensively informed about 

Bokirgoni wisdoms [2, No. 5-6. pp. 49-52]. The book consists of 75 pages. Also, 

wisdoms are 1180 hemistiches. Author of not all wisdoms in the book is Bokirgoni. 

On assumption of information by Abdurauf Fitrat, only 35 wisdoms are belongs to 

Sulaymon ota Bokirgoni, and other part of wisdoms are belongs to other poets. 

“Bokirgons book” is republished in the independence period. [12, 1993.] Akhmad 

Yassavi wisdoms are republished in the independence period plural times. “Devoni 

Khikmat” published R.Abdushukurov [7, 1992] and Ibrohim Hakkul [8, 1991]. For 

the text of “Devoni Khikmat”, published in 1991 by Ibrohim Hakkul as base served 

“Prose’s of “Devoni Khikmat”, published by K.Erslan in Turkish in 1983. And for 

the text of “Devoni Khikmat”, published in 1992 by Rasulmuhammad Ashurboy 

oglu as base served copy, published in Kazan in 1936. In his collection “Who was 

Yassavi?” B.Dostkoraev, in 1994 enclosed articles of A.Sa’di and Fitrat with a part 

of “Devoni Khikmat”, published in Kazan in 1878. And this by-turn caused for 

beginning of serious researches of Yassavi wisdoms. In 2001 was published serious 

source “Khoja Akhmad Yassavi: life, art, traditions” [9, 2001]. In this book was 

collected most important research materials of foreign scientists on life and art of 

Akhmad Yassavi. Major of that materials consists of materials of conferences on art 

of Akhmad Yassavi, holt in May 1-2, 1993 and November 25-26, 1993in Istanbul 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

263

and Izmir. Also in 2008 was published “Comparative-text research of “Devoni 

Khikmat” copies”, which consists of results of the research and comparison 

materials of “Devoni Khikmat”. In this work was comparative researched and 

examined distinctive and similarities of main and complete copies of “Devoni 

Khikmat” [10, 2008]. At present days there are few printed and manuscripts of 

“Devoni Khikmat” remained. In article “Akhmad Yassavi”, Abdurauf Fitrat 

dwelled on remaining 2 copies of “Devoni Khikmat”. Also he stated, that the copy, 

published in Istanbul is pen named Yusuf Bayzaki, and Kazan copy – with Kul 

Garib, which are disciples of Yassavi [1, No. 6, pp. 29-35]. By the publishing of 

“Devoni Khikmat”, Kamol Erslan has been used of few printed and manuscript 

copies. As the base of this publishing served 3 printed copies (Kazan copy, 1295; 

Tashkent copy, 1314; Istanbul copy, 1299) and 9 manuscript copies [6, p. 5]. All 

copies of “Devoni Khikmat” are created in 17

th

 century. Even if the earliest 

published copy of them belongs to 18

th

 century, its completed and grammatical 

copy was republished in 19

th

 century. In prefabricated-comparative texting of 

“Devoni Khikmat”, M.Eshmukhamedova used efficiently such completed and 

grammatical copies [10, 2008]. M.Eshmukhamedova in Introduction part of book 

stated, that there are 102 copies of “Devoni Khikmat”. There are 42 copies of this 

work is being kept in fund of Oriental studies Institute of the Uzbek Academy of 

Sciences, and 59 in fund under Khamid Sulaymonov. Therefore, M.Eshmuk-

hamedova counted 102 copies on the assumption of them. This source, published by 

M.Eshmukhamedova is one of the most important step towards finding out the 

original copy, original text of “Devoni Khikmat”. This book serves as important 

source in comparison of wisdoms of Khoja Akhmad Yassavi in Fitrat collection. In 

restoration of prefabricated-comparative texts of wisdoms, M.Eshmukhamedova 

compared 4 main, complete, grammatical copies of “Devoni Khikmat” and pointed 

to their differences and similarities. First copy is being kept under No.178 in 

Institute of manuscripts under Khamid Sulaymonov [At present days this 

manuscript is being kept in Museum fund under Alisher Navoi]. This copy was 

wrote down in 1311 by the Hegira. And the second copy, which was wrote down by 

Mulla Mukhiddin Namangoni in 1298 by the Hegira, is being kept under No.5716 

in Oriental studies Institute of the Uzbek Academy of Sciences. Next copy, which is 

being kept under No.3764 in Institute of oriental studies, was published in 1311 by 

the Hegira in the printing house under Mukharram afandi in Istanbul. In “Uzbek 

literature samples”, Abdurauf Fitrat adduced selected wisdom texts from “Devoni 

Khikmat”. It should be noted, that Abdurauf Fitrat one of the great scientists and 

researchers of Uzbek literary history. Even in due time, Fitrat was who seriously 

researched ticklish questions and invented many discoveries. The scientist’s most 

important contribution on this issue was the fact, that he published the earliest form 

of the collection. “Uzbek literature samples” of Fitrat is not only scientific novelty 

of due time, but also at present days serving as manual for literary science and as 

the base for collections, being composited. Fitrat in his “Uzbek literature samples” 

not just exemplified relevant samples, but seriously and scrutinized researched 

them, on the assumption of which stated own conclusions. Wherethrough “Uzbek 

literature samples” is collection, its samples are in various genres. In the collection 

Fitrat adduced most main and complete texts in various genres of great authors till 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

264

15

th

 century. The scientist by the adducing of samples from lithography source, 

earlier than even first forms of literal works, tried to reduce to reader samples of 

earliest germs of prose art and its niceties. “Chistoni elig tale” in collection is 

considered the earliest sample of tale genre. Even if this tale is very simple and 

mismatches to rules of tale genre, it is very value for literature as the earliest sample 

o tale genre. Also the scientist handled songs and marsiya, reflected lifestyle, 

traditions and ceremonies of Turkic people. These songs and marsiya are written 

out from “Devoni lugotit turk” by Makhmud Koshgary, which consist of beautiful 

Turkic ethnographic songs. The scientist formatted them as whole book. In 

collection “Uzbek literature samples”, Fitrat sampled both type of literal and folk 

epics. By the sampling from such folk epics, as “Alpomish”, “Kitobi Dadakurkud”; 

also from such literal epics, as “Yusuf and Zulaykho”, “Khamsa” of Navoi enriched 

the collection with another one genre. Quatrains and distiches in “Devoni lugotit 

turk” reflected in collection as whole form. Consequently, the scientist adduced in 

his work samples from the earliest quatrains and distiches. By the creating of 

“Uzbek literature samples” used wisdoms of Yassavi and his disciple Bokirgoni, 

earliest poems of Rabguzi in Turkic, most beautiful and selected rubaiy, tuyuks 

(homonymous quatrains), tarjeband, mustazod, muxammas, which are reasoned 

for completeness of work. Also, in the work the scientist assigned large place for 

various works of Navoi in different genres. The scientist presented to attention of 

readers  muxammas, musaddas, mustazod, poems, rubaiy, tuyuks from lyric 

epics of “Xazoin ul-maoni”. Particularly, he adduced flashing rows, reflecting 

culminations from “Khamsa” epics. Also the scientist in his work adduced samples 

from such scientific works of Navoi, as “Mezon ul-avzon”, “Mukhokamat ul-

lugotayn”, “Makhbub ul-kulub” and his epistolary works. Last part of the work 

dedicated to works of Bobur. Collection finished with complete lyrics and samples 

of “Boburnoma” of the poet, the scientific, literal, ethnographic, autobiographic, 

historical gem of Uzbek literature. Above mentioned works are republished few 

times to present days. Observation of these texts gives an opportunity to reveal 

phonetic and punctuation distinctions. These distinctions are connected to 

publication sources. Some texts of some sources are substantially distinctive and 

some of them are inessential. Major of these distinctions depends on copying works 

in various periods and lingual features changing by times. Observations should be 

continued with texts of Yassavi wisdoms in collection. We compared all available 

complete and grammatical copies of “Devoni Khikmat”, to for identifying its copy, 

served as fundament for collection of Fitrat. Fitrat widely and in-depth studied 

meaning of text and every word in wisdoms. He analyzed words, reflecting the 

essence and expanding the meanings of wisdoms. He tried to restore the most truly 

text of “Devoni Khikmat” by comparing of its all copies. Therefore, some words in 

wisdoms are can’t be found in any copy. Some words are added to wisdoms for 

rationalization of rhythm or meaning of its texts. Samples in Fitrat collection looks 

more like to text of Istanbul copy. Exactly these samples are served as fundament to 

collecting. Fitrat copied texts from original with changing their meanings. Therefore 

texts in collection are not completely similar to original texts. But, we observed, 

that in spite of “Uzbek literature samples” of Fitrat with Istanbul copy of “Devoni 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

265

Khikmat” similarity, words forms are not similar. These distinctions in the texts are 

sighted in following words. 

1. Distinctions in sonant and surd using: j – ch, g – k, d – t… 

uj-uch, qilg oni-qilgoni. 

2. Fitrat didn’t use in collection hesitating Arabian alphabetic character. Also he 

adduced both of two pair consonants in texts. Should to be said, that in “Devoni 

Khikmat” is used one of pair consonants and putted hesitating character over it.  

3. In collection Fitrat used of long vowel much times. 

4. As is known, there various forms of one letter in Arabian. For example, z, s, h… 

in “Devoni Khikmat” copies these letters are used in their places. But, only one 

from of these letters used in collection of Fitrat. The scientist used letter ze as z, also 

letters  hoyi havas and hoyi hutti, as letter h. There is no letter g in “Devoni 

Khikmat” copies. While Fitrat in wisdoms, placed in collection used the letter g.  

As is known, our ancestors from 8

th

 century to 1929 used old Uzbek letter as state 

written language. In texting the collection, Fitrat productively used old Uzbek letter. 

Abdurauf Fitrat sampled wisdoms in quatrain form of Khodja Akhmad Yassavi 

scores of times. Wisdoms of Khodja Akhmad Yassavi consist of quatrains in 12 

(4+4+4), 14 (7+7), and 16 (8+8) footed forms. In collection Fitrat sampled from 

wisdoms in 12 (4+4+4) and 14 (7+7) forms. For example: 

12 (4+4+4) form: 

Ummat bo‘lsang “g‘ariblarg‘a” tobe bo‘lg‘il, 

Oyat, hadis har kim aytsa somig‘ bo‘lg‘il, 

Rizqu ro‘zi harna bersa qoni’ bo‘lg‘il, 

Qoni’ bo‘lub shavq sharobin ichtim mano. 

 

Abdurauf Fitrat adduced wisdoms in 14 (7+7) foot forms not in distich, but 

in quatrain form. 

Dunyo maning deganlar, 

Jahon molin olg‘anlar, 

Katkas qushdek bo‘lubon 

Ul haromg‘a botmishlar. 

 

 

Bibliography 

 

1.   Абдурауф Фитрат. Аҳмад Яссавий.//“Маориф ва ўқитғувчи”, 1927. 6-сон. 

Б. 29-35. 

2.  Абдурауф  Фитрат.  Аҳмад  Яссавий  мактаби  шоирлари  тўғрисида 

текширишлар. // “Маориф ва ўқитғувчи”, 1928. 5-6-сон. Б. 49-52. 

3.   Абдурауф Фитрат. Ўзбек адабиёти намуналари. Тошкент-Самарқанд. 1928.  

4.   Абдураҳмон Саъдий. Яссавий ким эди? // Инқилоб. 1922. 2-сон. 

5.   Алишер Навоий. Насойим ул-муҳаббат. Асарлар. 15-жилд. Тошкент. 1968. 

Б.53 

6. “Ahmad-I Yesevi, Divani hikmat”ten seçmeler  (Haz. Prof. Dr. K. Erslan) 1983. 

5. S 

7.  Аҳмад  Яссавий.  Девони  ҳикмат.  Нашрга  тайёрловчи:  Р.  Абдушукуров. 

Тошкент. 1992. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

266

8.  Аҳмад  Яссавий.  Ҳикматлар.  Нашрга  тайёрловчи,  сўзбоши  ва  изоҳлар 

муаллифи. И.Ҳаққулов. Тошкент. 1991. 

9.  Яссавий  Хожа  Аҳмад:  ҳаёти,  ижоди,  анъаналари. (Тўпловчи  ва  нашрга 

тайёрловчилар:  И.Ҳаққул,  Н.  Ҳасан,  Азиза  Бектош).-Т.  Ўзбекстон 

ёзувчилар Уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти. 2001 

10. “Девони  ҳикмат”нинг  йиғма-қиёсий  матни  (Нашрга  тайёрловчи:  М. 

Эшмуҳамедова.). –Т. 2008. 

11.  Боқирғон китоби. Қозон. 1906. 

12.  Боқирғон  китоби.  Ғафур  Ғулом  номидаги  адабиёт  ва  санъат  нашриёти. 

1993. (нашрга тайёрловчи ва сўзбоши муаллифи И. Ҳаққул) 

13. Ф.Купрулу. Турк адабиётида илк мутасаввуфлар. Истанбул. 1918. 

 

Хамроева Орзыгуль  

Творчество Ходжа Ахмеда Ясави в работах Фитрата 

Резюме 

 

Абдурауф Фитрат, один из великих ученых истории литературы, его ис-

следования значительные не только в течение его времен, но и для настоящего 

времени.  Особенно,  коллекция  “Узбекские  литературные  образцы”  ученого 

является  выдающимся  литературным  источником,  появилась  в  результате 

трудоемких исследований и событий. “Узбекские литературные образцы” как 

первая коллекция в узбекской литературе, представленные живые творческие 

образцы,  начинающие  литографии 7-го  века  к  Закриддин  Мухаммад  Бобур 

творческие  работы.  Большая  часть  коллекции  состоит  из  творчества  Ходжа 

Ахмеда  Ясави,  где  Фитрат  не  только  иллюстрировал  их,  но  и  серьезно 

проанализировал  образцы.  В  целях  восстановления  оригинального  текста  он 

попытался  составить  почти  оптимальный  текст  к  оригиналу  для  сравнения 

изданных  вариантов  и  оригинальной  рукописи.  В  статье  были  обсуждены 

исследования Фитратом этих проблем. 

Khamroyeva Orzigul  

Fitrət əsərlərində Xoca Əhməd Yəsəvi hikmətləri  

Xülasə 

 

 

Abdurauf Fitrət,  ədəbiyyat tarixinin böyük tədqiqatçılarından biridir. Onun 

tədqiqatları çağdaş dönəm üçün əhəmiyyətlidir. Xüsusilə, alimin "Özbək 

ədəbiyyatının nümunələri" toplusu dəyərli  ədəbiyyat mənbəyidir, mükəmməl 

tədqiqatlar və təcrübə nəticəsində ortaya çıxmışdır. Özbək ədəbiyyatında ilk topla-

ma kimi "Özbək ədəbiyyatı nümunələri", Zakhiriddin Məhəmməd Bobur yaradıcılı-

ğı  təmsil edir. Toplanan nümunələrin böyük hissəsi Fitrət yalnız toplamaqla 

qalmadığı, həm də ciddi təhlil etdiyi Xoca Əhməd Yəsəvi hikmətlərindən ibarətdir. 

Orijinal mətn bərpa məqsədləri üçün, o dərc olunmuş variantları  və  əlyazmaları 

orijinallarla müqayisə etmiş, orijinala yaxın optimal mətni bərpa etməyə 

çalışmışdır. Məqalədə bu məsələlər Fitrətin tədqiqatları əsasənda işıqlandırılır. 

 

Rəyçi:               Afaq Ramazanova 

            filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

267

XOŞQƏDƏM HACIYEVA 

   

 

 

 

 

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun  

xoshu1987@hot mail.com  

 

CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN "ÖLÜLƏR" PYESİNDƏ  

CƏHALƏTİN TƏNQİDİ 

 

Açar sözlər: tərəqqi, cəhalət, fanatizm, dramaturgiya, tragikomediya, milli, ədib 

Ключевые  слова:  прогресс,  невежество,фанатизм,  драматургия,  трагикоме-

дия, национальный, литератор 

Keywords: progress, ignorance, fanaticism, drama, tragicomedy, national, writer 

 

XX  əsr  ədəbiyyatımızın yaradıcıları  sırasında Cəlil Məmmədquluzadə ön 

cərgədə durur. C.Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə böyük demok-

rat ədib, vətəndaş, milli yazıçı, kiçik hekayənin böyük ustadı kimi daxil olmuşdur. 

Uzun əsrlər boyu söz sənətində, ədəbi fikirdə yaranıb formalaşma prosesi keçirmiş 

milli ideyalar Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında öz zirvəsinə,  ən yüksək 

səviyyəsinə çataraq, Azərbaycan ədəbi-bədii fikrinin dəyərli qaynaqlarından birinə 

çevrilmişdir. 

Orijinal bədii nəsri, dramaturgiyası  və publisistikası ilə C.Məmmədquluzadə 

Azərbaycan tənqidi realizm cərəyanının əsasını qoymuşdur. Dövrün, mühitin nöq-

sanlarını ifşa edən, tipik xarakterlər yaradan, fanatizm və  cəhalətə  ağır zərbələr 

vuran, cəmiyyətin yeniləşməsi zərurətini meydana qoyan tənqidi realizm ədəbiyyatı 

ölkəmizdə azadlıq və  tərəqqi ideyalarının yayılmasına, milli şüurun oyanışına və 

dirçəlişinə böyük xidmət göstərmişdir. 

Görkəmli yazıçının əsərlərinə geniş oxucu kütləsi və tədqiqatçılar tərəfindən 

çox müraciət edilməsinin  əsas səbəbi, ilk növbədə, onun yaradıcılığında millilik, 

yüksək vətəndaşlıq, tipiklik, ideyalılıq, vətənpərvərlik, sadəlik kimi xüsusiyyətlərin 

qabarıq ifadə olunması ilə əlaqədardır.  

Ədəbi tənqidin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, C.Məmmədquluzadə realist 

ədəbiyyatın qanunlarına uyğun olaraq, bədii yaradıcılığında geniş ictimai-tarixi 

dövrü əhatə etmiş, satira, faciə və lirikanı vəhdətdə götürmüşdür. “Ölülər” yarandığı 

dövrdən bu günə kimi neçə-neçə nəslin mənəvi, əxlaqi tərbiyəsinə, azərbaycançılıq 

ideologiyası ruhunda formalaşmasına müsbət təsir göstərir. “Ölülər”in yüksək 

ideya-bədii dəyəri, təsir gücü onda idi ki, o, şüurlarda dərin kök salmış fanatizmə, 

mənəvi şikəstliyə, ətalət və nadanlığa nifrət, azadlıq, həqiqət, ağıl və zəkanın qələ-

bəsinə həmişə inam oyatmışdır. 

“Ölülər” tragikomediyasında iki qüvvə qarşı-qarşıya durur: xalqın 

tərəqqipərvər qüvvələrini təmsil edən İskəndər və fanatizmdən, cəhalətdən öz çirkin 

məqsədləri üçün istifadə edən  Şeyx Nəsrullah.  İskəndər həyat həqiqətlərini açıq-

aşkar söyləyən, həyatda gördüyü rəzalətlərə qarşı  kəskin mövqe bildirən, zahirən 

sərxoş, daxilən son dərəcə ayıq-sayıq bir insandır.  Şeyx Nəsrullah isə  fırıldaqçı, 

tüfeyli və hiyləgər insanların təmsilçisidir. Birincisi cəmiyyətdəyaranmaqda olan 

yeni, ayıq, sağlam mühakiməni, ikincisi ölməkdə olan köhnə, çürük, puç mövhumi 

görüşlərin timsalıdır.  

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

268

Beləliklə, “Ölülər”də  əsas konflikt mövhumat, cəhalətlə  ağıl, kamal, elmi 

dünyagörüşü arasındakı toqquşmadan ibarətdir ki, nəticədə bu toqquşma ağılın 

qələbəsi ilə  nəticələnir: Tərəqqini, həqiqəti təmsil edən  İskəndər haqlı olduğuna 

görə qalib gəlir.  

“Ölülər”in süjetinin əsasını ağıllı, nəcib, mübariz qəhrəmanla onu əhatə edən 

təəssübkeş fanatiklər, mühafizəkarlar arasında gedən konflikt və onun həlli təşkil 

edir. C.Məmmədquluzadənin təsvir etdiyi bu konfliktin həyati  əsasları düzgün və 

tarixən inandırıcıdır. Böyük satirikin yaradıcılığında birtərəflilik olmur. Dövrün 

qabaqcıl ideyaları səviyyəsində duran sənətkar mütləq geriliyi və köhnəliyi, həyatın 

mənfi cəhətlərini müsbət ideallar naminə kəskin tənqid edir. 

X.Əlimirzəyevin fikrincə, “Ölülər” ideya–məzmun, emosional təsir və idrakın 

əhəmiyyətinə görə  əhatəli, geniş mündəricəli bir əsərdir. Onun tənqid etdiyi 

hədəflər və toxunduğu problemlər, ailə, əxlaq, kəbin, təhsil, tərbiyə, qadın hüququ 

məsələlərindən tutmuş, demək olar ki, ictimai həyatımızın və milli şüurumuzun 

bütün sahələrini əhatə edir» (2, s.19)  

Akademik Kamal Talıbzadə yazır ki, Azərbaycan mətbuatında «Ölülər» 

komediyasının dərin təhlilini verən, onun böyük ədəbi hadisə olduğunu qeyd edən 

və eləcə də «Ölülər»in əleyhdarlarına qarşı qəti və ardıcıl mübarizə aparan tənqidçi-

lərdən biri Seyid Hüseyn idi. Onun «Açıq söz» qəzetinin 2 may 1916-cı il 176-cı 

sayında «Bilirəm, bir çox möhtərəm ağalar Mirzə  Cəlil cənablarının «Ölülər»ini 

Qoqolun «Revizor»u ilə müqayisə edəcəklər. Mən isə bundan irəli getmək istəyi-

rəm. Zira «Revizor»da Kefli İskəndər kimi bir qüvvə yoxdur ki, «elm oxuyun alim 

olun» deyib «adam olun» deməyənlərə, doqquz yaşında  ərə gedən qızlara, qarda-

şının, ata və anasının dirilməsindən ötrü fikirləşməyə gedənlərə, «dirildikdən sonra» 

evlərinə, yurdlarına qayıtmaq istərkən qapısı üzünə açılmayan ölülərə gülsün; 

doqquz yaşında Nazlılarını  Şeyx Nəsrullahlara məcburən arvad etmək istəyən 

atalarının üzünə tüpürməklə  ağlasın və  ağlatsın” fikirləri  əsərin məziyyətlərini 

yüksək səviyyədə açıqlayır. (8, s. 257) 

Şeyx Nəsrullah və onun müridi Şeyx Əhməd surətlərini yaratmaqda dramatur-

qun məqsədi yalnız iki nəfər  İsfahan lotusunu ifşa etmək olmamışdır. Məqsəd, 

ümumiyyətlə, fırıldaqçı ruhaniləri, onların ikiüzlülüyünü xalqa tanıtdırmaq idi. Bu 

məqsədinə görə “Ölülər” baltanı dibindən vuran bir əsər idi (Üzeyir Hacıbəyov). 

“Ölülər” bir-iki nəfəri yox, bütün cahil şeyxləri və şarlatanları qamçılayan bir əsər 

idi (Nəcəf bəy Vəzirov). 

“Ölülər”in müsbət qəhrəmanı İskəndər coşqun, mübariz ruhlu, müasir dünya-

görüşlü, gördüyü rəzalətlərə göz yuma bilməyən bir gəncdir. O, yaşadığı, cəmiy-

yətdə hökm sürən cəhalətə, “ölülər”, mövhumat, avamlar, fanatik dindarlar, mahir 

fırıldaqçılar mühitinə qarşı üsyan edir. İskəndər xalqın avamlıq, nadanlıq faciəsin-

dən sarsılıb şəraba qurşanmış ziyalıdır. O, mübarizədə sözdən başqa heç bir silahı 

olmayan qəhrəmandır. Söz isə onun müasirlərinin çoxuna kar eləmir. Təzad da elə 

bundadır ki, təsvir edilən cəmiyyətdə bir yaxşı, ağıllı adam varsa da, o da özünü 

kefli kimi göstərib bu yolla fanatikərdən qorunmağa məcbur olan İskəndərdir. 

İskəndər keçən  əsrin  əvvəllərində Azərbaycan cəmiyyətində  nəzərə çarpan 

milli ziyalı təbəqəsinin ümumiləşmiş obrazıdır. Ali təhsil almış, oxumuş, ətrafında 

baş verən hadisələri dərindən dərk edən  İskəndər həmvətənlərinin gözünü açmaq 

üçün var gücü ilə səy göstərir. Lakin mövhumat və cəhalət onların gözlərini qapat-

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

269

mışdır. Cəmiyyətdə mizan-tərəzi itdiyi üçün atası Hacı Həsən, anası Kərbəlayı Fat-

ma xanım, şəhər sakinləri Məşədi Oruc, Məşədi Baxşəli, Hacı Kərim, Hacı Kazım, 

Mir Bağır ağa kimi «diri ölülər» İskəndərə dəli kimi baxırlar.  

Mir Cəlal haqlı olaraq yazırdı ki, İskəndər Azərbaycan ədəbiyyatında müəy-

yən tarixi-bədii mərhələni göstərən bir tip, yeni realist ədəbiyyatımızın ən məşhur 

qəhrəmanlarından biri, köhnə  adət-ənənələri  vurub dağıtmaq  istəyən bir gəncdir.   

( 7, s. 569.) 

Mirzə  Cəlilin böyük sənətkarlıqla yaratdığı  İskəndər surəti M.F. Axundza-

dənin Şahbaz bəy və Hacı Nuru, N.Vəzirovun Fəxrəddin, Ə.Haqverdiyevin Fərhad 

surətləri kimi Azərbaycan cəmiyyətindəki mütərəqqi, Şeyx Nəsrullah, Şeyx Əhməd 

isə mürtəce, mühafizəkar sosial qüvvələri təmsil edir. 

H.İsrafilov qeyd edir ki, C. Məmmədquluzadənin komediyalarında dramatik 

ünsürlər komizmə qarışır, gülüş  və  kədər yan-yana yaşayır, komik vəziyyətləri 

güclü dramatik vəziyyətlər müşayiət edir. C.Məmmədquluzadə şadlıq içində ələmi, 

zarafat içində ciddiyyəti göstərir, komediya içində faciə tapır.M.F.Axundov 

komediyalarından fərqli olaraq, C.Məmmədquluzadənin komediyalarında kiçik, 

məzlum adamların və pisliyin, iyrəncliyin  əzab çəkən qurbanlarının taleyi daha 

qabarıq şəkildə verilir. C.Məmmədquluzadə kiçik, talesiz adamlarla hakim qüvvə-

lərin və qanunların arasındakı kolliziyanı  həll edərkən dərin psixoloji səhnələr 

yaratmağa çalışır. Bu dramaturgiyada komizmlə tragizm qaynaq təşkil edir, xalis 

komediyadan daha çox komik, dramatik ünsürlərin “qaynağı “ yaradılır. M.F.Axun-

dovun Kərəməli, Pərizadına nisbətən Nazlı  və  kərbalayi Fatmaların, Molla Abbas 

və Sonaların , zəhrabəyimlərin taleyi daha qəmli və faciəlidir. (3, s.31) 

Dərin fəlsəfi və ictimai məzmuna malik olan “Ölülər” bir tərəfdən ruhaniliyə, 

fanatizmə və xalqı qəsdən cəhalətdə saxlayan siyasi köləliyə, ikinci tərəfdən vətən-

daşları bir-birinə düşmən edən xüsusi mülkiyyətçilik ehtiraslarına, meşşanlığa qarşı 

üsyan idi, həm də yalnız müəllifin deyil, cəmiyyətin bütün mütərəqqi qüvvələrinin 

üsyanı idi. Əsərin böyük şöhrət qazanmasının səbəbi də bu idi. 

F.Qasımzadənin fikrincə, C.Məmmədquluzadə çox məharətlə komediya içə-

risində faciə, çılğın qəhqəhələr içərisində göz yaşı dramı yaratmışdır. Bu səbəbə gö-

rə də “Ölülər”də ümumi mənzərə həm gülməli, həm də kədərlidir ( Nəcəf bəy Vəzi-

rov), yenə bu səbəbə görədir ki, “Ölülər”in hər bir səhnəsində acı bir fəryad qopur 

(Hüseyn Cavid). Bu fəryad isə vəziyyəti ağır və sarsıdıcı bir faciə olan İskəndərin 

fəryadları, 22 yaşlı ağıllı gəncin göz yaşı içərisində qəhqəhələrdir.  

 Bu  əsərlə C.Məmmədquluzadə  ədəbiyyatımıza orijinal milli obrazlar, xa-

rakterlər gətirdi. “Ölülər”dəki gülüş, satira ayrıca, təkcə bir şəxsiyyətin qəbahətlə-

rinə qarşı deyil, geriliyi təmsil edən geniş ictimai təbəqələrə qarşı çevrilmişdir. 

 “Ölülər”in dili ilk növbədə müəllifin fərdi yaradıcılıq üslubu ilə sıx bağlı olan 

fərdi satirik dildir.Öz müasirliyini, ideya-bədii qüdrətini, ictimai əhəmiyyətini qoru-

yub saxlayan bu dahiyanə əsərin ayrı-ayrı hikmətamiz ifadə və aforizmləri indi də 

dildən düşmür. 

 Xəlqilik və sadəlik C.Məmmədquluzadənin  əsərlərinin, o cümlədən “Ölü-

lər”in ruhunu, mayasını təşkil edir. Onun əsaslandığı əsas meyar ana dilimizin zən-

gin söz xəzinəsi, hər tipin xarakterinə uyğun canlı danışıq dilidir. Əsərin dili də 

dram sənətinin qanunlarına uyğundur. Tiplərdən hər biri öz xarakterinə uyğun bir 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

270

şəkildə danışır. Sadə, yığcam, obrazlı, aydın mükalimələrdə dramaturqun ustalığı 

xüsusilə nəzərə çarpır. 

 C.Məmmədquluzadə ölülər aləmini təmsil edən bir qrup fanatik kərbəlayı və 

məşədilərin, yerli ruhanilərin fonunda bütövlükdə  cəmiyyətdə olan geriliyi təsvir 

etmişdir. Müəllif “Ölülər”  əsərində mövhumatçı zehniyyəti, patriarxal münasibət 

nəticəsində tamamilə kütləşmiş, insani hislərini itirmiş avam, nadan camaatı 

göstərir. Mövhumat fırıldaqçıları bu adamların canına daraşmışlar. Avamlığı üzün-

dən kor, lal və duyğusuz olan bu adamlar fırıldaqçıların qurbanına çevrilir, miskin 

duruma düşşürlər. 

Cəlil Məmmədquluzadənin bir yazıçı olaraq vətəndaş mövqeyinin ucalığı, 

mövqe aydınlığı onda idi ki, o, “Ölülər”i ölülər üçün yox, dirilər üçün yazmışdı.  

Əhəd Hüseynov yazır ki, Mirzə  Cəlil qüdrətli bir sənətkar kimi zarafat və 

eyhamların, istehza və inkarın içərisindən həqiqət və  ədalətə, insaniyyət və 

gözəlliyə olan daxili inamı elə  məharətlə keçirir ki, qaranlıq dünya tədricən işıq-

lanır, fikirlər aydınlaşır, hisslər durulur, təəssürat təzələnir. Lakin ictimai bəlalar, 

köhnə düşüncələr, yüngül mühakimələr, həyatın xırdalıqları, xürafat və qara kölgə-

lər haqqında gülə-gülə danışmaq, mənalı  təbəssümü, həyata nikbin münasibəti, 

xoşbəxtliyə inamı bu kölgəliklər içərisindən keçirib, oxucuya aşılamaq, gözəllik 

haqqında doğru estetik qiyməti ona dərk etdirmək çox çətindir. 

Cəlil Məmmədquluzadənin satira fırçasına tükənməz qüvvət verən amil xalqın 

gələcəyinə böyük inam idi. Onun gülüşü ilk baxışda “mülayim” görünsə də, daxili 

bir atəşlə yanırdı. Müraciətlər, daxili narahatlığın, təlaş və qəzəbin ifadəsi idi.    (4, 

s.95) 

Qüdrətli ədibimiz Cəlil Məmmədquluzadənin digər əsərləri kimi “Ölülər” də 

müstəqil Azərbaycanın yeni nəsillərinə  əsil mənada yüksək vətəndaşlıq, həqiqi 

millilik, yetkin azərbaycançılıq, böyük mənada insanpərvərlik dərsi aşılamaq 

imkanı verir. 

Ədəbiyyat 

 

1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə. III cild. Bakı: EA-nın nəşriyyatı.1957. 

2. Əlimirzəyev X. Problemlər və xarakterlər dramaturgiyası. Bakı: Yazıçı, 1979. 

3. İsrafilov H. “Ölülər.”Bakı: EA-nın nəşri, 1966. 

4. Hüseynov Ə. Sənət yanğısı. Bakı: Yazıçı, 1977. 

5. Qarayev Y. Faciə və qəhrəman.Bakı: Azərb. EA-nın nəşriyyatı, 1965. 

6. Məmmədquluzadə C. Seçimiş əsərləri. Bakı: Çaşıoğlu, 2004. 

7. Mir Cəlal, F.Hüseynov. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1989. 

8. Talıbzadə K. Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi. Bakı,1984. 

 

 

 

 

Х.Гаджиева 

         Критика невежества в пьесе «Мертвецы» Дж. Мамедкулузаде       

Резюме