Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

oğlana...boynu uzun bədəvi at vergil”,  “Boynu uzun bədəvi atlar gedərsə 

mənim gedər”,  “Bədəvi  atı  saqlardım bu gün üçün”,  “Bədəvi atın oynadıb 

gələn yigit, nə yigitsən?” [1]  

  И  так  ранее  говоря  о  бедуинском  коне  «голубого»  цвета  принадле-

жащем Карагюне, важно еще упомянуть, что по сказаниям  древних тюрков, 

существовали «синие» лошади из рода «водных» лошадей» так как,  «синий» 

или  «голубой»  цвет  связан  с  цветом  неба  и  является  его  символом,  поетому 

«синие»  лошади  счтиались  снизашедшими  с  небес  и  имели  отношение  к  бо-

жеству.    Приведем следующие примеры:  

 

Göy atım göy üzündə, 

Ceyran otlar düzündə, 

Mən yarımı tanıram, 

Qoşa xal var üzündə. [1]    

 

Göydən gələn göy atlı, 

Qolları quş qanatlı, 

Yarıma xəbər apar, 

Mən piyada, o atlı. [1]    

 

   В  эпосе  «Китаби  Деде  Коркут»  цветобозначение    «синий»,  помимо  вы-

шеуказанных    значений,  употребляется  также  в  таких  значениях  как  печаль, 

гибель, беду, траур и.т.д. В эпосе,  персонажи во времяя  траурной церемонии 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

59

могли надеть, а также обличить свой дом наряду с черным и голубым цветом.  

Это  можно  наблюдать  на  примере  персонажа  эпоса  Бамси  Бейрека.  Бейрек 

который 16 лет  был  в  плену  у  гяуров,  убежав  из  плена  переоделся  и 

замаскировался  в  чужака.  Таким  образом,  он  хочет  узнать  кто  тот  человек 

который женится на Банучичек. Проникнув в свой дом,  он  встречает сестру 

свою в печали и слезах. Бамси Бейрек хочет узнать почему проливает слезы 

его сестра и спрашивает ее:   

 

                          Qaralı, göylü otağı 

                          Sorar olsam, kölgə kimin? [1] 

 

На что сестра ему с грустью отвечает: 

 

                          Qaralı, göylü otağı sorar olsan 

                          Ağlam Beyrayindir. [1]    

 

Бамси Бейрек придя и встретив своих других сестер видит и их в 

находящимися в состоянии печали. И в последней главе  где смерть Бамси 

Бейрека подрузомевается убийсвом со стороны Уруза, его оплакивают сорок 

или пятьдесят джигитов. И в последней главе эпоса, где Уруз поппавший в 

сеть смерти, просит отца на последок о своих последних желаниях:   

 

                           Anam mənim üçün göy geyib qara sarınsın.  

                           Qalın Oğuz elində yasım tutsun. [1]    

 

 

И  так  мы  обсудили  связность  черного  и  белого  цвета  с  церемонией  траура, 

скорбью  и  печалью.  Что  касается  отношения  синего  цвета  к  этой  плеяде,  то 

важно отметить, что в отличии от черного и белого цветов,  синий цвет вст-

речается  как  символ  траура,  скорби  и  печали  только  в  определенных  мо-

ментах  церемонии,  где  близкие  родственники  усопшего,  надевают  одежду 

синего  цвета,  для  того  чтобы  выделяться  в  обществе  других  посетителей.  И 

таким образом, вспомним эпизод из эпоса, где во время свадебной церемонии 

Бамси Бейрек  возвращается к себе домой и видит вместо себя самозванца, ко-

торый занял его место в семье и обществе. Все в этот день праздновали сваде-

бную  церемонию,  названного  Бамси  бейрека,  однако  только  его  сестры  зная 

правду, надели синие платья, скорбили по нему.  Далее, можно привести еще 

один пример, где Уруз предчувствуя приближения своей смерти, отдает рас-

поряжение,сообщить его матери. Чтобы она надела синюю одежду.   

Так  в  тюркском    (азербайджанском)  языке  слова  связанные  с  цветобозна-

чением «синий» такие как:  “göynəmək”,  “göynətmək”,  “göynərti”  в тюркс-

ком  языке  имеют  такие    понятия  как: «боль»,  «ноющая  боль»,  «бес-

покойство»,  «обида»,  «душевная боль»,  «тревога».  И таким образом в эпосе  

«Китаби  Деде Коркут»  слова обозначающие синий цвет:  “göynədi”,   “göy-

nər”,  “göynə”  употребляются в значении  беспокойства, тревоги  и душевной 

боли.  Так  из эпизода эпоса,  когда  Бамси Бейрек узнает о смерти брата свое-

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

60

го  начинает горько плакать,  и еще больше страдает, когда видит сильный и 

горький плачь своей сестры. Приведем следующий пример:   

 

Mənə qız,  nə ağlarsan,  nə bozlarsan ağa deyü, 

Yandı  bağrım, göynədi içim, - deyir. 

 

    Приведем  еще  один  пример  с  эпизодом  когда  одна    из  персонажей  эпоса 

Бурла  хатун,  собирается  устроить  пир  в  честь  первой  охоты  своего  сына 

Уруза. Однако вернувшись домой ее супруг  Казан хан, извещает жену о том, 

что вернулся домой один без сына. Тут Бурла хатун узнав об этом, начинает 

лить  горькие  слезы.  С  глазами  полными  кровавыми  слезами  Бурла  хатун, 

говорит мужу:   

 

Yalnız oğul xəbərin, Qazan, degil mana, 

Deməz olsan yana göynə qarğaram, Qazan sana.  

 

   Далее    говоря  о  цветобозначении  «синий»  важно  отметить,  что    в  начале  

данной  научной  статьи  мы  говорили  о  том  что  в  некоторых  случаях  цвето-

бозначение  «зеленый»  заменяет  синий  цвет.  Однако  цветобозначение  «зеле-

ный» несмотря на то, что является довольно таки традиционным в тюркском и 

исламском  мире,  то  в  самом  эпосе  «Китаби  Деде  Коркут»  его  можно 

встретить очень редко.  

     Система  цветообозначений  в  эпосе  «Китаби  Деде  Коркут»  представляет 

собой  культурно  маркированную  ценность  тюркских  народов  и  частью 

культурного  наследия.  Механизм  передачи  этой  ценности  последующим 

поколениям  формируется  в  недрах  этнической  общности  и  передается, 

распространяется в письменных памятниках.  

    На  основе  тщательного  исследования    эпоса  «Китаби  Деде  Коркут»  туре-

цкий  ученый  Мухаррем  Эргин  делает  однозначный  вывод: «Эпос  «Китаби 

Деде Коркут» — это  всецело творение Азербайджана, поскольку каждая его 

строка  сталкивает  нас  с  азербайджанским  тюркским  языком.  И  не  только 

языком — с  жизнью,  бытом,  ритуалами  и  обычаями,  наконец,  с  географией 

раннесредневекового  Азербайджана».  Так,  живший  в XIV веке  Абу  Бекр, 

перечислив  страны,  которые  завоевал  герой  эпоса  Баяндур-хан,  добавляет: 

«…а  сам  он  направился  на  зимовку  в  Карабаг  и  на  летовку  в  Гекче-Дениз». 

Упоминаются  в  эпосе  и  Барда,  и  Гянджа,  и  находящаяся  на  территории 

Нахчивана крепость Алынжа, и другие места Азербайджана. [7].  

 Огузско-тюркское начало можно смело считать доминантой  этногенеза азер-

байджанцев (и соответственно его ментальности), но в седой пра-пра-истории 

его  были  и  другие  составляющие,  прошедшие  длительную  эволюцию,  как  и 

сама  письменность:  от  пиктограмм  Гобустана,  древней  клинописи  Манны, 

тюркских  рун  и  арабского  письма  до  современной  латиницы  (древнейших 

текстов  до  нас,  увы,  дошло  крайне  мало:  борясь  с  язычеством,  ислам  уни-

чтожил практически всю рунику!). [7]  

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

61

Научная  новизна:  научная  новизна  данной  статьи  заключается  в  том,  что 

здесь рассматривается  основа имеющихся широких исследований о проблеме 

цветобозначений в эпосе «Китаби Деде Коркут», видных и известных ученых 

и исследователей таких как: Бяхлул Абдулла, Абдулла Кямал, Хюлья Тафлы 

и.т.д.  Научная  новизна  данной  статьи  состоит  в  том,  что  цветобозначение 

«синий»  в  зависимости  от  его  различных  оттенков,  а  также  контекста  в 

котором он употребляется  может также иметь и различные значения.  

Практическое  значение:  данная  научная  статья,  может  употребляться  при 

использовании  в  библиотеках  ВУЗов,  с  профилирующими  гумманитарными 

специальностями, такими как: языкознание, литература, фольклероведение и.т.д.  

 

Список использованной литературы: 

 

1.  Bəhlul Abdulla. «Kitabi-Dədə Qorqud»da rəng simvolikası (boz rəng)//Bakı, 

2004, s.74-82 

2.  Абдулла Кямал. Тайный «Деде Коркуд», Баку, 2006. 

3.  Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве». М., 1985.   

4.  Веселовский А.Н. Историческая поэтика. Москва, 1989 

5.  Кононов А.Н. Семантика цветообозначений в тюркских 

языках//Тюркологический сборник 1975, М., 1979, с. 159-179  

6.  В. В. Бартольд  «Деде Коркут» перевод на русский язык. Баку,  1950.  

7.  http://magazines.russ.ru/druzhba/2010/6/ag13.html  

 

                                                            Konul Babayeva  

Symbolical meaning of color value  “blue” in epic  “Kitabi  Dada Gorgut 

Summary 

 

       Exploring and analyzing the text of the epic, each step may be encountered 

with  color values,  dark-blue (blue and yellow) color,  which having their own 

symbols in conjunction with any of objects, or elements of the description of the 

heroes of the epic, in either a direct or a figurative meaning. 

     Here,  color is not only a symbol and a description of some elements, but most of 

all, this color scheme bears a historical and cultural character. The text can often be 

seen as a  physical description of people with the most used colors such as dark-

blue, blue or green which is a clear indication that these colors are symbols of the 

ethnic, traditional,  religious and historical characters.   

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

62

Könül Babayeva 

“Dədə Qorqut”   dastanında  “mavi” rəng bildirən sözün simvolik mənası” 

Xülasə 

 

 Eposun  mətnini təhlil və  tədbiq edərək, hər  addım başı, hər hansı bir rəng 

dəyəri ilə qarşılaşmak mümkündür. Burada birbaşa və ya məcazi, obyektlərin hər 

hansı və ya epik qəhrəmanların təsvir elementlərinin rəmzlərini tapmaq olar. 

 Burada  hər bir rəng simvolu və  bəzi elementlərin təsviri deyil, ancaq qeyd 

etmək lazımdır ki, burada ən çox rəng sxemi bir tarixi və mədəni xarakter daşıyır. 

Bu mətn daha çox rənglərin etnik, dini və tarixi simvolların rəmzləri kimi baxıla 

bilər, və burada açıq-aydın bir əlamət olan göy (mavi) və yaşıl  ən çox istifadə 

olunan rənglər türk insanların etnik, ənənəvi, dini və emosional durumu  kimi 

göstərilir.   

    

Rəyçi: Professor Eldar Piriyev 

 

 

 

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

63

EMİNLİ BÖYÜKXANIM  

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

 

MÜRACİƏT VƏ SÖYLƏM  

 

Açar sözlər: xitab, müraciət, söyləm, vokativ sözlər, nitq mədəniyyəti. 

Ключевые слова: обращение, высказывание, культура речи, речевая среда 

Key words: apply, saying, speech culture, speech atmosphere. 

 

Müraciət bu və ya başqa halda nitq mühiti ilə  əlaqədardır. Müraciətin nitq 

mühiti (konteksti) mətni təşkil edən bir və ya bir neçə cümlədən ibarət ola bilər ki, 

onların hər biri ilə müraciət bu və ya başqa əlaqəyə girə bilər. Bu əlaqənin qram-

matik  əlaqə olmasının nə  dərəcədə qanunauyğun olduğu barədə mübahisə etmək 

olar, amma onun mövcudluğuna  şübhə ola bilməz. A.Q.Rudnev bu əlaqəni nisbi 

adlandırmışdır 

[6, 22 ]. 

Müraciət (xitab) və cümlənin nisbi əlaqəsinin mahiyyətinin açıqlanması ilk 

növbədə ona gətirib çıxarır ki, bu vahidlər arasında hal, şəxs, kəmiyyət əlamətlərinə 

görə mümkün olan bütün qarşılıqlı əlaqə növləri maksimum dolğunluğu ilə nəzərə 

alınsın. Çox zaman elə müraciət və söyləmin formal-qrammatik nisbəti tədqiq 

olunurdu ki, şəxs eyni zamanda həm nitqi söyləyən, həm də nitqin ünvanlandığı 

predmet olurdu. 

Məsələn, Ay oğlan, bu bileti sən itirmisən? tipli cümlələrdə müraciətlə söyləm 

arasındakı qarşılıqlı münasibəti təhlil edərkən mövcud momentlər kimi qeyd edirlər 

ki, cümləyə daxil olan sözlərin kateqorial-morfoloji əlamətləri (sən –  əvəzliyinin, 

şəxs və kəmiyyəti və itirmisən – felinin şəxsi kəmiyyəti) oğlan sözü – müraciətinin 

müvafiq kateqoriyalarını təkrar edir. 

Göstərilən faktlar olduqca təsviridir, amma bu faktların qeydiyyatı kifayət 

deyil. Bir tərəfdən, göstərilən kateqoriyalar üzrə müraciət və söyləmin qarşılıqlı 

asılılığının nisbəti həmişə mövcud olmur, ikinci tərəfdən, onun mövcudluğu ilə 

onların nitqdə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsinin bütün imkanları nəzərdən keçirilmir.  

Nitq prosesində müraciət (xitab) və söyləmin birləşmə mexanizmini yalnız o halda 

açmaq olar ki, təhlil zamanı formanı deyil, semantikanı (məna tərəfini)  əsas 

götürək, belə ki, məhz semantika burada açar rolunu oynayır. Başqa sözlə, yeni 

əsaslı funksional, semantik yanaşma lazımdır ki, o, dildə statusundan, formal ifadə 

vasitələrindən asılı olmayaraq müraciət və söyləmin daxili məzmununun bütün 

elementlərinin sintaqmatik rolunun nəzərə alınmasını təmin etsin. Belə yanaşmanın 

imkanları haqqında məlum təsəvvürləri müraciətdə adresatın ümumi adı ilə sual 

söyləmləri arasında qarşılıqlı əlaqənin təhlili yarada bilər. 

Müraciət vəzifəsində  işlənən xüsusi isimlərin semantikası olduqca müxtəl-

ifdir.  Şəxsin mənası onlarda müxtəlif dərəcələrdə  və istiqamətləri konkretləşir. 

Bununla belə, konkretləşdirmə elementləri az və ya çox dərəcədə məhduddur. 

Ümumi  şəxs adlarının (qohumluq terminlərindən başqa) müraciət kimi 

işlənməsinin fərqli əlaməti ondan ibarətdir ki, tək halda onlar tam şəkildə və ya əsas 

etibarilə tanış olmayan şəxslərə müraciət üçün təyin olunmuşdur. Məsələn: Yoldaş, 

(oğlan, qız və s.), dram teatrının bilet kassası harada yerləşir? 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

64

Cəm  şəklində  işlənən formalar bu nisbətdə neytraldır, yəni həm tanış olan, 

həm də tanış olmayan adamlara müraciətdə tətbiq edilə bilər. Məsələn: Yoldaşlar, 

(oğlanlar, qızlar və s.) dram teatrının bilet kassası harada yerləşir? 

Əgər ümumi məfhumlu nitq ünvanı  tək halda işlənirsə, söyləmlərin onlarla 

münasibəti (əlaqəsi) bundan ibarətdir ki, bu söyləmlər xüsusi situasiyalara arxalanır, 

yəni danışan nitq situasiyasından çıxış edir. Məsələn:  Cavan oğlan, burada 

H.Əliyev adına sarayını necə tapmaq olar? Ay qız, çiçəkləri (jetonu) haradan al-

mısınız? və s. 

Əgər ümumi isimlər çox şəxsi bildirərsə, söyləmlərin belə müraciətlərlə 

mümkün qarşılıqlı  əlaqəsi (münasibəti) ondan  ibarətdir ki, onlar bəzən xüsusi 

situasiyaqabağı bazaya arxalanırlar. Danışan sual verərkən bəzən ünsiyyət  altında 

verilən çərçivədən kənara çıxa bilər. Məsələn:  Uşaqlar, sabah döşəməni yumaq 

kimin növbəsidir? Qızlar, sizdən Şamaxıya gedən olacaqmı? 

Ünsiyyət prosesində olduqca aktual olan sualın məzmunu ilə adresatın və 

həmsöhbətin yaşı arasındakı  əlaqədir. Danışıq nitqi təcrübəsi göstərdiyi kimi, 

adresatın və danışanın bu və ya digər yaş qrupuna (uşaqlar və yeniyetmələr, gənc 

qızlar və oğlanlar, orta yaşlı insanlar, yaşlı nəsil) mənsubluğu söyləmin məzmunu 

ilə kifayət qədər müəyyən nisbətdədir. Məsələn: tələbələrin nitqindən:  Ay millət, 

sonuncu mühazirəniz hansı fəndəndir? Qızlar, olar sizə qoşulaq? Hə, uşaqlar, «üç» 

kiməsə lazımdır? A kişilər, bu gün kim növbətçidir? və s. 

Müraciət pozisiyasında adları çəkilən şəxslərin gənclik yaşı xüsusilə zarafatcıl 

– istehzalı (rişxəndli) və ya bəzən qeyri-etik xarakterli söyləmlərdə aydın  əksini 

tapır. Söhbətdə  iştirak edən  şəxslər yaşca daha çox fərqləndikdə yaş nisbəti daha 

çox özünü qabarıq göstərir. Əgər danışan yaşca nitq ünvanından çox kiçikdirsə, belə 

kommunikativ situasiya müvafiq söyləmlərin məzmununda da iz qoyacaq. Onların 

söyləmlərində  nəzakətlilik elementləri daha çox nəzərə çarpır. Məsələn:  Xala, 

deməzsiniz saat neçədir? Əmi, bağışlayın, bilmirsiniz dayanacağa hələ çox qalıb? 

Bu cümlələrdə ikinci şəxsə aid cəm  şəkilçilərinin işlədilməsi nəzakətlilik məqsədi 

daşıyır. Əksinə olduqda, yəni danışan adresatdan yaşca böyük olduqda, daha dəqiq 

desək, dinləyən kiçik (uşaq) olduqda söyləmlər  əzizləmə, nəsihət, məsləhət 

xarakterli olur. Məsələn:  Ay mənim körpəciyəzim, niyə  ağlayırsan? Ay uşaqcığaz, 

niyə belə donmusan? 

Eyni müraciəti yaşlı  nəsil nümayəndələri gənclərə  də ünvanlaya bilərlər. 

Məsələn: Cavanlar, bu nədir, suyunuz gəlmir? 

Çox zaman isə yaşca böyüklərin gənclərə müraciətindəki replikalar işgüzar 

(rəsmi) xarakter daşıyır və  hər hansı bir praktik məqsədlərin  əldə olunması üçün 

nəzərə alınır. Bu halda daha geniş şəkildə işlənən qohumluq  terminləri olur: birinci 

tərəfdən – oğlum, qızım, ikinci tərəfdən nənə, baba, anacan, atacan sözləri öz 

qohumluq münasibəti, eləcə də əzizləmə mənası ilə seçilir. 

Məsələn:  Oğlum, çörək aldınmı? Qızım, dərsin nə vaxt başlanır? Nənəcan, 

bizə gələcəksənmi? Atacan, mənə nə alacaqsan? və s. 

Müraciət yerində  işlənən bir sıra ümumi isimlər adresatın peşəsi, 

məşğuliyyəti, rütbəsi və ya sosial roluna işarə məzmununu da ifadə edir. Bu halda 

söyləmlər adresatın vəzifəsinin, yerinə yetirdiyi sosial rolunun izahına (şərhinə) 

istiqamətlənir. Məsələn: Ay sürücü, maşını burada saxlamaq olmaz. Sədr, bizə qarşı 

qulluğunuz? və s. 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

65

Belə müraciət söylənən və ifadə olunan fikrin çıxış etdiyi çərçivədə  məna 

sferasını (sahəsini, mühitini) dəqiq müəyyən edir. Qeyd edək ki, müraciətin və 

söyləmin semantik nisbəti, xarakteri mahiyyətcə o zaman yerinə düşür ki, bu və ya 

digər peşə  əlaməti adresata zarafat xatirinə, bəzən də gülmək üçün deyilsin. 

Məsələn:  Hə, donor, qanını verdinmi? (müraciət olunan xəstəlik müddətində 

dəfələrlə qan analizi vermək məcburiyyətində qalan bir insandır).  Həkim, nə ilə 

müalicə edəcəksən?  (adresat balaca qızcığazdır).  Hə, fotoqraflar, bir şey yarada 

bilmisiniz?  (adresatlar yenicə fotoqraflığa başlamış  uşaq-yeniyetmələrdir).  Şəxsin 

siması insanların mənsub olduğu cəmiyyətdə hamı tərəfindən qəbul olunmuş sosial 

statusuna xüsusi hörmət işarəsi vasitəsilə  də müəyyən edilə bilər. Bu halda əsas 

diqqət müəyyən hüquq və  vəzifələrin daşıyıcısı kimi onda cəmləşəcək. Nitqdə 

müraciət olunanın belə  təsnifatında yoldaşlar (yoldaş), vətəndaşlar (vətəndaş) 

müraciətləri əsas yer tutur. Verilən müraciətlər, xüsusilə sual cümlələri kontekstində  

tətbiq edilir ki, bu da məzmunca ya müəyyən sosial reqlamentasiyaların edilməsini, 

ya da ictimai şüurun və insanların ali mənəvi hisslərinin az və ya çox dərəcədə 

aydın apelyasiyasını özündə  əks etdirir. Məsələn:  1) Yoldaş, siz yol haqqını 

ödəməmişsiniz. 2) Vətəndaş, biletiniz? 3) Bu nə  işdir, yoldaşlar? Vətəndaş, siz nə 

danışırsınız? 

Çox zaman müraciət rolunda elə isimlər işlənir ki, adresatı müəyyən daxili 

(müsbət və ya mənfi) xüsusiyyətləri nöqteyi-nəzərindən xarakterizə edir və bu da 

onun müsbət, yaxud mənfi qiymətləndirilməsinə xidmət göstərir (əzizim, dostum, 

dovşanım, ceyranım, şeytan, dəliciyim və s.). 

Müraciət olunanın mənfi vokativ xarakteristikası sual cümlələri ilə adətən 

məna təzadı prinsipinə görə uzlaşır. Burada müraciətin rolu dinləyiciyə söyləmin 

məzmunundakı  hər hansı neqativ aspektin təsirini neytrallaşdırmaq, zəiflətməkdir. 

Bu, o hallarda baş verir ki, danışan dinləyiciyə  nəzakətsiz, zəhlə tökən, hətta 

xoşagəlməz görünməkdən ehtiyat edir. Məsələn:  Əzizim, axı  nə  qədər gözləmək 

olar? (ər həyat yoldaşına səhəp naharını gözləyə-gözləyə sual edir); A bala, mənim 

qatarım nə vaxt gələcək? (yaşlı qadın vağzalda növbətçiyə müraciət edir). 

Əlbəttə, başqa pozitiv – qiymətləndirmə müraciətlərinin də uyuşması 

mümkündür ki, bu zaman müraciət ünsiyyətdə olanlar üçün həyatın xoş olan 

tərəflərinə  məzmunlanan söyləmlərlə müşayiət olunur. Məsələn:  Yoruldun, hə, 

mənim şirin-şəkərim? 

Əksinə, adresatın mənfi xarakterizələri üçün mənanın uyğunluq prinsipi üzrə 

tətbiqi əsas hesab olunur. Neqativ qiymətləndirmə müraciətləri adresata mənfi emo-

sional təsirini artırır, danışanın neqativ qiymətləndirilən söyləmin məzmunundakı 

aspekti mənimsəməsini gücləndirir. Məsələn: Bu nədir, yeriyə bilmirsiniz? Ey dov-

şanlar! Ay sizi dovşanlar, niyə burnunuzu sallamısınız? Ay axmaq, nə gözləyirsən? 

Dəlinin biri dəli, bilmirdin ki, axırı belə olacaq? 

Burada müraciət və söyləm qarşılıqlı  şəkildə bir-birini tamamlayır və 

motivləşir. Verilmiş müraciətlərin və onlarla uyuşan söyləmlərin son məqsədi 

müraciət olunanı öz hərəkət və davranışını dəyişməyə məcbur etməkdir. 

Müraciətin söyləmlə qiymətləndirilmə münasibəti bir az zəifləyir və birbaşa 

deyil, bilavasitə olur ki, burada müraciət olunanın neqativ qiymətləndirilməsi söylə-

min məzmununda aydın təsdiqini tapmır, amma onda hər hansı bir inam mövcuddur 

ki, cavab replikalarında və ya cavab hərəkətlərində müvafiq qiymətləndirməyə 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

66

bəraət tapmaq asandır. Məsələn: Ay ağılsız nə olub? Haradan gəlirsən, ay uşaq? 

Bu halda müraciətlə söyləm arasındakı semantik ardıcıllıqda açar rolunu 

onların məzmunundakı başqa daha konkret elementlər oynayır, bu zaman 

müraciətlə söyləm arasında  əlaqə  zəifləmir,  əksinə, güclənir. Məsələn:  Acgözlər, 

kompot haradadır? Budur? – Əlbəttə. 

Gətirilən nümunələrdə müraciət və söyləmlərin semantik nisbətinin  əsasını 

mənfi  əlamətlər daşıyan  şəxslərin neqativ qiymətləndirilməsi deyil, dinləyəni 

maraqlandıran adresatın nəyinsə sahibi və ya təyinatçısı kimi verilməsi təşkil edir.  

Müraciətin nəzərdən keçirilən semantikası morfoloji deyil, leksik stuatusa 

malikdir. Amma bu, onların geniş  mənasına heç bir mənfi təsir göstərmir. Müşa-

hidələrin göstərdiyi kimi, onlar müraciət və söyləm arasında qarşılıqlı münasibətin 

formalaşmasında az qala birinci dərəcəli olur, belə ki, bu vahidlərin bir-biri ilə 

birləşmə imkanlarını müəyyən etməklə yanaşı, onlar arasında qarşılıqlı təsirin məna 

dərinliyini müəyyən edir. A.M.Peşkovski yazırdı: «Müraciət maddi olaraq qalan 

nitqlə sıx şəkildə əlaqədar ola bilər.» 

[4, 370 ]. 

 

Ədəbiyyat