Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/48
tarix31.01.2017
ölçüsü3,51 Mb.
#7250
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48

 

Məqalədə  mətnin quruluşunda determinantların işlənməsi tədqiq edilir. Deter-

minantlar cümlənin predikativ əsasını genişləndirən amil kimi mətnin komponent-

lərinin birləşməsində mühüm rol oynayır.  

Lokal və temporal  determinantlar diqqət mərkəzində durur. Təsvir və nəql tipli 

mətnlərdə fəza və tərz-zaman əlaqələrinin determinantla realizə edilməsi şərh edilir. 

 

G.Rzayeva 



The role of determinant 

Summary 


 

        The role of determinants in the text. The utilization of determinants in the text 

construction is researched in the article. 

 

Determinants play a great role in joining of text components as the factor of 



expanding the predicative basis of the sentence. 

 

Local and temporal determinants are in the center of attention. The texts like 



description and narration, the realization of space and aspect and tense connection 

with determinants are interpreted. 

 

 

 



 

Rəyçi:                         Надир  Мяммядли 

                      filologiya elmləri doktoru,  professor  

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



9

           ƏLİRZA ƏLİYEV  

LDU 

aliriza@mail.ru 



 

BƏDİİ ƏDƏBİYYATDA ONOMASTİK VAHİDLƏRİN POETİK 

XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Acar sözlər: poetik obrazlılıq, onomastika, məcaz, bənzətmə, müqayisə, metafora, 

metonimiya, mübaliğə, epitet, peyzaj. 



Key words: poetic imageness, onomastics, litofez, comparison, metophor, meto-

nyumy, exagaration, summary and etc. 



Ключевые  слова:  поэтическая  образность,  ономастика,  троп,  гипербола, 

сравнение, метафора, метонимия, эпитет, пейзаж. 



 

Bədii  əsərlərdə obrazlılıq  ən başlıca kateqoriyadır. Obrazlılıq bədii  əsərin  

xarakterik xüsusiyyətini, başlıca  əlamət və keyfiyyətini özündə  əks etdirir. 

Təsadüfən deyilməmişdir ki, “obrazlılıq dil üçün ümumi kateqoriya deyil, bu bədii 

üslubda xüsusi kateqoriyadır.” (2, s.64) Bu kateqoriyada ümumi sözlərlə yanaşı, 

xüsusi adlar-onomastik vahidlər də mühüm yer tutur.  

V.Vinaqradov bu cəhəti nəzərə alaraq yazır: “Bədii  əsərlərdə ad, ləqəblərin 

seçilməsi məsələsi, müxtəlif janr və ədəbi növlərdə onların quruluşca rəngarəngliyi, 

səciyyələndirici funksiyaları və s. haqqında nümunələr nümayiş etdirmək olar. Bu 

bədii üslubiyyatın  ən böyük və  ən mürəkkəb mövzularından biridir”. (5, s.38) 

Doğrudan da, bu belədir. Bədii  əsərlər onomastik vahidlərlə  zəngindir və bunlar 

üslubi rəngarəngliyin yaradılmasında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Linqvistikamızda 

onomastik vahidlər sahəsində müəyyən tədqiqat işlərinin aparılmasına baxmayaraq 

təəssüflər olsun ki, bədii əsərlərdə onomastik vahidlər və onların üslubi imkanları, 

xüsusilə  də poetik onomastikamız,  əgər A.Paşayevin “Poetik adlar aləmi”  əsərini 

nəzərə almasaq, demək olar ki, tədqiqatdan kənarda qalmışdır. Bu gün dilçiliyi-

mizin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri də bu istiqamətdə lazımi səviyyədə 

tədqiqatın aparılması və genişləndirilməsidir. 

Elə bir yazıçı tapmaq olmaz ki, o onomastik vahidlərdən istifadə etməmiş ol-

sun. Onomastik vahidlər bədii əsərin əsas ideyasını, obrazın xarakterik xüsusiyyəti-

ni, onun istək və arzularını, coğrafi mövqeyini, xarici görünüşünü ifadə edir. Bu 

vasitələrin müəyyən hissəsi bədii dildə yazıçı  təxəyyülünün məhsulu olub özünün 

poetik xüsusiyyəti, ekspressiv və emosional çalarlığı ilə adi real adlardan bu və ya 

digər dərəcədə  də  fərqlənir. Bütövlükdə onomastik vahidlər bədii təsvir və ifadə 

vasitəsi kimi hər bir sənətkarın fərdi üslubunda özünəməxsus poetikliyi ilə seçilir.  

Bədii təfəkkürün başlıca fəaliyyətində  bənzətmə xüsusi yer tutur və demək 

olar ki, bu ilkin təsəvvürlərin nəticəsidir. Bənzətmənin  yaradılmasında poetik 

onomastik vahidlər xüsusi rol oynayır. Bədii  əsərlərdə  təbiət varlıqları, insan, ona 

məxsus əlamət və keyfiyyətlər müqayisə şəklində bənzətmənin müxtəlif qütblərində 

dayanır. Məsələn:  



Təbrizin qoynundan çox igid çıxıb. Təbiət ucalmamış  Səttarxan kimi. 

(B.Azəroğlu) Mənim  əziz oğlum etibar, Etibar balam, Sən təzə açılmış çiçək 

kimisən. (B.Azəroğlu) 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



10

Şair Qabil təbiət vurğunu olan Musa Yaquba həsr etdiyi şeirində onun böyük 

firça ustası Səttar Bəhlulzadə ilə müqayisəyə çəkərək deyir: 

MusaYaqub  şeirimizin  Səttar Bəhlulzadəsi  Sərraf Bəhlulzadəsi  Əttar 

Bəhlulzadəsi. 

Qabil Azərbaycan təbiətini rəngarəng poetik lövhələrlə tərənnüm edən Musa 

Yaqub sənətini bənzətmə obyekti olan əvəzsiz firça ustası  Səttar Bəhlulzadə ilə 

müqayisə edir. Həm də  Səttar Bəhlulzadənin adına xoş  məramlı “Sərraf”, “Əttar” 

kimi poetik ləqəblər qoşmaqla cinas yaratmış olur. 

 M.Araz poeziyası poetik onomastik vahidlərlə zəngindir. Şair bunlardan bədii 

təsvir və ifadə vasitəsi kimi obrazlı  şəkildə istifadə edir. Ən maraqlısı budur ki, 

sənətkar çox vaxt şeirlərində özünü də müxtəlif təbiət varlıqları və sənət dahiləri ilə 

müqayisə obyektinə çəkir: 

Məndən soruşsalar: - Sən kimsən? - onda. Nəsimi oluram alov odunda. Bəzən 

üfüq adlı bir Nizamiyəm. Demək mən xilqətəm, mən hamıyam. Bəzən Füzuliyəm - 

Bir  planetəm.  Sabirəm, Üzeyirəm, Bülbüləm kiməm?  Azəri nəğməsi, bilmirəm 

kiməm? 

Göründüyü kimi burada şair özünü böyük sənətkarlarımıza, planetə, bütövlük-

də Azəri nəğməsinə bənzədir. Bu bənzətmə adi bənzətmə deyil, ağlın, zəkanın, sə-

nətkarlıq qüdrətinin bənzətməsidir. Bunun üçün şair müxtəlif bədii fiqurlardan isti-

fadə etmiş  və bir neçə ritorik sualla rəngarəng üslubi çalarlıqlar və emosionallıq 

yaratmışdır. Bir sözlə,  şairin müqayisə zamanı öz-özünə vermiş olduğu “Mən 

kiməm?” ritorik sualda heç bir cavab gözləmir.  Əksinə, o özünün kim olduğunu 

hamıdan yaxşı dərk edir. X.Cabbarov demişkən: “M.Araz yaradıcılığı böyük vətən-

daşlıq pafosu ilə çox fərqlənir. “Küləklər”  şeirində: “Döy qapımı, döy qapımı 

Müşfiq küləyi, Əli Kərim qasırğası, qır pəncərəmi” deyən şair sanki qələmdaşlarını 

həm klassiklərdən, həm də müasirlərdən öyrənməyə cağırır. (2, s.177) 

M.Araz poeziyasında doğma ocağa, yurda, vətənə, onun əvəzsiz rəngarəng 

təbiətinə bağlılıq daha qabarıq şəkildə özünü göstərmişdir. Bunların təsvir və tərən-

nümündə şair müxtəlif bədii priyomlardan istifadə etmişdir. Bu məqsədlə məcazın 

ilk növü sayılan bənzətmə  və müqayisəyə müəyyən dərəcədə üstünlük vermişdir: 

“Uç Məmmədin xəyalı tək. Bu dağlarda yaşa kəklik”. Dostun qayıqlar bəzər, “De-

dim bu görkəmlə  Xəzərə  bənzər. Qırınc yaylağa köçüb Xəzər; Baxdı, cilvələndi 

nazlandı Göy  göl”. 

M.Araz poeziyasında bənzətmə məqsədi üçün təkcə antroponim, toponimlər-

dən deyil, həm də səma cismlərinin adlarından-kosmonimlərdən də poetik və obraz-

lı şəkildə yararlanmışdır. Bir şeirində şair hələ demədiyi, yazmadığı, lakin ürəyində, 

qəlbində yaşatdığı sirli dünyasını kəşf olunmamış Aya, Marsa, Veneraya bənzədir. 

Bu məqsədlə bənzətmənin xüsusi növünü yaradan “Kimi” qoşmasının üslubi imka-

nından təkrir kimi istifadə edir: 



Ay kimi, Gün kimi, Venera kimi 

Qəlbimin çox sirri kəşf olunmamış. 

Ümumilikdə poeziyamızda bənzətmə yaratmaq məqsədilə kosmonimlərdən 

geniş istifadə olunmuşdur. Məsələn, M.Müşfiq oğlan və qızlarımızı poetik formada 

Aya və Günə bənzədir: Ay kimi oğulların, Gün kimi qızların var. 

Bədii üslubda bir təsvir vasitəsi kimi kosmonimlərdən istifadə  təsadüfi hal 

deyildir. Çünki səma cismləri paklıq, ucalıq və yüksəklik rəmzidir. Həm də bu kos-



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



11

monimlər ülvi hissləri özündə təcəssüm etdirir. Buna görə də poetik üslubda insan-

lar həmin cismlərə  bənzədilir. Bundan ədəbiyyatımızda həm klassik və  həm də 

müasir yazıçılarımız istifadə etməklə bəhrələnmişlər. Bunu əyani şəkildə göstərmək 

üçün aşağıdakı şeir parçalarına diqqət yetirək: 

Ay tək çıxdı Yusif quyudan əgər. Nur saçdı quyudan o Aya qədər. (N.Gəncəvi) 

Nə gözəl gecədir, hava da ilıq. Görürsən ona bax, Xanlar, Aya bax. Qızıldan təmiz-

dir, gümüşdən parlaq... Əgər insanlar da ona bənzərsə, Dünya quzu kimi verər səs-

səsə. (S.Vurğun) Dünyaya Günəş tək nur yayan insan. Vaxt olur ulduzda üfüq tək 

axır. (N.Xəzri) 

Və ya: Günəş ürəkli Sevil. Sevil ürəkli günəş. Günəş hörülü Sevil. (N.Xəzri) 

N.Xəzri həm də Günəş və Ay planetlərini yüksək sənətkarlıqla antonim kimi 

qarşı-qarşıya qoyur: Sən parlaq Günəşsən, Mən solğun Ayam. Ayam, yoxsa sönmə-



miş bir çırağam? 

O.Sarıvəli də eyni beytdə Ay, Günəş və Ülkər kimi səma cisimlərinin poetik 

formada qoşa hallandırır:  Ay  yeri seyr edir bir ehtiramla, Yenə  məşəlini yandırır 

Ülkər”  Və ya: “Aləmdə nə varsa hamı dəyişir. Dəyişir səmtini Ay, Günəş, Ulduz. 

B.Azəroğlu da “Təbrizim mənim” şeirində Təbrizin payızını yüksək poetiklik-

lə “Ay yanağına” bənzədir. Bundan əlavə  də, sənətkar Təbrizi vəsf etmək üçün 

müxtəlif məcazlar sistemindən istifadə etmiş, bir tərəfdən onu başı çalmalı Səhəngə 

bənzətmiş, digər tərəfdən isə onu “ulduz baxışlı”, “sinəsi ayna güllü”, “bulaq züm-

züməli”, “dupduru Təbriz” kimi səciyyələndirmişdir: 



Başı Səhəng çalmalı. Ətəyi AclçaylıPayızı Ay yanaqlı, Ulduz baxışlıSinəsi 

ayna güllü, Bulaq zümzüməli, Dupduru Təbrizim mənim. 

O.Sərıvəli isə “Ayı yeri seyr edən bir ehtişam” kimi poetikləşdirmişdir. S.Vur-

ğun da səma cismləri olan Ülkər və Ayın əks etdirdiyi mənzərəni müqayisə və rito-

rik sual modeli ilə canlandırır və bu obrazlı mənzərəni poetik qələmi ilə çəkə bilmə-

yəcəyini etiraf edir: Gəldi qoşa gəldi Ay ilə Ülkər. Bir ağ çarpayının üstə Əmirxan. 

Başının üstündə  Ülkərmi durmuş? Ayaq tərəfində  Aymı  oturmuş?  Bunu rəssam 

kimi çəkə bilmirəm. 

Dilimizdə səma cisimlərinin antroponim yerində işlədilməsi də poetikdir. Xü-

susilə bu gün dilimizdə olan poetik şəxs adlarının bir qismi (Günəş, Ulduz, Ülkər, 

Aytac, Aydan, Aysel, Aygün və s.) məhz səma cismləri əsasında yaranmışdır. Şübhə 

yoxdur ki, bu adları ayrı-ayrı  şair və yazıçılarımızın fərdi üslubunun məhsuludur. 



Göründü açıq aydın. Sənubər, Sadıq, Aydın (C.Məmmədov). “Oğuz ucal, Aybəniz

Üst başları  tər-təmiz”. (Ə.Cəmil) Kövrəlib dedi: Ülkər-olmasaydı  xəstə  əgər. 

Üzündən öpərdin sən. (M.Seyidbəyli) və s. 

Bədii  əsərlərdə  bənzətmənin üslubi imkanları çox genişdir. Onlardan biri də 

“kimi” və “tək” qoşması ilə yaranan bənzətmədir. Bu qoşmalar vasitəsilə hər hansı 

şəxs, onun keyfiyyətləri, təbiət varlıqları, baş vermiş hadisə olduğu kimi başqasına 

bənzədilir: Şevçenkonu Sabir kimi, Dnepri Araz kimi qoruyuram. (M.Araz) Mənim 

tək bir andım var, Araz. Mən səni apara bilməsəm, Sən məni apar, Araz. (M.Araz) 

Demirəm  Məcnun  tək çöllərdə qaldım. Nə  də  Fərhad kimi külüng caldım. 

(B.Azəroğlu) Axı  həqiqəti deyənin olmur qorxusu. Nədən qorxacağam.  Həllac 

Mənsur kimi Dara çəkilməkdən, yoxsa Nəsimi kimi dərimin soyulmasından. 

(B.Azəroğlu) Aldı Cəmşid kimi qızıl cam ələ. Tacı günəş kimi nur saçdı elə. (N.Gən-

cəvi) 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



12

Poetik obrazlılığın yaradılmasında müqayisənin rolu əvəzsizdir. Müqayisə 

vasitəsilə müxtəlif və  rəngarəng obrazlılıq yaradılır. Belə obrazlılıq söz sənətində 

insanda estetik gözəllik yaradır. Bu, insanda heyrət və pərəstiş hissi doğurur. Belə 

hisslərdən biri də  vətənə, doğma torpağa, onun rəngarəng və  bərəkətli güşələrinə 

sonsuz sevgi və  məhəbbət hissidir. Xüsusilə lirik əsərlərdə  mənzərə  və peyzaj 

şəklində verilmiş obrazlılıq özünün əyaniliyi ilə mənəvi dünyamızı, ruhumuzu zən-

ginləşdirir, vətəndaş  məhsuliyyətimizi, doğma yurd təssübkeşliyimizi daha artırır. 

Belə şeirlərdə obrazlılıq yüksək səviyyəsində poetikləşmiş olur: 

Mən bir qədim mahnıyam 

Xallarım əlvan-əlvan 

Musiqim - Qarabağdır 

Sözlərimdə - Naxçıvan 

Bu torpaqda yaranmış 

Koroğlunun cəngisi 

Qıratın üzəngisi. (B.Vahabzadə) 

“Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə  vətəndaşı” deyən M.Araz poeziyasında 

Vətənin, böyüdüb boya-başa çatdığı ölkənin obrazlı tərənnümü xüsusi yer tutur: 

Azərbaycan - qayasında bitən bir çiçək 

Azərbaycan çiçəklərin içində qaya 

Mənim könlüm bu torpağı vəsf eləyərək 

Azərbaycan dünyasından baxar dünyaya. 

Q.Qasımzadə isə “Azərbaycan”  şeirində  vətənimizin xəritəsində özünün 

rəngarəngliyi, sərvət və neməti ilə bir-birbirindən seçilən onamastik adları poetik 

səviyyədə müqayisəyə çəkmiş və obrazlı mənzərə yaratmışdır: Şirvan yolu-alnım-

dakı  qırışlarımdır, Zümzüməli  Kürün suyu-şirin sözləri: Bu torpaqdır güvəndiyim 

var-dövlətinə, Nifrətidir, qəzəbidir Bakı küləyi... Sazlı, tarlı, xoş avazlı Qazax, Qa-

rabağ.  Şəfa verən loğmanımdır - Sirab,  İstisu.  Nəvazişli qucağıdır - Kəpəz, 

Xanbulaq.  Səxavətli bir insandır güllü-qanadlı. Bol nemətli süfrəsidir - Ağdam, 

Lənkəran.  Əlçatmayan zirvəsidir  Laçın, Qubadlı. Sol döşündə ulduz kimi yanır 

Naxçıvan!  Göy göl - onun çay içdiyi mavi nəlbəki. Təzə arxlar, kanallar da alın 

təridir. 

Müqayisə məfhumu linqvistikada geniş anlayışdır. “Filologiyada müqayisəni 

sadəcə məcazın bir növü sayan və ya təşbehlə eyniləşdirən tədqiqatçılar haqlı deyil-

dirlər. Müqayisə poetik obrazlılığın  əsas qəlibidir, təşbehdən simvola qədər bütün 

trop növlərinin yaranmış üsuludur”. (2, s. 148) Bu üsulla ayrı-ayrı məfhumlar ara-

sında müxtəlif əlamət, keyfiyyət, hal-vəziyyət, dəyər, xarici görünüş və s. cəhətdən 

bənzərlik və oxşarlıq mühüm mahiyyət daşıyır. 

Dilimizdə bənzətmənin yaranma vasitələri müxtəlifdir. Öncə bizə elə gəlir ki, 

bənzətmə təkcə qoşmalar vasitəsilə yaranır. Əslində bu belə deyildir. Burada bütün 

qrammatik fiqurlardan istifadə olunur və bənzətmə vasitəsilə başqa məcaz növləri, o 

cümlədən metofora da formalaşır. Metafora da bədii ədəbiyyatda obrazlı təsəvvürün 

yaradılmasında xüsusi mahiyyət daşıyır. Burada onomastik vahidlərin də rolu az 

deyildir. Onomastik vahidlər yazıçı qələmi sayəsində poetik şəkildə metoforikləşir. 

Məsələn:  Cavanşirəm, Babəkəm, Nəbiyəm, Koroğluyam,  Azərbaycan  oğluyam. 

(İ.Səfərli) Bəzən  Koroğlusan, bəzən  Kərəmsən, Bəzən də  Rüstəmsən,  Zalsan

səsinlə. (O.Sarıvəli) Şahın şəkli yoldur divara bax bir, İndi Səttərxan da seyr edir 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



13

bizi,  Əziz körpələr görüb sevinir, Nizami, Fizuli, Saib Təbrizi... (O.Sarıvəli) Adı 

var tarixdə analarımızın: Nənəm Nüşabəni yadına sal bir, Ona baş endirir İskəndər 

Kəbir.  Məshəti xanımı unutma barı, Yığdı dövrəsinə  sənətkarları... Böyük 

Nizamiylə yanaşı durdu... Qarabağ günəşi şair Natəvan. Bu gün də çıxmamış elin 

yadından. (O.Sarıvəli)  

Bu misralarda böyük tarixi şəxsiyyətlərimizin,  əfsanəvi qəhrəmanlarımızın 

igidliyi, qoçaqlığı, qorxmazlığı, mərdliyi, tədbirliliyi, ağıllılığı, Babək, Koroğlu, 

Natəvan, Kərəm, Rüstəm Zal, Səttərxan, Natəvan, Məshəti xanım, Nüşabə  və  

Füzuli simasında metaforikləşmişdir. Bədii üslubda söz birləşməsinin birinci tərə-

finin onomastik vahidlərdən ibarət metoforik ifadələrə  də təsadüf olunur: Bu dağ 

ulu Sabir dağı. Sağalan deyildir o dağ. Vurğun şeiriyyətiVurğun torpağı. Bəlkə 

də, yüz vurğun yetirəcəkdir. (M.Araz) Məcnun səhralara düşər yolların. Dönər 

iqlimlərə  Leyli bulağı. (M.Araz) Mən böyük Babəkin nişanəsiyəm. (B.Azəroğlu) 

Gör Azəri qızı düşündün nəyi, Sən kişi ömrünün dəyirman pəri, Koroğlu Misrinin 

Nigar dəstəyi , Nəbi Aynalının Həcər səngəri. (M.Araz) Geri firlan yer kürəsi, za-

mandan küsüb. Nüşabənin kəcavəsi təpədən aşdı. (M.Araz) 

Yuxarıda verdiyimiz nümunələrdəki metoforik birləşmələrin hamısında 

birinci tərəfi  şəxs adları  təşkil edir. Poeziyada elə metoforikləşmiş birləşmələr də 

vardır ki, həmin birləşmələrin hər iki tərəfi şəxs adlarından ibarət olur: 

Gülümsədi dinmədi  Füzulinin Leylisi,  Nizaminin  Şirini, Cavidin Xumarı

(B.Azəroğlu)  

Toponimlər də metaforik birləşmənin birinci tərəfi kimi çıxış edir: Bu gün 

mənim bir düz Kürsüm - Qarabağ düzü, Qanadında qız alqışı, qadın alqışı, Bu gün 

mənim bacım Gülsüm, Qarabağ düzü. (M.Araz) Aşıq, qutardı, il təzələndi, Təbriz 



baharı yadıma düşdü. (B.Azəroğlu) Dağlarında Sabirlərin ümman dünyası, 

Azərbaycan qatarı da yollara çıxdı, Dağlarında  Qoca  Şərqin duman dünyası

(M.Araz) 

Məcazın müqayisə üslubu ilə yanaşı yaranan növlərindən biri də mübaliğədir. 

Müqayisənin digər növlərindən fərqli olaraq mübaliğə bədii dildə hər hansı bir ifa-

dənin təsir gücünü daha çox artırmağa xidmət göstərir. Metaforik mübaliğədən ən 

çox poeziyada istifadə olunur, insan və ona məxsus xüsusiyyətlər və s. burada həd-

dindən artıq şişirdilir. Buna görə də mübaliğə bəzən “şişirtmə” də adlandırılır. Bir 

qayda olaraq onomastik vahidlər də mübaliğə predmeti ola bilir: 



Nəsimi, Nəimi  məzarlarınacan. Yerin qulağına hay salmağım var. (M.Araz) 

Həm  Təbriz,  həm  Bakıdır.  Məkkəm, Mədinəm  mənim. (B.Vahabzadə) Qocalmaz 

təbiətin var, şirin dilin var. Möcüz barmaqların, incə əlin var. Xəyalımda nurlu bir 

heykəlin var. Yurdumun Kəpəzi, Qoşqarı boyda. (M.Aslan) Zeynəb qadınları yığdı 

başına Təbrizin üstündə tufan eylədi. (O.Sarıvəli) Səhəng sözlərindən odlar tökülür 

(B.Vahabzadə) Mən  Arazda  şaxələnən çinaram, Ömür boyu tufan oldum, su 

yardım. Xətainin qılıncını suvardım. Məmməd Araz karandaşı közərdi. (M.Araz) 

Bədii üslubda, xüsusilə  də poeziyada fikrin ekspressiv ifadəsində, obrazlı 

düşüncələrin dərk olunmasında epitetin mühüm əhəmiyyəti vardır. Ona görə  də 

poeziyada sənətkarlar fərdi-sintaktik epitetlər yaradır, bir növ əsərlərinə bəzək vurur 

və onu daha da oxunaqlı edirlər. Bu məqsədlə az da olsa, onomastik leksikaya 

müraciət etmiş olurlar: 

Vidadi xanlardan görmədi Kərəm.  


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



14

Vaqifə dağ çəkdi min sənəm.  

Öldü qoç Koroğlu, öldü xan Kərəm. (O.Sarıvəli)   

O, rəssam duyğuluşair xəyallı 

dağlar gözəli Xuramancığaz 

Yurdumun ayağı sayalı qızım 

Ağzı xeyir sözlü, həyalı qızım. (S.Vurğun) 

Züleyxa eşqimYusif camalım 

Məcnunu mən olan Leyli xəyalım. (A.Şəmşir) 

Sazına Vaqifin səsimi gəldi

Səsindən baharın nəsimi gəldi. 



Alqışla FüzuliNəsimi gəldi. (M.Araz) 

Düzlərinə şöhrət Araz



Harayına həsrət Araz

Gecikmisən Məmməd Araz, 

Yəqin dağlar küsüb səndən. (M.Araz) 

Obrazların səciyyələndirilməsində  ləqəblər də poetik mahiyyət daşıyır. De-

məli, bədii ədəbiyyatda ləqəblər təsadüfi xarakter daşımır. Aşağıdakı nümunələrdən 

də bu aydın görünür: 

Düşür yadıma fədai dostlarım:  Saqqal Vəli,  Şəmsuvarlı  Əli, Qoca Şahmar 

xəzinələr qoyub altına.  (B.Azəroğlu)  Siz  Topal  Əhmədi elə bilməyin.  (O.Sarıvəli) 

Ey yaramaz! Çıx səngərdən səninləyəm, ey Tıntın Kərəm (B.Azəroğlu)  

Onomastik vahidlərin bədii üslubda rolu təkcə məcazlarla məhdudlaşmır. Bu-

rada sintaktik konstruksiyalar, o cümlədən bədii xitablar da müəyyən rol oynayır. 

Məsələn: S.Rüstəm Araza xitabən müraciət edərək: “Axma, Araz!  Dayan Araz! 

İnsaf eylə bizə bir az! Cəllad kimi bir ürəyi xəncər ilə iki yerə bölmək olmaz!” 

Göründüyü  kimi müəllif Araz hidroniminə müraciətlə bir daha poetiklik, yüksək 

pafos ifadə edir və bir növ də müəyyən dərəcədə dramatik konflikt yaratmış olur. 

Bütün bu söylədiklərimiz və bir məqalə çərçivəsinə sığışdırılması mümkün ol-

mayan söyləmədiklərimiz bir daha sübut edir ki, bədii əsərlərimizdə poetik mahiy-

yət daşıyan onomastik vahidlər çoxdur. Lakin bədii əsərlər əsasında həmin vahidlər 

bu günə kimi kifayət qədər araşdırılıb öyrənilməmişdir. Halbuki, bədii  əsərlərin 

dilində onomastik vahidlərin müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqi bütövlükdə filologiya-

mız üçün çox vacib və əhəmiyyətli məsələlərdən biridir. 

 

Ədəbiyyat 



 

1.  A.Paşayev. Poetik adlar aləmi. Bakı, 2010. 

2.  X.Cabbarov. Sənətkar, söz, üslub. Bakı, 1993. 

3.  M.Adilov. Sənətkar və söz. Bakı, 1984. 

4.  M.Adilov, A.Paşayev. Azərbaycan onomastikası. Bakı, 1987. 

5.  В.Виноградов. Стилистика теория поэтической речи. Москва, 1963.  

 

 

 



 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



15

A.Aliyev 

Poetic features of onomastic umits in fiction 

Summary 


 

The aricle deals with poetic onomastic unites and their stylistic possibilities. 

Onomastic units chosen as patters are investigated within the context as litotes, 

figuration, comparision, metaphor, metanymy, exagaration, epitet, as well as their 

poetic features are visualized. 

During the research we came to a conclusion that poetic-onomastic units are 

the product of individual style. These poetically express the idea, characteristic 

features of image of work of  art, its wish and dreams, geographical position and so 

on. Except it, poetic-onomastic units have special importance in the creation of 

stylistic, emotional and expressive colourfulness. 

Our fiction is rich in poetic-onomastic units. But these units which are very 

important for our lingnistics have not been researched from the point of view of 

stylistic. 

A.Aлиев 


Поэтические особенности ономастических единиц 

в художественной литературе 

Аннотация 

 

В  статье  на  основе  художественных  произведений  исследуются  поэти-



ческие ономастические единицы и их стилистические возможности. Выбран-

ные  в  качестве  примера  ономастические  единицы  рассмотрены  внутри 

контекста  как  сравнение,  метафора,  метонимия,  гипербола, a также  изучены 

их поэтические особенности.  

В  результате  исследования,  пришли  к  такому  выводу,  что  поэтические 

ономастические  единицы  являются  плодами  индивидуального  стиля.  Они 

поэтично выражают идею художественного произведения, характерные черты 

образа,  географическое  положение  его  желаний.  Кроме  этого,  поэтические 

ономастические  единицы  важное  значение  в  создании  стилистических  раз-

нообразий, эмоциональных и экспрессивных оттенок. 

Наша художественная литература богата поэтическими ономасстически-

ми единицами. Но эти единицы, имеющие огромное значение для нашей линг-

вистики, не были изучены системно, с точки зрения стилистики. 

 

 



Rəyçi:                Yədulla Ağazadə 

                   filologiya üzrə elmlər doktoru. 

 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



16


Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin