Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AFƏT İSRAFİLOVA ADNA
afat-israfilova@rambler.ru
əssürat, hədəf dili Key words: Poem forms, rhythmical system, poetry, rhyme, metaphor, unique impression, target language Ключевые слова: Поэма формы, ритмическое система, поэзия, рифма, метафора, уникальный впечатление, целевой язык Orijinal dil və hədəf dili kimi götürdüyümüz Azərbaycan və ingilis dillərinin fərqli dil qruplarına (İngilis dili Hind- Avropa dillərinin cənubi german qrupuna, Azərbaycan dili isə Türk dilləri ailəsinin cənubi-qərb qrupuna) mənsub olduğunu nəzərə alaraq hər iki poeziyada müxtəlif şeir formaları və onların özəllikləri kimi məsələlərə diqqət yetirməyi son dərəcə vacib hesab edirik.
İngilis poeziyasına məxsus aşağıdakı şeir formaları mövcuddur:
Məxsusi qafiyə quruluşu olan şairin bənzərsiz təəssürat yarada biləcək hiss və duyğularını əks etdirən lirik şeir;
Məxsusi qafiyə quruluşu və ölçüsü olan nəqledici qeyri-dramatik şeir növü; Növünə görə fərqli quruluşu olan 14 misralıq şeir növü- sonet:
Şekspir soneti – 3 bəndi və son beyti ayəmbik səkkizlikdə abab cdcd efef gg, yaxud abba cddc effe gg qafiyə quruluşu olan sonet növü;
İtaliya (Petrarka) sonet növü- 8 və 6 misralıqdan ibarət olub birinci hissə və ikinci hissə arasında fikir dəyişikliyini ifadə edən sonet növü. Ənənəvi qafiyə quruluşu abbe
abbe café
café
Oda - mötəbər mövzuya həsr edilmiş dəqiq lirik şeir növü;
Ağ şeir növü: qafiyələnməyən ayəmbik (vurğulu və vurğusuz hecaların sıralanması) səkkizlik misralardan ibarət şeir;
ibarət şeir; Epik şeir: qəhrəmanın xalqı üçün ğöstərdiyi şücaətindən bəhs edən uzun nəqledici şeir növü; Dramatik monoloq: danışanın onu əhatə edən auditoriyaya öz həyatının dramatik anları haqqında söhbətidir. Bu söhbət zamanı eləcə də onun mənəvi aləmi-xarakteri açılır. Elegiya(lirik) bir şəxsin ölümünə həsr edilmiş şeir növü; Ballada (lirik): oxunmaq yaxud əzbərlənmək üçün yazılmış sadə, nəqledici şeir növü
olur.
növü; Vilanel lirik şeir forması: aba aba aba aba aba abaa qafiyə quruluşlu, birinci və üçüncü misraları qafiyələnən beş bənddən və 19 misradan ibarət olan fransız mənşəli şeir növü; Əyləndirici şeir növü: əyləncə məqsədilə yazılmış epiqram və limerik kimi komik şeir növü. Şotlandiyanın Limerk şəhərinin adı ilə adlanır. Bu cür şeir növünün satira və parodiya kimi ciddi mövzulu variantları da Filologiya məsələləri – №5, 2014
17 vardır. Hayku: 5, 7, və 5 hecalardan ibarət olan üç misralıq, xüsusilə incə varlıqlardan bəhs edən yapon şeir növü;
(73). İngilis şeirində qafiyənin növləri:
“Qafiyə” sözü xüsusi və ümumi mənada işlənə bilər. Xüsusi mənada qafiyə iki sözün son vurğulu saitlərinin və bütün sonra gələn səslərinin eyni olması deməkdir; şeirin iki misrasının sonda olan sözləri qafiyələnən sözlərdən ibarətsə, həmin misralar qafiyələnir. Tam qafiyələnən sözlər qafiyələnən sözlərdəki hecaların sayına görə aşağıdakı kimi təsnif olunur:
(rhyme, sublime, crime). Feminin (dişi) vurğusu son hecadan əvvəlki hecada olan sözlərin qafiyələnməsi (picky, tricky, sticky)
(“cacophonies", "Aristophanes")
Ümumiyyətlə “qafiyə” sözünü sözlər arasındakı fonetik bənzərliyin müxtəlif növləri kimi də izah etmək olar. Bu fonetik bənzərliyin dərərcəsinə və tərzinə görə qafiyələrin aşağıdakı növləri vardır:
Sillabik (syllabic): sözlərin son hecasında sait səs olub-olmamasından asılı olmayaraq eyni səslənməsi. (cleaver, silver, or pitter, patter)
Tam olmayan: vurğulu və vurğusuz hecalar arasındakı qafiyə (wing, caring)
en, fiend) Konsonans (consonance): samitlərin uyğunluğu (her, dark)
“Sən qocalanda” ( “When you are old) “, Elizabet Bərret Brauninqin “Seni mən necə sevirəm” (“How Do I Love Thee”), Xirsistafor Marlunun “Sevən çoban- dan sevgilisinə” (“The passionate Sheperd to his Love”), Vilyam Şekspirin “Səni yay gününə bənzədimmi mən?” (“Shall I Compare Thee to a Summer”s Day?”) ki- mi şeir nümunələrini misal gətirmək olar.
Yeniyetmə Poeziyası (Teen Poetry) Redyard Kiplinqin “Əgər”, Uilyam Bleykin “Pələng”( TheTyger), Corc Qordon Bayronun “Biz ayrılanda” (When We Two Parted) , T. S. Eliotun Conatan Svift, S. T. Coulric, Coys Kimler, Emili Dikinson, Tomas Hud, Meri Houit, Robert Bönz, Alfred Lord Tenison və Ceyms Folinin şeirlərini əhatə edir.
Qot poeziyası, yaxud Qaranlıq poeziya adından da göründüyü kimi bu mövzulu poetik nümunələri özündə birləşdirir. Kristina Rozetti, G. Q. Çesterton, Anna Finç, Uolter de la Mar, Uilyam Batler Yits, Aleyster Krauli, Matyö Arnold, Jon Donn, Lord Bayron və başqalarının yaradıcılığında da bu tipli şeirlərə rast gəl- mək olur.Məs. Uilyam Bleykin “Zəhər Ağacı”(A Poison Tree), Radyad Kiplinqin “Sən qocalanda”( When You Are Old), “Ölən Qadına” (Upon a Dying Lady) şeir- ləri bu qəbildəndir.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
18 Amerika poeziyası. Amerika poeziyasının hər cür üslubda müxtəlif qurluşlu, məzmunlu şeirlər yazan ən məhşur şairlərinin əsərlərini əhatə edir. Məs. Edqar Alan Pounun “Qarğa”( The Raven), Coys Kimlerin “ Üzrxahlıq”(Apology), Karl Səndbörqün “Çikaqo”(Chicago) , Con Kuinsi Adamsın “İnsanın istəkləri”(The Wants of Man), Henri Uordsvorst Lonqfelounun “Milad zəngləri” və s. kimi əsərləri misal gətirmək olar.
İngilis Poeziyası. İngilis poeziyasına hər cür üslubda fərqli mövzularda və qurluşlarda yazılmlş şeirlər daxildir. Məs. Matyö Arnoldun “Ölməzlik” (Immor- tality), Robert Bricin “Bulbüllər” (Nightingales), Emili Brontenin “Sevgi və dos- tluq” (Love and Friendship), S. T. Kolricin “Qoca dənizçi” (The Ancient Mariner), Cefri Çoserin “Amansız Gözəllik” (Merciles Beaute), E. B. Brauninqin “Səni necə sevirəm” (How Do I Love Thee) kimi şeir nümunələri bu poeziyaya daxildir.
formaları daxildir. Böyük şair Amerikanın SanFransisko şəhərində Daily Evening Post qəzetinin redaktoru Uilyam Preskot Frostun ailəsində anadan olmuşdur. O, Harvardda təhsilini başa vurmuş, atasının ölümündən sonar Masaçuset ştatına köçmüşdü. İlk şeiri orada işıq üzü görmüşdü. 1912-ci ildə anası ilə birlikdə anasının boya-başa çatdığı Qlazqoya köçmüşdü. Çoxşaxəli yaradıcılığa malik olan şair dörd dəfədən artıq Pulitzer Mükafatına layiq görülmüşdür. Həm şair, həm müəllim, publisist və tənqidçi kimi tanınan Robert Frost yaradıcılığının özəlliyi onun Amerika ədəbiyyatında Rober Frost poeziyasına ayrıca yer verilməsinə imkan yaratmışdı. Məs. “Şəhərdə bir Çay”(A Brook in the City), “Bir Mömin Baharda” (A Prayer in Spring), “Gecə ilə Tanışlıq” (Acquainted with the Night), “Su arxasınca Gediş” (Going for Water), “Ruh Evi” (Ghost House), “Sevgi və bir sual” (Love and a Question) və s. Azərbaycan ədəbiyyatında ölçü, qafiyə, ritm baxımından aşağıdakı şeir formaları mövcuddur: Heca vəzni. Bu vəznin iki mü- hüm şərti var: ölçü və bölgü. Bunlardan birincisi misralardakı hecaların sayının bərabərliyinə; ikincisi isə misradakı heca mikroqruplarının uyğunluğuna əsaslanır. Sərbəst vəznli şeir: Sərbəst şeir ölçülü şeirin əksini təşkil edir ki, bu qarşı-qarşıya qoyulma da müxtəlif fərqləndirici əlamətlərə malikdir. Bu əlamətlərdən ən mühüm- ləri isə birinci növbədə vəzn və qafiyə,şeirin fonetik təşkili, məcazlar sistemi və sairədir. Bu forma ənənəvi qafiyə sistemini, ölçünü rədd edir. Azərbaycan sərbəst şeirində vəznin əsasını ritmik vahidlər-taktlar təşkil edir. Necə ki müxtəlif sayda he- cası olan bölgülər heca vəznində əsasdır, sərbəst vəzndə həmin vəzifəni ritmika- intonasiyanın vahidləri olan taktlar (təqtilər) yerinə yetirir. Əruz vəzni: Bu söz farsca ölçü deməkdir. Ədəbiyyatımızda bu şeirin rəməl, həzəc bəhrləri geniş şəkildə əvvəllər işlənmişdir. Əruzun 19-dan çox bəhri vardır. Halhazırda bu vəzn ədəbiyyatımızda sıradan çıxmaq üzrədir. Qafiyə quruluşuna görə Azərbaycan şeirinin növləri: Məsnəvi (ikilik)– iki misranın həmqafiyə olduğu bənddir. ( qafiyə quruluşu a-a, b-b, c-c...); Qəzəl (ikilik) - geniş yayılmış lirik şeir növüdür. (qafiyə qurluşu a-a, b-a, c-...) Üçlük-qafiyə sisteminə görə fərqlənir. Məs. a-a-a, a- b-a, b-b-b və.s. Dördlüklər-poeziyamızda ən geniş yayılmış şeir növü. Bu şeir növünün qafiyə qurluşuna görə aşağıdakı formaları vardır: a-a-a-b, 2- a-a-a-b, 3. a- a-b-a, 4- a-b-a-b, 5- a-b-c-b, 6-a-a-b-b ( məsnəvi), 7-a-b-c-d, 8-a-b-b-a
olan qoşma(on bir hecalı), gəraylı (səkkiz hecalı), təcnis kimi şeirlər daxildir. Filologiya məsələləri – №5, 2014
19
natamam çarpaz dördlüyə aiddir. Aabb qafiyəli şeirlər- məsnəvi adlanır.
qurluşü-a-a-b-a-d,a-b-a-b-a, a-b-b-a-a, a-b-c-c-b, a-b-c-a-b, a-b-c-b-d, a-a-b-b-c)
d,
a-a-a-b-c-b, a-b-c-b-e-d)
b-d-b-f) Səkkizliklər- qafiyə quruluşu a-b-c-b-d-d-b-c (1, 72).
İngilis poeziyasında olduğu kimi Azərbaycan türk ədəbiyyatında da məzmununa və quruluşuna görə bir çox şeir formaları vardır. Bunlara misal olaraq aşıq poeziyasını, meyxana (bədiyyə) kimi şeir formalarının adını göstərmək olar. Azərbaycan türk poeziyasında çox vaxt populyar forma kimi tanınan qəzəl janrını çox vaxt Qərb poeziyasının sonet janrı ilə müqayisə edirlər. Bu iki şeir formasında zahiri oxşarlıq olsa da, fərqli cəhətlər də çoxdur. Bu fərqlər özünü tərcü- mədə də göstərir və bəzən müəyyən cətinliklər də yaradır. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı VII-X əsrlərdə formalaşsa da, ilk şeir nümunələri XIII əsrə aid edilir. Sonrakı əsrlərdə isə ana dilimizdə yazılı ədəbiyyat, o cümlədən bitkin şeir nümunələri yaranmışdır. XI əsrdə Yaxın Şərqin bir sıra ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da əsas poeziya dili fars-dəri dili sayılırdı. Azərbaycanda ilk qəzəl Qətran Təbriziyə məxsusdur. XII əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəl Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Xaqani Qivami Mütərrizi və Nizami Gəncəvi sənətində müstəqil janr kimi böyük şöhrət qazanmışdır. Qəzəl öz quruluşu ilə diqqəti cəlb edir- hər beytin birinci mis- rasındakı axırıncı söz ikinci misrada sual şəklində qoyulur və aydınlaşdırılır. Qəzəl- dəki beytlərin, xüsusən son misraları poetik baxımdan maraqlıdır- bir misrada iki bədii sual və iki bədii təyin. Bu növ kompozisiya emosionallığı qüvvətləndirir, mə- nanın oxucuya daha təsirli çatmasına və ehtizazına xüsusi təkan verir (19, 42).
Qəzəlin birinci beytinin misralarında daxili qafiyə olur. Digər beytlərin ikin- ci misrasında birinci beytin misralarının sonunda təkrar olunan söz sonda gəlməklə, ondan əvvəlki söz birinci beytdə qafiyələnən sözlə qafiyələnir, birinci misralar isə sərbəst olur. (Aa ba ca da ea və s.) Qazi Bürhanəddin və Nəsimi yaradıcılığı XV- XVI əsrlərdə doğma dildə yaranan qəzəlin gələcək inkişafı üçün mərhələ rolunu oy- nadı. Bu dövrdə qəzəl yazan sənətkarlarımız artıq üstünlüyü ana dilimizə verirdilər. Məhəmməd Füzuli ədəbiyyatımızda qəzəl ustası kimi böyük şöhrət qazanmışdır. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin ortalarında Fizulinin davamçısı sayılan Əliağa Vahid ki- mi qəzəlxan yetişmişdir.
Ədəbiyyat: 1.Axundov Ağamusa. Şeir sənəti və dil. Bakı, Yazıçı, 198 2. Arif M. Ədəbi-tənqidi məqalələr. Bakı, 1958
3.Nağıyeva Ş. “Müasir Azərbaycan poeziyasının ingilis dilinə tərcüməsində milli koloritin saxlanması”. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya. Bakı, 1997 4. Poetik tərcümələr, I toplu, , Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2005
Filologiya məsələləri – №5, 2014
20 5. Nağıyeva Ş. “Müasir Azərbaycan poeziyasının ingilis dilinə tərcüməsində milli koloritin saxlanması”. Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiya. Bakı, 1997 6. Poetik tərcümələr, I toplu, , Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2005
7. Nida E. A. Principles of translation as Exemplified by Bible Translating // In Book: on Translation, N. Y. 1966. 8.http://en.wikipedia.org/w/index.phptitle=Special:Captcha/image&wpCaptchaId =2139062408) 9. https://twitter.com/bayati_az/status/8119329946079232 10. www.translit.az
A.Israfilova Form in Azerbaijan and English Poetry: Problems of mutual translation Summery
Literary translation bother between existing boundaries languages. The art of translation is always trying to refute the idea and that is impossible transfer from one to the other. We can say that the subtlety of meaning in the original text and the requirement that the translators put in front of him always affect the literary translation . Naturally, translators try to be fair in their profession and are demanding literary translation of the original text . Because of the existing borders between languages interpreters consider themselves disabled , because as far as possible, must be faithful to the original meaning.
А.Исрафилова
представляющие взаимный перевод
Границы существующие между языками утруждают художественный перевод. Поэтому искусство перевода всегда старается опровергнуть мысль что перевод с одного на другой невозможен. На самом дель, можно сказать что, тонкость смысла в оригинальном тексте и требования которые переводчики ставят перед собою всегда влияют на художественный перевод. Естественно, переводчики стараются быть справедливый в своей профессии и требовательно относятся к художественному переводу оригинального текста. Из-за границ существующих между языками переводчики считают себя ограниченными, потому что насколько это возможно, должны быть верны к оригинальному смыслу.
Rəyçi: Lalə Məsimova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №5, 2014
21 RƏHİMƏ MƏMMƏDOVA ADNA Xarici dillər kafedrası rahima@mail.ru
Açar sözlər: söz yaradıcılığı, prefiks, inkarlıq, şəkilçi Key words:, prefix word building, negation, affix Ключевые слова: префикс, отрицание, аффикс, словообразование,
Müasir ingilis dilində sözdüzəltmənin dilin zənginləşməsində əvəzsiz xidməti var. Sözdüzəltmə prosesində prefiks və suffikslərin böyük rolu var. Suffiks və prefikslər arasinda köklü dəyişikliklər mövcuddur. Bu fərq təkcə prefikslərin sözlə- rin əvvəlinə, suffikslərin isə sözlərin sonuna əlavə olunmasında əks olunmur. Belə ki, suffikslər bu və ya digər nitq hissəsinə qoşulanda onu digər qrammatik kateqori- yaya çevirə bilir (to eat- eatable), lakin prefikslər belə çevirmə qabiliyyətinə malik deyillər. Prefikslər qoşulduqları sözün ancaq leksik mənalarını dəyişə bilirlər. Pre- fiks sərbəst şəkildə istifadə oluna bilməyən sərbəst söz köklərinə əlavə olunan mor- femdir. Eyni zamanda bir prefiks müxtəlif nitq hissələrinin əvvəlinə əlavə edilə bi- lər. Məsələn: misunder-standing, misunderstand. Suffikslər və prefikslər ingilis dilinin söz yaradıcılığında çox böyük əhəmiy- yətə malik olub, ingilis dilinin lüğət tərkibinin zənginləşdirilməsində böyük rol oy- nayır.
Müasir ingilis dilində prefikslər hansı nitq hissələrini yaratdıqlarına görə aşağıdakı növlərə ayrılırlar: a) Fel düzəldən prefikslər (be-, de-, en-,out-,un-.) b) İsim düzəldən prefikslər (ex-, arch-, ana-, dys-, per-.) c) Sifət düzəldən prefiks (cis-.) d) Zərf düzəldən prefiks (a) və s. Mənasına görə prefiksləri iki qrupa ayırmaq olar: Təsdiq məna ifadə edən prefikslər və inkar məna ifadə edən prefikslər. Prefikslərdən bəhs edərkən onların aşağıdakı təsnifatını qeyd etmək vacibdir: 1) əsl ingilis mənşəli prefikslər və alınma prefikslər 2) bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilən və ya bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilməyən prefikslər 3) təkvalentli və çoxvalentli prefikslər 4) inkarlıq bildirən və inkarlıq bildirməyən prefikslər Dünyada elə bir dil mövcud deyil ki, o təcrid edilmiş şəkildə inkişaf etsin. Xa- rici aləm daim ona təsir edir. Cəmiyyət yaranandan müxtəlif tayfa, qəbilə, xalq və millətlər həmişə bir-biri ilə təmasda olmuş, müxtəlif xalqlar arasında ticarət və s. əlaqələr yaranmışdır. Bütün bunların nəticəsində xalqlar, onların dilləri qaynayıb- qarışmış, bir-birinə müxtəlif sahələrdə qarşılıqlı təsir etmiş, bir-birindən sözalma prosesləri baş vermişdir. Dil əlaqələrini xalqlar və millətlər arasındakı digər əlaqə- lərdən ayırmaq mümkün deyil. Əlaqədə olan dillər bir-birindən ehtiyac duyduqlarını ünsiyyəti təmin edə bil- mək üçün özündə olmayanları alır. Xalqlar arasında baş vermiş dil əlaqələri inkişaf
Filologiya məsələləri – №5, 2014
22 etdikcə bir dildən başqa bir dilə keçən alınmaların xarakteri də dəyişir. Burada söz yaradıcılığı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Söz yaradıcılığında, ingilis dilinin lüğət eh- tiyatının zənginləşməsində prefikslərin xüsusi yeri vardır. Prefikslər elə sözdüzəl- dici morfemlərdir ki, onlar söz kökündən əvvəl gəlir, sözün leksik mənasını dəyiş- dirir və əksər hallarda onun bu və ya digər leksik – qrammatik sinfə məxsus olması- na təsir göstərmir. İngilis dilində mövcud olan əsil mənşəli prefikslər sayca alınma prefikslərdən azdır. Belə ki, ingilis dilində müxtəlif dövrlərdə başlıca olaraq latın, yunan və fransız dilindən alınma çoxlu sayda prefiks mövcuddur. İngilis dilində əsasən möv- cud olan alınma prefikslər aşağıdakılardır: -a, - anti, -arch, - bi, -circum, -cis, -co, - contra, -counter, -de, -demi, -dis, -en, -ept, -ex, -extra, -hemi, -hyper, -hypo, -in, - inter, -intro, -mal, -meso, -meta, -mono, -non, -pan, -pantro, -para, -peri, -poly, - post, -pre, -pro, -proto, -re, -retro, -semi, -sub, -super, -sur, -syn, -trans, -tri, -ultra, - uni, -vice. Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yaratmaq qabiliyyətindən asılı olaraq prefikslər iki qrupa bölünürlər: Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yarada bilən və bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yarada bilməyən prefikslər. 1) Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yaradan prefikslər aşağıdakı modellər üzrə işlənir. Pref+N=V, Pref+A=V, Pref+N=A, Pref+N=Adv, Pref+V=S. Məsələn: to dismember, to dishonour, to disbale, to denude, non-smoker, non-conduct- or, abed, afield, perforce, overnight, awake, asleep və s. 2) Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yaratmayan prefikslər aşağıdakı modellər üzrə işlənir. Pref+N=N, Pref+A=A, Pref+V=V. Məsələn: non-interference, atheist, non-commital, unwealthy, invisible, achromatic, to decode, to decarbonize, to unbutton, to unfold, to dislike, to disbelieve, to diapprove, to miscount. və s. İngilis dilində mövcud olan iyirmi beş bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi yarada bilən prefıkslər iki qrupa bölünür: Birinci qrupa substantivləşmiş və adyektivləşmiş söz köklərindən fel düzəldən prefıkslər daxildir. Bunlara be-, de-, dis-, en-/in-, inter-, out-, over-, re-, un- və s. misal ola bilər. İkinci qrupa substantivləşmiş söz köklərindən, söz birləşmələrindən və feli sifətlərdən sifət düzəldən prefıkslər daxildir. Bunlar ante-, anti-, inter-, intra-, multi-, over-, poly-, pre-, post-, pro- sub-, super-, supra-, un-, under- və başqalarıdır. Prefikslər valentlik baxımından 2 qrupa bölünür: təkvalentli və çoxvalentli prefikslər. Prefikslərin valentliyi dedikdə onların neçə dənə nitq hissəsi ilə birgə işlənə bilmək qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Bəzi prefikslər yalnız bir nitq hissəsinə əlavə olunub ondan yeni sözlər düzəldə bildiyi halda, bəziləri isə iki və daha artıq nitq hissəsinə əlavə olunub onlardan yeni mənalı sözlər düzəltmək qabiliyyətinə malikdir. Təkvalentli prefikslərə aşağıdakıları misal göstərmək olar: arch-, hemi-, cis-, pan-, per-. Məsələn: archenemy, hemistich, pan-American, perchance və s. Çoxvalentli prefikslərə isə aşağıdakıları misal göstərmək olar: dis-, non-, a-, mis- və s. Məsələn: to dislike, dismember, to dishonour, non-agression, non- resistance, non-fulfillment, nonalcocholic, noncommital, mistrust, misconduct, to misunderstand, to misbehave, atheist, assymetry, anhydrous və s. Filologiya məsələləri – №5, 2014
23 Prefikslərin bir çoxunun inkarlıq mənası bildirməsi ilə bağlı olaraq prefiksləri inkarlıq bildirən və inkarlıq bildirməyən prefikslər kimi təsnif edilib, iki qrupa bölmək olar. İngilis dilində mənasına görə inkarlıq bildirən prefikslər aşağıdakılardır: a-, de -, dis-, ill-, in-, mis -, non-, -un-. və s. Məsələn: anormal, to deforest, to discourage, ill-bred, ill-fated, inconvenient, irregular, misbehave, nondairy, unimportant, to unbutton. İnkarlıq prefikslərinin həmçinin mənşəyinə görə iki növü var: alınma prefikslər və əsil mənşəli prefikslər. Alınma inkar prefikslərə a-, de-, dis-, in-, non- əsil mənşəli prefikslərə isə un-, ill-, mis- və s. misal ola bilər. İnkarlıq prefiksləri həmçinin bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilmə qabiliyyətinə görə iki yerə bölünür. Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilən inkarlıq prefiksləri aşağıdakılardır: de-, dis- və s. Məsələn: to desting, to discourage. Bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsi düzəldə bilməyən inkarlıq prefiksləri: a-, ill-. in-, mis-, non-, un-. Məsələn: non-American, non-interference, illegal, inconvenient, achromatic, atheist, ill-bred, ill-timed, ill-fated, ill-wisher, unwealthy. Əlavə olunduqları nitq hissələrinin sayına əsasən ingilis dilində mövcud olan inkarlıq prefikslərini iki qrupa ayırmaq olar: çoxvalentli və təkvalentli. İngilis dilində olan əksər prefikslər təkvalentlidir və onlar yalnız bir nitq hissəsinə əlavə olunur. A-, de-, ill-, non- inkarlıq prefiksləri çoxvalentlidir və onlar bir neçə nitq hissəsinə əlavə oluna bilir. İnkarlıq prefikslərini digər prefikslərdən fərqləndirən cəhət onların inkarlıq mənasının növü və mənası ilə bağlı olmasıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən inkarlıq prefiksləri iki qrupa bölünür: 1) Əlavə olunduqları söz köklərindən inkar mənalı sözlər düzəldən inkarlıq prefiksləri. Məsələn: a-, in-, dis-, non-, un. (non-interference, intolerable, disrespect, to displease, unpleasant, abnormal və s). 2) Əlavə olunduqları söz köklərindən ifadə etdikləri mənadan məhrumiyyət və ya əks mənalı sözlər düzəldən inkarlıq prefiksləri: Məsələn: de-, be-, un-.(to
İngilis dili ilə müqayisədə Azərbaycan dilində prefikslərin rolu və əhəmiyyəti nədir? İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində əsil Azərbaycan mənşəli heç bir prefiks mövcud deyil. Dilimizdə mövcud olan prefikslərin hamısı başqa dillərdən keçmiş sözlərlə birgə dilimizə daxil olan ön şəkilçilərdir. Azərbaycan dili özünün müxtəlif tarixi inkişaf dövrlərində bəzi dillərlə əlaqədə olmuşdur. İlk növbədə Azərbaycan dili ərəb və fars dilləri ilə əlaqədə olmuş, ərəb və fars dillərindən Azərbaycan dilinə bir çox sözlər və onlarla birlikdə bəzi isim, sifət düzəldən ön şəkilçilər keçmişdir. Məsələn: na-, bi- (naməhrəm,
Bu fikri rus dili və həmin dildən bu dil vasitəsilə keçən söz və şəkilçilər haqqında da demək olar. Məsələn, rus dilindən vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçmiş -a ön şəkilçisini buna misal göstərmək olar. Məs: anormal, asimmetrik, asinxron, asemantik, asintetik və s. Azərbaycan dilində mövcud olan -na inkar prefıksi sifətlərə əlavə olunaraq onlardan eyni adlı nitq hissəsi düzəldir. Məs: narazı, namərd.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
24 Bi- inkar prefiksi isimlərə əlavə olunaraq əlavə olunduğu nitq hissəsindən sifət düzəldir. Məsələn: bivəfa, bihal və s. A- inkar prefiksi həm sifətlərə, həm də isimlərə əlavə olunaraq onlardan eyni adlı nitq hissəsi düzəldir. Məsələn: asinxron, asimmetriya və s. İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində əksər isim və sifətlərin inkar mənası inkar prefiksləri ilə deyil -sız, -siz, -suz, süz və -ma inkar sufıksləri vasitəsilə düzəlir. Məs: ağılsız, düşüncəsiz, əhəmiyyətsiz, dadsız, qarışmama, hücum etməmə. Azərbaycan dilində fel düzəldən inkar prefiksləri olmadığı üçün fellərin inkar mənası inkar mənalı fellərlə ifadə olunur. Məs: təşkil etmək-pozmaq, yığmaq-
İngilis dilindən fərqli olara Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında inkarlıq prefiksləri elə də önəmli yer tutmur və ingilis dilində inkar suffiksləri ifadə edir. Bundan başqa ingilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində mövcud olan inkarlıq prefikslərinin hamısı alınma prefikslər olub, başqa dillərdən alınma sözlərlə işlənir. Çox az hallarda bu inkarlıq prefikslərinə Azərbaycan mənşəli sözlərdə rast gəlmək olar. İngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq inkarlıq prefikslərinin ifadə etdikləri məna çalarları daha genişdir, çünki ingilis dilində inkarlıq prefiksləri həm əks, həm inkar, həm də məhrumiyyət mənalarını ifadə edir. Azərbaycan dilində mövcud olan inkarlıq prefiksləri isə yalnız inkar mənalarını ifadə edirlər.
Ədəbiyyat Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|