Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
rinkon «yazlıq əkin sahəsi». Digər qrupa dövlət və ictimai fəaliyyət bildirən alınma sözlər daxildir: al-
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pretzel
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Santa Claus
- MÜASİR İNGİLİS ƏDƏBİ DİLİNDƏ SİFƏT DÜZƏLDƏN ŞƏKİLÇİLƏR VƏ ONLARIN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ EKVİVALENTLƏRİ Açar sözlər
- Клюцевые слова
- -able (-ible) suffiksi ilə düzələn sifətlər
- -al suffiksi ilə düzələn sifətlər
- -an suffiksi ilə düzələn sifətlər (-ean, -ian)
- Key words
|
rinkon «yazlıq əkin sahəsi». Digər qrupa dövlət və ictimai fəaliyyət bildirən alınma sözlər daxildir: al- guazil «şerif», calaboose «türmə», emperasario «koloniya qubernatoru», padre «katolik ruhani» (3, 154). Fransız dilindən alınmış xeyli söz XIX əsrə aiddir. XVII-XVIII əsrlərdə fran- sız dili Şimali Amerikada səyahətçilərin, ovçuların, xəz dəri alverçilərinin və mis- sionerlərin dili kimi işlənirdi. Həmin qrupa təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı olan sözlər daxildir: bourgeois «işgüzar şərik», coureur de bois «ovçu», embarras «körpü- cük», pose «keçid», «bərə». Digər qrupa Amerikanın həyat tərzini və mədəniyyətini bildirən sözlər daxildir: chowder «balıq və tərəvəzlə bişirilən qatı yemək», quantiers «ayaqqabı növü» və b. Niderland dilindən Amerika ingiliscəsinə daxil olmuş alınma sözlər mənaca beş əsas qrupa bölünür. Əsas qrupa daxil olan sözlər holland icmasının təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirir: Erve (nid.erve) «kiçik torpaq sahəsi», graght (nid.gracht) «xəndək», scow («barja»), segt (nid.zicht) «oraq». Digər qrup tarixi alınmalar Amerikanın etnoqrafik mədəniyyətini əks etdirir:
«kişi paltosu», kirmess (nid.kermis) «xeyriyyə bazarı», stoop (nid. stoep) «pilləkənli artırma», «şüşəbənd». Alman immiqrantlarının dilindən daxil olmuş sözlərin əksəriyyəti yemək və içməklə bağlıdır:
mənasını ifadə edir. Hamburger Amerika ingiliscəsinə XIX əsrin ikinci yarısında daxil olmuşdur.
söz-söhbəti», «laqqırtı» mənasında işlənir. XX əsrdə Almaniyadan gəlmiş immiq- rantların dilindən alınmışdır və hazırda da işləkdir (6, 86).
Amerika ingiliscəsində işlənən irland mənşəli shebang (“müvəqqəti sığı- nacaq”) irland dilindəki shebeen (“qeyri-qanuni içki barı”) sözündəndir. Həmin söz qayel dilindəki seibe (“parç”) sözündən törəmişdir. Başqa bir irland sözü - shanty (“daxma”) irland dilindəki sean-tigh (“shan tee” kimi tələffüz edilir) “köhnə, qədim ev” mənasındadır. Shanty sözü əsasında hətta başqa leksemlər də meydana çıxmışdır. 1882-ci ildə shantytown ifadəsi meydana çıxmışdır ki, bu da şəhərlərin ətrafında yoxsul təbəqə tərəfindən tikilmiş xırda evləri, daxmaları ifadə etmişdir. Bu adın meydana çıxması irland mənşəli immiqrantların Amerikaya gəldikdə əksər hallarda belə məs- Filologiya məsələləri – №5, 2014
156 kənlərdə, yəni şəhərin kənarlarındakı gecəqondularda yaşamalı olması ilə əlaqədar- dır. Bostonda shanty İrish ifadəsi 1948-ci ildə Bostona köçmüş yoxsul irland immiqrantlarını ifadə edirdi. İrlandiyadan gəlmiş immiqrantlar, bir qayda olaraq, fəhlə, qulluqçu işləyir və yaxud da əskərlikdə xidmət edirdilər. O zaman xalq dilində işlənməyə başlayan bid- dy (“xidmətçi qız”) ifadəsi irland mənşəli Bridget qadın adının ixtisar edilməsi yolu ilə düzəlmiş, yəni xüsusi isimdən yaranmışdır. Zənci dilindən alınmış sözlərdən biri barb (“at”) sözüdür. Bu söz ingilis dili- nə təsadüfən daxil olmamışdır. At zəncilərin əməyində vacib bir yer tuturdu, ona görə də bu heyvanın adı da onların ən çox işlətdiyi bir söz kimi ingilis dilində özünə yer etmişdi. Afrikalıların adət-ənənələrini əks etdirən bir sıra geyimlərin adları da hazırda koloritə malikdir. Məhz Afrika mənşəli olan zəncilərin baş geyimi kimi işlətdikləri fəs zənci dilində fez adlandığı üçün ingilis dilinə tərcümə olunmadan daxil olmuş- dur. Çünki gəlmə avropalılar özləri belə geyimdən istifadə etmirdilər, ona görə də onun ingilis dilinə tərcümə edilməsi də mümkün deyildi (5, 188). Bir sıra tarixi alınmaların etimologiyasına nəzər salaq. Santa Claus sözünün mənası asanlıqla təyin olunur. «Şaxta baba» mənalı Santa Claus Niderland dilindəki
ləliklə Santa Claus əslində Santa Nikolaas adındandır. Yankee sözünün mənşəyi isə mübahisəlidir. Ehtimala görə, yankee Niderland dilindəki Yan Kees (John cheese) sözündədir. 1650-ci illərdən işlənməyə başlamış bu ifadə hollandlara istinadən saymazyana müraciət forması kimi işlənirdi (3, 148). Bu qənaətə gəlmək olur ki, Şimali Amerikanın məskunlaşdığı dövrdə ingilis dilinin Amerika variantının inkişafında yeni həyat tərzi və tarixi hadisələrlə əlaqədar olaraq xeyli sayda tarixizmlər meydana çıxmışdır. Bu leksik təbəqə ölkənin mədəniyyətindən tutmuş siyasi həyatınadək bir çox sahələrə aiddir. Hansı sahəyə aid olmalarından asılı olmayaraq bu tarixizmlər ABŞ dil realilərinin önəmli bir hissəsini təşkil edir və onların bir çoxunun dildə üslubi-emosional funksiyaya malik olması məhz tarixi koloritlə bağlıdır.
Ədəbiyyat 1. Graidie G. Historical changes and English word-formation. Chicago, 1962. 2. Gumprze J.J. and Levinson S.C.Rethinking Linguistic Relativity. Cambridge University Press, 1966. 3. Mencken H. The American language. N.Y., 1945. 4. Sapir Edward. Selected writings of E.Sapir in Language, Culture, and Personality. University of California Press, 1949. 5. Serjeantson M. A History of Foreign words in English, London, 1937. 6. Webster’s New World Dictionary of the American Language. Clevelend-New- York. v. 1-2., 1964.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
157 G.Qadimova Historical words as a source in lexical development of language Summary
Settlement of North America by European immigrants, their new life style, the names of outstanding persons and important events gave rise to enrichment of the English lexicon with numerous historical words and expressions. Such lexical units refer to various branches of life and constitute a significant part of language realities. Simultaneously the historical lexical units also include stylistic-emotional colour, which signify the importance of historical words as stylistically colourd devices.
Г.Гадимова Историзмы как источник в развитии лексики языка Резюме
Поселение в Северней Америке европейских иммигрантов, их новый об- раз жизни, имена знаменитых лиц и важных событий, содействовали обогаще- нию английского языка и появлению в нем слов и выражений исторического характера. Такие лексические единицы относятся к разным отраслям жизни и составляют значительную часть реалий в английском языке. Одновременно среди историзмов имеются стилистически окращенные формы, которые демонстрируют важность изучения историзмов в области стилистики.
Rəyçi: Rafiq Şabanov filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №5, 2014
158 AİDA BAXŞƏLİYEVA AAHM aida@/mail.ru
fologiya. Клюцевые слова: Суффиксы, грамматика, продуктивнсть, образование при- лагательных, морфологический, лексика, сематика, части речи, корень слова. Key words: suffix, grammar, productive, creating adjectives, morphological, lexics, semantics, part of speech, root of the word.
Tədqiqat məqsədindən asılı olaraq, suffikslərin müxtəlif təsnifatından istifadə olunub və təkliflər olunub. Suffikslər öz mənşəyinə görə, yaratmalı olduqları nitq his- səsinə görə, işlənmə tezliyinə görə (nə qədər tez-tez ona rast gəlinir), praktik olmağına görə, xarakteristikalarına görə təsnif olunurlar. Suffikslər sözün sonunda tam yeni söz əmələ gətirmək üçün yerləşən sözdüzəldici şəkilçilərdir. Suffiksin semantik dəyəri vardır, amma ona müstəqil nitq hissəsi kimi rast gəlinmir. Morfoloji cəhətdən iki söz məsələn: “jewelry”, “jewels” sözləri ilkin olaraq eyni prinsipli kökdən yaranıb; konsepsual struktur hər iki sözdə: -s “jewels” sözündə və “-ry” “jewelry”sözündə cəm bildirir. Amma fərq isə onların qrammatik və leksik mənasındadır. “-s” şəkilçisi qrammatik kateqoriyanı dəyişməyən formantdır. “Plural” (cəm), burada “-ry” “individuallar qrupu, topluluq” semantik əsaslı söz sinfini yaradır. Nitq hissələri içərisində suffikslər leksik-qrammatik qruplarina əsasən semantik cəhətdən təsnif olunurlar və nəhayət amma ən azı olmadan onların əlavə olunduğu kök (stem)-lərin növündən asılı olaraq təsnif olunurlar. Sinxron yanaşma ilə uyğun olaraq biz müasir ingilis dilində tez-tez rast gəlinən nitq hissələrinə görə təsnif etməyə başlayaraq bu daha bu daha məqsədəuyğun olardı. Onların mümkün semantik gücünü işıqlandıran sözlər uyğun şəkildə irəlidə göstəriləcək. Əgər biz öz yanaşmamızı dəyişsək, suffiksləri siqnalizə (signalize) etmək üçün xidmət etməli olduğunu leksikoqrammatik mənası ilə maraqlansaq, biz hər bir nitq hissəsinin tərkibində daha çox açıqlanmış leksik qrammatik siniflər və qeyri-siniflər olduğunu bilməyə nail olarıq. Leksik qrammatik sinif eyni leksik-qrammatik məna daşıyan leksik ele- mentlər sinifi kimi və həmçinin bu vahidlərin içərisində ifadə olunan qrammatik kateqoriyalar daxil olan ümumi formalar sistemi kimi təyin edilə bilər. Bir sinifin elemetləri eyni uyğun söz ilə əvəz oluna bilər və özünə xas morfoloji nümunə ilə və ümumi sözdüzəldən affikslər ilə xarakterizə oluna bilərlər. Sırf sifət əmələ gətirən suffikslərlə yaxından tanış olaq. Hər nitq hissəsinin öz sözdüzəldici suffiksləri olduğu kimi sifətin də özünə məxsus sözdüzəldici suffiksləri vardır. Bu suffikslər də müxtəlif qrulara bölünürlər. Sifət əşyanın əlamətini bildirir və “what”, “what kind of” (necə), “which” (hansı) suallarına cavab olur. Quruluşuna görə sifətlər:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
159 sadə (big, large, red, niece, etc); düzəltmə (historical, hopeless, wonderfull); mürəkkəb (dark-blue, good-looking, brand-new) olurlar. Sadə sifətlər bir kökdən ibarət olur və onlara heç bir suffiks artırılmır. Düzəltmə sifətləri əmələ gətirmək üçün isim, fel və sifətlərə sözdüzəldici suf- fikslər aşağıdakılardır: - Full – carefull, doubtful (isim) - Less –hopeless, useless (isim) - Ous – dangerous, famous (isim) - Able – countable, eatable (fel) comfortable (isim) - ible – responsible (isim) - ish – childish (isim) - ent/-ant – different, important (fel) - al- cultural (isim) - some (handsome) Suffikslər produktiv və qeyri-produktiv olurlar. Qeyri-produktiv suffikslərə- full, -ible, -able, -ent, -ant, -en, -ous, -some aiddir. Produktiv sifət düzəldən suffikslərə -less (friendless), -like, -ish,-ed, aid- dir.Əksər sifətlərin müqayisə dərəcələri vardır. Müqayisə və üstünlük dərəcələri. Müqayisə dərəcəsi keyfiyyətin nisbətən ən üstün dərəcəsini göstərir.Qeyd etdiyimiz kimi sifətin adi dərəcə (the positive degree), üstünlük dərəcəsi ( the superlative degree) vardır. Sifətlərə xas olan əlamət və keyfiyyətlərin dərəcələri iki yolla ifadə edilir. 1) Sintetik yolla, yəni sifətlərin sonuna suffikslər əlavə etməklə; 2) Analitik yolla, yəni sifətlərin əvvəlini köməkçi söz əlavə etməklə. Bu üsullardan hansının seçilməsi ixtiyarı olmuyub, sifətin fonetik tərkibindən asılı olur: birhecalı və bəzi ikihecalı sifətlərin dərəcə formaları sintetik, iki və daha çox hecalı sifətlərin dərəcə formaları isə analitik yolla düzəldilir. Sifətin adi dərəcəsini düzəltmək üçün heç bir suffiksdən istifadə olunmur. Sifətlər adi dərəcədə as...as, not so...as bağlayıcıları ilə işlənərkən müqayisə olunan şəxs və əşyaların eyni dərəcəli keyfiyyətə, əlamətə malik olub olmadığını bildirir. Məsələn: 1) My brother is as strong as yours – Mənim qardaşım səninki kimi güclüdür. 2) Their way is not so long as mine – Onların yolu mənimki kimi uzun deyil. Birhecalı sifətlərin müqayisə dərəcəsini düzəltmək üçün onların sonuna “-er” üstünlük dərəcəsini düzəltmək üçün isə “-est” suffiksi artırılır. Məsələn: adi dərəcə, müqayisə dərəcəsi, üstünlük dərəcəsi long longer longest short shorter shortest İkihecalı sifətlərin əksəriyyətini və çoxluhecalı sifətlərin hamısının müqayisə dərəcəsi analitik yolla,yəni müqayisə dərəcəsindən sifətdən əvvələ “more”, üstünlük dərəcəsində isə “most” sözü artırmaqla düzəldilir. Məsələn: adi dərəcə, müqayisə dərəcəsi, üstünlük dərəcəsi famous, more famous, most famous important, more important, most im- portant
Filologiya məsələləri – №5, 2014
160 Sifətin müqayisə dərəcəsində hər hansı bir şəxs və əşyanın başqa bir şəxs yaxud əşyadan keyfiyyətcə artıq olduğunu bildirilir. Bu halda “than” sözündən istifadə olunur. Bu bağlayıcı dilimizdə “-dan,-dən” şəkilçisi, yaxud da “-dan... daha”, “dən...daha” tərkibi ilə tərcümə edilir. Məsələn, 1) My room is larger than yours – Mənim otağım sizinkindən (daha) genişdir. 2) This question is more important than that one – Bu məsələ ondan (daha) vacibdir. Azərbaycan dilində olduğu kimi, ingilis dilində də üstünlük dərəcəsi əşya və ya şəxsin onun daxil olduğu sinifdə ən yüksək keyfiyyətə malik olduğunu bildirir. Məsələn: 1) The Volga is the longest river in Europe – Volqa Avropada ən uzun çaydır. 2) The USA is the most democratic country in the world – ABŞ dünyada ən demokratik ölkədir. Müassir ingilis dilində bir neçə sifət vardır ki, onların dərəcə formaları su- perletiv yolla düzəldilir, yəni hər formada (adi, müqayisə və üstünlük dərəcə forma- larında) müxtəlif kökdən olan sifət işlənir. Bu sifətlər aşağıdakılardır: adi dərəcə, müqayisə dərəcəsi, üstünlük dərəcəsi good, better, best bad, worse, worst little, less, least Sifətin aşağıdakı sintaktik xüsusiyyətləri vardır: Cümlədə sifət həm təyin, həm də tamamlıq ola bilər. A little fat chap thrust out his underlip and the tall fellow frowned (Mansfield) (təyin). Laura was terribly nervous ( Mansfield ) ( tamamlıq ). Müassir mərhələdə sifətdüzəldən suffikslər arasında –able, -al (-ial), -an, -ed, -ic, -y daha produktiv suffikslər hesab olunurlar. Ümumi məna nöqteyindən adektiv suffikslər iki böyük qruplar yaradır. 1) Birinci qrupda əsas “münasibət” mənasını kəsb etməsi hesab olunur: “aid olan, oxşarlığı olan, xarakterik xüsusiyyətlər və əlamətlər, kökün ifadə etməli oldu- ğu bir şeyi xatırladan” kimi mənanı ifadə edir. Məsələn, “Ornamental” – bəzək əş- yası kimi istifadə olunan, “volcanic” – vulkanik, “neighbourly” – qonşu münasibəti, dost münasibəti və s. 2) Ikinci qrup suffikslər üçün əsas mövcud olma/olmama hesab olunur: kö- kün ifadə etməli olduğu bir şeyin miqdarını və yaxud olmayan bir şeyi təyin edir. Məsələn: Carbonic – tərkibində karbon olan, Fibrous – toxumalı, Moneyed – varlı, pullu, Moneyless – pulsuz Bu bölmədə öyrənəcəyimiz digər mənaları şərti olaraq sözdüzəldici hesab edə bilərik. -able (-ible) suffiksi ilə düzələn sifətlər: Modellər: v+able Adjective N+ able (ible,ble) Adjective
Filologiya məsələləri – №5, 2014
161 Müassir ingilis dilində dəyişə bilən –able suffiksi çox geniş yayılib. Onun üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, o felin kökünə əlavə olunur, amma həmçinin isimlərin də kökünə əlavə oluna bilir. –able suffiksinin ümumi mənası hər hansı bir xarakterik xüsusiyyəti ifadə etməkdir. İsimə “-able” suffiksi əlavə edildikdə həm aktiv kateqoriyalı məna verə bilər (fashionable pertaining to fashion), həm də pasiv kateqoriyalı məna verə bilər (objectionable that may be objected to; carriageable – that can be carried). Felin sonuna “-able” suffiksini əlavə etsək əsas sözdüzəldici olan “passiv imkan, tabe olma” mənalarını verir. Məsələn: readable that can be read catchable that can be caught seeable that can be seen Sifətlərin sonuna “-able” suffiksi əlavə etsək aktiv xarakterik xüsusiyyət, uyğunluq mənalarını verəcək. Məsələn: suitable – such as to suit durable – such as to last serviceable – that can be seen perishable – subject to decay or destruction. Bəzən həm aktiv həm də passiv mənaların birgə işlənməsi hallarına rast gəlmək olar. Məsələn: Floatable – 1)that can float 2) be floated on Changeable – 1) that is apt to change 2) that can be changed Müassir ingilis dilində “-able” suffiksi öz produktivliyini ilə çox fərqlənir,onun köməyi ilə istənilən təsirli fellərdən sifət düzəltmək olar, bu da kompakt sintatik konstruksiya yaratmağa imkan verir. Məsələn: She was very paintable. “-able” suffiksi gələcəkdə sözdüzəltmə yaratmaq üçün bizə çoxlu imkanlar verir.
Model: n+ -al Adj. “-al” suffiksi müasir ingilis dilində yüksək produktivliyi ilə fərqlənir və kökün ifadə etdiyi bir şeylə əlaqəni ( oxşarlığı, törəməni və s.) bildirir. Məsələn: Addicdental – təsadüf “Ornamental” – bəzək əşyası kimi işlənən gələcəkdə daha aktiv düzəltmə sözlər yaratması imkanları vardır: accidentally, normalize, ensociality ( something “completely or perfectly social”) Müasir ingilis dilində amonim “-al” suffiksi də vardır ki, isim yaratmaq üçün onlardan istifadə olunur. -an suffiksi ilə düzələn sifətlər (-ean, -ian) Model: n+ an Adj. “-some” suffiksi sifətlərin kökünə birləşir və söz kökünün ifadə etdiyi bir şeydən bir az fərqli olan, ona bənzəməyən” mənalarını bildirir. Məsələn, longsome – bir az uzanmış, darıxdırıcı, lonesome – yalnız. Belə mənada – some suffiksi əşyanın daxili və xarici cəhətlərini, insanın xarakterinin emosional tərəflərini ifadə edən sifət mənşəli söz kökləri ilə birləşir.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
162 İngilis dilinin müasir inkişaf mərhələsində “-some” suffiksi yüksək sözdüzəl- dici suffikslər siyahisina daxil edilmir. Bu şəkilçidən gələcəkdə “lightsomeness” lightsomely kimi sözdüzəltmələrdə istifadə oluna bilər.
Ədəbiyyat 1) Мешков О.Д Словообразование современного английсково языка, М. 1986. 2) И.В. Арнольд. Лексикология современного английского языка. 3) A. Koonin. English Lexicology. 4) E.H. Бортничук. И.П. Пастушенко. Словообразование в современном английском языке. 5) П.М. Каращук Словообразование английского языка. 6) М.Orembovskaya, T. Qvarjaladze. English Lexicology.
A.Bashaliyeva Adjective building suffixes Summary
Suffixes can be varied according to their being productive and non productive. They enrich English language for their wordbuilding character and almost owns the borrowed words. Since, technics develop in the society new words appear in the language. In these cases the role of suffixes is great. Suffixes will be important and helpful element for building adjectives in the English language in the future.
А.Бакшалиева. Суффиксы, образующие прилагателных Резюме
вностью. Они обогащают английский язык словообразующым характером и почти присваивает заимствованныеслова. С развитием технологий в обществе появляются неологизмы. В таких случаях велика роль суффиксов. В будущем суффиксы будут важным и по- лезным элементом в образовании прилагательных английского языка.
Rəyçi: Nuriyyə Rzayeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent Filologiya məsələləri – №5, 2014
163 М.МАМЕДОВА М.СУЛТАНОВА АЗМИУ
maya@mail.ru
К ПРАВИЛЬНОМУ ПОНИМАНИЮ И ПЕРЕВОДУ ТЕКСТА
Key words: translation, logically, illogically Клюцевые слова: Перовод, логический, нелогический Для правильного понимания предложения и последующего правильного перевода необходима быстрая синтаксическая ориентирова, т.е. умение нахо- дить главные и второстепенные члены предложения и устанавливать их взаи- мосвязь по формальным признакам. Средством для такой ориентировки является грамматический анализ предложения, который подводит к раскрытию содержаниея текста . На пер- вый взгляд такой способ может показаться трудоемким и замедляющим про- цесс перевода. Но когда приобретается прочный навык быстро и правильно выделятъ главное в предложении, отделять его от второстепенного, руководс- твуясъ при этом формалъными признаками построения предложения по спе- цифическим для английского языка правилам, процесс перевода значителъно облегчается и ускоряется и становится осмысленным. И наоборот, неумение проводить такой анализ часто приводит к тому, что студент, аспирант после значительных затрат энергии и времени, заявляет: «Все слова нашел, а пере- вод не получается». Опыт показывает, что анализ предложения – это необходимая предпосылка к пониманию текста. Надо, однако, помнить, что грамматический анализ иност- ранного текста существенно отличается от анализа на родном языке. Грамматический анализ не самоцель, а лимъ средство для понимания текста, а следователъно, и для правильного перевода.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|