Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Parts of a Sentence: The Adverb Clause
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- What is an adverb clause
- What words are signs of an adverb clause
- Condition
- When does an adverb clause need commas
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Лцьят-минимум сечиляркян ашаьыдакы ясас факторлара
- TƏRKİBİNDƏ İŞLƏNMƏSİNƏ AİD RƏY VƏ MÜLAHİZƏLƏR Açar sözlər
|
Parts of a Sentence: The Adverb Clause
Filologiya məsələləri – №5, 2014
123 A clause is a group of words that contains a subject and a verb. Some clauses are dependent: they can’t stand alone and need an independent clause, or sentence, to support them. These dependent clauses can be used in three ways: as adjectives, as adverbs, and as nouns. This article focuses on adverb clauses. What is an adverb clause? An adverb clause is a dependent clause that acts as an adverb. That is, it modifies the verb in a sentence in the same way an adverb does: • Then the puck flew past the goalie in the net. (adverb of time, modifying flew) • When Joe hit the puck, it flew past the goalie into the net. (adverb clauses of time, modifying flew)
Adverb clauses begin with subordinating conjunctions. The most common conjunctions used in adverb clauses are listed below, according to the type of clause they introduce:
• Cause: as, because, since. Since the rain washed out the bridge, we’ll have to cross on foot. • Comparison: as…..as, than. John sings better than I do. • Condition: if, provided that, unless, whether. I’ll go the barbecue if you can give me a lift home. • Concession: although, even though, whereas, while. Even though Eric arrived late, he still got a seat. • Manner: as, as if, as though. Kristen looked as if she would explode. • Place: where, wherever. Take this map with you wherever you go. • Purpose: in order to, so that. Natalia closed the gate so that the Ilama would not stray. • Time: after, as, before, once, since, till, until, when, while. Until Al called, I expected to spend the evening at home.
The use of commas with an adverb clause depends on the position of the clause and its degree of importance.
When placed before the independent clause, an adverb clause takes a comma after it: • When I hear the song “Spanish Eyes”, I always feel like dancing.
When placed in the middle of the independent clause, an adverb clause generally acts as an interrupter and requires a pair of commas (one before and one after); • My cousin, because she enjoys traveling, goes on a cruise every winter.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
124 When placed after the independent clause, an adverb clause may or may not require comma, depending on whether it is essential to the meaning of the sentence. Essential clauses don’t take commas:
• The package came after you left. Here, the adverb clause after you left identifies the time the package was delivered, so it is essential to the meaning of the sentence. For that reason, it must remain closely attached to the independent clause and is not set apart by a comma. Note that clauses introduced by until and the conjunctions of comparison than and
• They took shelter in the cave until the storm ended. • Jorge is taller than Greg (is). • No one can play that sonata as skillfully as Marsha (does).
Non-essential clauses need commas: • The package came at 8:30, after you left.
Here, the phrase at 8:30 identifies the time the package was delivered. The adverb clause after your left is merely additional information that is useful but not essential. Therefore, the clause is set off by a comma. Note that clauses beginning with although, even though, though and whereas are always non-essential: • Lisa won the prize, even though (although, though) the competition was stiff. •
Cara wanted to paint the room blue, whereas Paul preferred green.
Reference 1. Antal L. “Meaning and its change”. Linguistics. 2. Makkai A. “Idiom structure in English”, The Hague Paris 1976. 3. Longman Dictionary of contemporary English” Longman Dictionary, 1995. 4. Ступин Л.П. «Лексикография английского языка» М. 1997. 5. Каращук П.М. «Словообразование английского языка» М. 1977. 6. Виноградов В.В. «Основание типии лексических значений слов». М. 1999.
Наречие Резюме
Наречие - неизменяемая, самостоятельная часть речи, обозначающая признак действия, признак признака. В школьном преподавании принято говорить, что слова этого класса отвечают на вопросы «как?», «где?», «куда?», «откуда?», «когда?», «зачем?», «почему?», «с какой целью?», «в какой степени?» и чаще всего относятся к глаголам и обозначают признак действия. Процесс образования наречий называется адвербиализацией. Filologiya məsələləri – №5, 2014
125 L.Ildrimzade Adverbials Summary
In grammar an adverbial is a word (an adverb) or a group of words (an adverbial phrase or an adverbial clause) that modifies or tells us something about the sentence or the verb. In English, adverbials most commonly take the form of adverbs, adverb phrases, temporal noun phrases or prepositional phrases. Many types of adverbials (for instance reason and condition) are often expressed by - clauses.
Rəyci: Fəridə Hüseynova filologiya elmlər namizədi
Filologiya məsələləri – №5, 2014
126 FƏRİDƏ HÜSEYNOVA Filologiya elmləri namizədi АДНА farida_hus@hotmail.com
ляшмя, чохмяналы, ъямиййят, щявяс, бейнялмилял, сюз, ихтисас, цнсиййят, дцшцнмя, щюрмят, мясулий1йят, диггят.
ние, процесс, цель, фразеологический, оборот, многозначность, общество, же- лание, интернациональный, слово, специальность, коммуникация, мышление, уважение, ответственность, внимание. Key words: vocabulary, positive, negative, meaning, teaching, process, aim, phraseological, multimeaning, society, intention, desire, international, word, speciality, communication, thinking, respect, responsibility, attention.
Щал-щазырда али мяктябляримиздя хариъи диллярин юйрянилмясиня тялябляр даща да йцксялмиш, хариъи дилдя цнсиййят гурма баъарыьларынын инкишаф етдирилмяси ися ян юнямли йерлярдян бирини тутур. Лакин тяясцф ки, хариъи дил тядрисиня айрылaн саатларын мигдары щяля дя аз олараг галмагдадыр вя бу ялбяття ки, мцяллимлярин ишлярини бир гядяр чятинляшдирир вя онлар тялим материалларыны сыхлашдырараг тялябяляря даща чох сярбяст ишлямякдян ютрц тапшырыглар вермяйя мяъбур олурлар. Муасир дюврцмцздя ися щяртяряфли инкишаф етмиш, дярин елми биликляря йийялянян вя хариъи дилдя сярбяст данышан вя йа ихтисасларына аид мцяйyян ядябиййаты хариъи дилдя охуйуб баша дцшян вя онлары щяйатда тятбиг едян ихтисасчылара тялябат щисси дуйулур. Мящз буна эюря дя эянъляримиз юзляри дя хариъи дилдя данышмаьа дахили бир ещтийаъ щисси дуйурлар вя бу тялябатларыны юдямяк цчцн щяр эцн хариъи дилдя бир нечя сюз язбярляйяряк эцндялик щяйатларында о сюзляри ишлятмяйя чалышырлар. Лакин системсиз вя пяракяндя шякилдя юйрянилян о сюзляр тяяссцф ки йа тез унудулур, вя йа дцзьцн шякилдя йериндя истифадя олунмур. Ихтисаса аид сющбятдя иштирак етмяк ясас мягсяд кими тялябялярдя kommuni- kativ səriştə йаратмалыдыр. Индики дюврдя хариъи дил тялиминдя щям ихтисаса даир , щям дя гейри ихтисаса даир, йяни ади сярбяст данышыг дилиня йийялянмяк ясас мяг- сядлярдян бири олмалыдыр. Бu gönцн хариъи дил мцяллиминин гаршысында дуран ян мц- щцм суаллардан бири – xarici dil təlimində ян гыса вахт ярзиндя цnsiyyət gurmaq bacariьı неъя инкишаф етдирилмялидир вя няляря daha чox цstцnlцk verilмялидir ? Илк нювбядя дил тялиминдя сюзлярин вя мювзуларын сечими тядрис планы иля уй- ьун эялмялидир. Ейни заманда онлар щям тялим просесинин мягсядиня, щям дя тяля- бянин дахили тялябляриня вя истякляриня дя уйьун олмалыдыр. Щал-щазырда сtandart, яняняви цсулларла, йяни йалныз сюз язбярля вя оху- тяръцмя ет цсулу иля дярслярин гурулмасы гейри мцмкцндцр. Бу эцнцн тялябяси даща да тялябкар, йениликчи вя мцасир олараг йени технолоэайаларын инкишафындан хябярдар олан, онлардан мцвяффягиййятля юз наилиййятляриндя истифадя едян эянълярдир. Онлар хариъи дили еля мянимсямялидирляр ки, ону эцндялик щяйатлырында сярбяст олараг эениш
Filologiya məsələləri – №5, 2014
127 шякилдя тятбиг етсинляр вя бу онларын ихтисасчы кими йетишмясиндя дя кюмякчи рол ой- насын. Хариъи диля олан мараьы бир гядяр дя артырмагдан ютрц тялими мярщяляли шякилдя апарылмасына хцсуси диггят йетирилмялидир. Тялябялярин щям мараг даиряси, щям дя билик сявиййяси чярчивясиндя онлара мювзулар сечилмялидир. Якс щалда тялябяляр хариъи дили юйрянмяйи щяддян артыг чятин билиб щявясдян дцшя билярляр. Мювзулар щяддян артыг садя, примитив олдугда да онлар щявясдян дцшя билярляр. Яэяр тялябя истещсалатда чалышырса она юз ишиня, мараг даирясиня цйьун мювзу сечилярся бу ону даща да щявясляндиряр вя хариъи дилдя бу сащя цзря цнсиййят гурмаьа сювг едяр вя йени биликляри mənimsəyəряк gələcək işlərində uğurla tətbiq eтмяйи билян бир мцтяхяссися чевриля биляр. Тялим мateriallarы тялябялярин maraqlarına уйэун олараг сечиляркян щямин мюvzularын онларын билик səviyyəлярi иля uyğunлуьу арасында бязян чятинликляр йараныр. Мящз буна эюря дя сюз ещтийатынын зянэинляшдирилмяси ян юнямли йерлярдян бирини тутмалыдыр. Али мяктябдя дил тядрис етмяк тяърцбясиня ясасланараг дейя билярик ки, тялябяр айры–айры сюзляр язбярляйиб йадда сахламагданса, мцяййян бир ъцмлядя ихтисаса аид олан сюз вя бирляшмяляри даща йахшы мянимсяйя билирляр вя онлары юз тяърцбяриндя истифадя едирляр. Бу ися ондан иряли эялир ки, щяр щансы бир сюз бирляшмялярини грамматик модел-структур шяклиндя юйрянмяк айры–айры сюзляри язбярлямякдян даща чох файда верир. Хариъи дилдя олан артикл вя сюзюнляр ися бизим дилимизя йад олдуьу цчцн онлары да модел-структур шяклиндя юйрянмяк даща сох файда верир. Мясялян: It takes one + мцяййян бир заман + to do something Айры–айры сюзляр язбярлямяк, хцсусиля дя артиклсыз вя башга грамматик хцсусиййятлярсиз йалныз тялябянин бейнини лазымсыз олараг йцкляйир вя шифащи нитгин инкишаф етдирилмясини лянgидир. Бязян тялябялярдя еля бир фикир формалашыр ки, даща чох сюз язбярлямякля, вя йалныз сюз ещтийаты топламагла онлар хариъи диля йийяляня билярляр. Лакин мuяййян грамматик материалсыз онлар хариъи диля йийяляня билмир вя bу чох вахт онларын дил юйрянмяйя мараьыны азалдыр. Бир чох алимляр, мясялян К Магер сцбцт едирляр ки, дил юйряняркян яввял садя-конкрет сюзлярдян башламаг, сонра дцзялтмя вя мцряккяб сюзляр юйрянмякля давам етмяк, даща сонра ися абстракт вя чох мяналы сюзляри юйрянмяйя цстцнлцк вермяк лазымдыр. Лакин бязи методистляр ися бу формада хариъи дил юйрянмяйи сцни щесаб едир вя буну гябул етмирляр. Чцнки бязян садя сюзляр дя чох мяналы ола биляр вя шякилчиляр артырылмагла мяналарыны дяйишя билярляр. Онлар даща чох ишлянян сюзлярин илкин нювбядя юйрянилмясиня цстцнлцк верирляр. Тялим заманы «тез-тез ишлянян сюзляр» фикри дя субйектив характер дашымыш вя бир чох щалларда сюз вя ифадялярин сечими мювзу цзря груплашдырылараг йериня йетирилмишдяр. Ялбяття ки, Палмер, Уест кими алимлярин хариъи дил тялиминдя сюзлярин сечиминдя, дилдя сюзлярин даща тез-тез ишлянмясиня gюря принсипи илк юнямли йерлярдян бирини тутур. Бу заман сюзлярин йалныз график формасыны юйрянмяк дейил, щям дя мцхтялиф ъцмлялярдя мцхтялиф форма вя мязмунларда, сюз бирляшмяляриндя дяйишкянлийини дя нязяря алмаг лазымдыр. Орта мяктяблярдя сюз сечиминдя йаш щядди нязярдя тутулурса, али мяктяблярдя буня юням верилмир. Али мяктяб тялябясиня хариъи дил тядрис едяркян, нязяря алмаг лазымдыр ки, тялябяляр орта мяктябдян артыг мцяййян сюз базасына йийялянмишляр. Хариъи дил тялиминдя, щям дя мцсбят вя мянфи чаларлы Filologiya məsələləri – №5, 2014
128 сюзляр дя мцяййян гядяр рол ойнайыр. Бир чох алимляр сцбут етмяйя чалышырлар ки, мцсбят чаларлы сюзляр даща йахшы гавранылыр, вя дил тялиминдя мящз бу сюзляря цстцнлцк вермяк лазымдыр. Щяр бир мцяллим нязярдя сахламылыдыр ки, гаврама вя йаддаш щяр бир тялябядя мцхтялиф олдуьу цчцн тялябяляр дяфялярля мцхтялиф сюз бирляшмяляриндя вя ъцмлялярдя онлары ишлятмялидирляр вя даща чох мятн вя йа оху материалындан истифадя едяряк, онлары эцндялик щяйатларында тятбиг етмялидирляр. Лакин али мяктябляримиздя хариъи дили тядрис едяркян, сюзляри ясасян мянасына эюря, (ресептив- репродуктив олараг) сечмяли вя онлары мцхтялиф контекстлярдя ишлядя билмяк габилиййятлярини инкишаф етдирилмясиня фикир верилмялидир. Йяни, тез гав- ранан, дярк едилян, мцхтялиф мяналарда вя фразеолижи бирляшмялярдя ишлядиля бялян сюзляр сечилмялидир ки, онлар ихтисаса аид ядябиййаты охуйуб баша дöшя билсинляр вя бу щагда юз фикир вя идейаларыны билдиря билсинляр. Мараг даиряси чярчивясиндя вя ихтисаса аид даща чох лазымлы терминляр мцхтялиф сюз бирляшмяляриндя вя ъцмлялярдя ишлядилдикдя онлар даща чох гавранылыр. Чцнки тялябялərin дахили тялябатлары буна имкан йарадыр. Мясялян тялябя «paper» сюзцнц юйряняркян билмялидир ки, «каьыз» рясми мянасындан башга «сяняд» вя йа «run» сюзц «гачмаг вя идаря етмяк» мянасыны да верир. Бу эцн хариъи дил тядрисиндя мцxtəlif təlim vяsaitlərinin istifadəsi ilə bцtцn təlim məsələlərinin məzmunuн aчılмасы iся, йяни шagirdlərin vacib linqvistik (fonetik, orfoqrafik, leksik və s.) biliklərə yiyələnməsi ян юнямли мя- сялялярдяндир.
онлар ашаьыдакы критерийалара уйьuн олараг груплашдырылмалыдырлар. 1. Мцсбят вя мянфи мяналы олмасы 2. Тядрис просесинин мягсядиня вя тялябянин дахили щиссиййатларына 3. Сюзлярин башга сюзлярля бирликдя ишлянмяси вя йени лексик мяна алмасы (estimate-underestimate, major-majority) 4. Лексик-грамматик ялагяляр (possible-impossible) 5. Сюзлярин тез-тез вя йа аз ишлянмяси имканлары (while-whilst) 6. Дцзялтмя вя мцряккяб сюзлярин компонентляри олмаг имканы (appear- appearance, build-building, trouble-troublesome) 7. Сюзлярин чохмяналы олмасы (custom-адят, customс-эюмрцк) 8. Сюзлярин фразеолижи бирляшмялярдя ишлянмяси ( to bear - дашымаг, доьмаг, дюзмяк, to bear on, upon- архаланмаг, to bear out – тясдиг етмяк, to bear in mind- йадда сахламаг, нязярдя тутмаг, to bear a relation- ялагяси олмаг, to have a bearing on-тясир етмяк) 9. Бейнялмилял сюзляр (film, port) 10. Алынма сюзляр (in toto- цмумиййятля, versus-мцгайися олунур, vice ver- sа- яксиня) Тядрис просесиндя тез-тез синониум вя антониум сюзлярдян истифадя етмяк дя файдалыдыр. Мцяллим щяр щансы бир йени сюзц башга ейни мяналы сюзля вя йа сюзлярля изащ едирся бу чох сямяря верир вя сюзляр даща йахшы мянимсянилир. Тялябя юз шифа- щи нитгиндя бир сюзц унутдуьу щалда дярщал диэяр синоним сюзлярля ону явяз едя билир. Якс мяналы сюзлярин дя диэяр сюзлярин йаддашда мющкямляндирилмяси цчцн бюйцк ящямиййяти вар. Бу цсул да мцгайисяли шякилдя сюзлярин даща дяриндян мя-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
129 нимсянилмяси цчцн бюйцк сямяря верир. Мцяллим тядрис просесиндя «синониум вя антониум сюзляри груплашдырин» кими чалышмалара эениш йер айырарса тялябяр даща чох сюз мянимсяйиб данышыг дилиндя онлардан сярбяст шякилдя истифадя едя билярляр. Мцяллим тялим просендя, щяр бир дярсдя audio-vizual vasitələrdəн истифадя етмяли вя аудиторийаны ъанландыра билмялидир. Бу цsullarla тядрис просеси даща да formalaşir вя даща мараглы щяйата кечирилир. Мцяллим səslənən tələffцзцn юз tələf- fцzцndən ъox fərqli olmamasıны нязярдя тутмалыдыр. Мцəllimin tələffцzц, danışıq sцrəti тялябяляр цчцн нцмуня олмалыдыр. Бундан башга мцяллим тялябяляринин дя тяляфцзцнцн щямин тяляффцзя йахынлашдырылмасына чалышмалы вя ону инкишаф етдирмяк цчцн ялиндян эяляни етмялидир. Али мяктябляримиздя хarici dillərin юyrənilməsiндя interaktiv metodlarдан да фяал шякилдя истифадя едилмяли вя гаршы тяряфин interaktiv və mediasiya bacarıq- ları inkişaf etdirилмяли вя leksik vahidlərin nitqdə sərbəst və sцrətli шякилдя işlədilməsinə nail olунмалыдыр.
Ядябиййат: 1.Essentials Teaching English as a second language Stephen S. Welth. 2002 2. Business Communication. John Thill . 2008 3. Business Research. Alvin C.Burns. 2011 4. English for Automation Manufacturing Processes Students .Veliyeva Y.A. 2009
5. Словарь-минимум по английскому языку для средней школы. З.М. Цветкова,Б.Ф.Корндорф. 1955 6. Oxford student’s dictionary of current English, A.S.Hornby, 1984
F. Huseynova Sampling of lingo for developing oral speech Summary
In the article “Sampling of lingo for developing oral speech” is clarified the main issues of acquiring knowledge of foreign languages according the requirements of the students’ specialties. It is advised to teach the language according to the requirements of curriculums and personal interests of students. A good teacher will use well-tried methods to give the meaning of new words without the use of the mother tongue, he may explain a new word by using other words already known. Until the learner can use the words confidently and accurately, until he has instant recognition and recall of the word, he does not know it. The learner should be taught to use vocabulary in context. Step by step they have to acquire skills to interact with others, to communicate efficiently and logically. And it is helpful to have a rich understanding of the main issues of teaching languages in high schools.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
130 Ф.Гусейнова Отбор словоря-минимума для развития устной речи Резюме
В статье «Отбор словаря-минимума для развития устной речи» исследуются проблемы возрастания интереса к вопросам введения и зак- репления лексики, особое значение приобретает проблема создания словарей- минимумов. Исследование проблемы последовательности в изучении лексики также представляется крайне искусственной и мало приемлемой. Роль пре- подавателя – облегчить и унифицировать процесс обучения чтению и пере- воду текстов как по специальности, так и при самостоятельной работе. Основной критерий при отборе слов для словаря – употребительность того или иного слова в разных условиях, что дает студентам возможность уметь практически применять свои языковые познания на иностранным языке. Rəyçi: Lalə Məsimova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Filologiya məsələləri – №5, 2014
131 SEVİNC BAĞIROVA AAHM sevinc@mail.ru
Azərbaycan dili öz qədimliyinə görə, məna və ifadə imkanlarının genişliyinə və lüğət təkibinin zənginliyinə görə dünya dilləri arasında xüsusi yeri olan milli dillərdən biridir. Görkəmli elm, maarif xadimi, bir sıra lüğət və dərsliklərin müəllifi, habelə tanınmış bacarıqlı ictimai xadim kimi də məşhur olmuş, XX əsr Azərbaycan mütəfəkkiri Sultanməcid Qənizadə Azərbaycan dili haqqında, onun məziyyətləri və təkrarsız təbiəti barəsində belə demişdir: «Həqiqətən bu dil (Azərbaycan dili – A.Qarayev) öz təbiətinə görə çox elastikdir və asanlıqla zərif üslubi formalara düş- mə bacarığına malik olmaqla öz xüsusiyyətləriilə fəxr edə bilər. Bu xüsusiyyətlər öz mahiyyətinə görə çox maraqlıdır. Buradakı xüsusiyyətlərə bənzər hadisələrə hər hansı bir dildə başqa dildə az təsadüf etmək olar». «Azərbaycan dilinə hələ qədimdən öz hüdudlarını aşaraq bir sıra ölkələrdə yayılmış, ünsiyyət vasitəsi ol- ması, onun nüfuz dairəsinin tarixi-ictimai səbəblərlə əlaqədar artması, poeziya dili kimi geniş imkanları, nitqə yatımlığı, hikmətli ifadə vasitələri, zəngin və aydın məna tutumu, şirinliyi, musiqiliyi, asanlığı ilə bağlıdır» . Doğma ana dilimiz bu gənədək xüsusi bir inkişaf yolu keçmiq və bütün fəaliyyət sahələrində : elm, təhsil, bədii ədəbiyyat, siyasət, diplomatiya, mədəniyyət və b. sahələrdən işlənən alter- nativsiz bir dildir. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir. Dilçiliyə dair aparılmış araşdırmalarala tanışlıq göstərir ki, dilin başqa sahələrinin, səviyyələrinin öyrənilməsi diqqət mərkəzində olduğu kimi, onun lüğət tərkibini təşkil edən, formalaşdıran sözlər, söz qrupları da tədqiqatçı marağından kənarda qalmamışdır. «Dil birinci növbədə xalqın özünə aid anlayışları, varlıqların adlarını özündə cəmləşdirir. Bir xalqın varlığını, özünəxaslığını, məişətini, onun dili, adət-ənənəsi, maddi və mənəvi mədəniyyəti, təsərrüfat, peşə və məşğuliyyət sahələri ilə də ölçmək lazımdır. bəzən elə hallar olur ki, hər hansı bir sözün yaşını müəyyənləşdirə bilməsək də, həmin sözün aid olduğu məşğuliyyət, sənət, təsərrüfat sahəsinin tarixi bizə bunu dəqiqləşdirməyə imkan verir». Bəllidir ki, dilin lüğət tərkibində olan sözlərin hamısı bütövlükdə dilin leksikasını təşkil edir. Azərbaycan dilinin leksmkası deyərkən ana dilimizin xalqın bütün fəaliyyət, məşğuliyyət sahələrində işlənən söz və terminlər, dildə təbiət, cəmiyyət haqqında, məişətdə, siyasətdə, ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, iqtisadi, təsərrüfat, elm, istehsal, mədəniyyət, texnika və b. sahələrdə istifadə olunan leksik vahidlər nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, ədəbi dilin leksikasına daxil olan sözləri tematik qruplara bölməklə, yaxud mövzu ilə, sahə ilə əlaqədar təsnif etmək dhaha çox faydalıdır. Məhz buna görə təsmadüfi deyil ki, bir çox dilçi alimlər öz əsərlərində bu cəhəti üstün tutmuş, Filologiya məsələləri – №5, 2014
132 bölgülər aparmışdır. Məsələn, AMEA-nın müxbir üzvü, prrofessor Afad Qurbanov Müasir Azərbaycan ədəbi dilində işlənən söz qruplarına: ümumişlək sözlər, poetik sözlər, köhnəlmiş sözlər, neologizmlər, terminlər, dialektizmlər, loru sözlər, vulqar sözlər, arqo sözlər, jarqon sözlər, sənət-peşə sözləri, ekzotik sözlər, varvarizmlər kimi söz qruplarını daxil etmişdir. Prof. H.Həsənov də təxminən həmin bölgüyə uyğun təsnifat vermişdir, amma o, bu bölgüyə ictimati-siyast leksika, bədən tərbiyəsi və idman leksikası kimi 2 bənd əlavə etmiş, jarqon və aqro sözləri bir bənddə birləşdirmişdir. A.Qurbanovun verdiyi poetik sözlər, loru sözlər, vulqar sözlər, ekzotik sözlər, varvarizmlər kimi söz qruplarını H.Həsənov öz təsnifatına daxil etməmişdir. Prof. B.Xəlilov da «müasir Azərbaycan dilindəki sözləri» yalnız mənşəyinə, aktiv və passivliyinə görə yox, həm də işlənmə dairəsinə görə bir-birindən fərqlənmələrini göstərir. O yazır ki, sözlərin istifadə dairəsini nəzərə alaraq dilimizin leksikasının işlədilmə dairəsini üç qrupa ayırmaq olar: I. Ümumişlək sözlər; II. Məhdud dairədə işlədilən sözlər; III. Xüsusi sözlər. Məhdud dairədə işlənən sözlərə daxil olan söz qrupuna dialekt sözləri, ictimai-siyasi sözlər, idman və hərbi sözlər, arqo və jarqon sözlər, texniki sözlər, peşə-sənət sözləri, köhnəlmiş sözlər, neologizmlər, loru sözlər, vulqar sözlər və s. daxildir. Bu bölgüdən də görünür ki, B.Xəlilov da dini, mifoloji leksikanı, etnoqrafik sözləri, mənəvi leksikanı həmin qruplar içərisində verməmişdir. Göstərdiyimiz əsərlərdən, nəzəri ədəbiyyatdan da aydın olur ki, A.Qurbanov, H.Həsənov öz təsnifatlarına dini, mifoloji söz qrupların daxil etməmişlər. B.Xəlilov monoqrafiyasında tarixizmlər paraqrayında dini anlayış bildirən sözləri: dərviş, mürşid, şeytan, cin, mərsiyə, cadugər, cadu göstərmişdir. Daha sonra tədqiqatçı alim qeyd kimi bu cümləni verir. Qeyd: Bəzi tarixizmlər dövrün, zamanın tələbindən asılı olaraq, dilin lüğət tərkibinin aktiv fonduna daxil olmuşdur. Məsələn: mədrəsə, mollaxana, gimnaziya, bəy və s. Göründüyü kimi, buradakı sözlərdən ikisi mədrəsə, mollaxana dinlə bağlıdır. Müəllif bəhs etdiyimiz kitabının başqa bir yerində terminlərdən bəhs edərkən ərəb və fars mənşəli terminləri misal gətirmişdir. O, yazır: «Ərəb və fars mənşəli terminlərin dilimizə keçməsində iqtisadi, mədəniəlaqələrin rolu və islam dininin nüfuzu sayəsində dilimtzə xeyli termnlər keçmişdir: hədis (ərəb), namaz (fars), pişnamaz (fars), fitva (ərəb), fitə (ərəb), dəstəmaz (fars), pak (fars), allah (ərəb), aşura (ərəb), vəqf (ərəb), qiblə (ərəb), qiyamət (ərəb), ziyarət (ərəb), imam (ərəb), mömin (ərəb), mürid (ərəb), pir (fars), təriqət, haram, şəriət, şiə, sünni (ərəb) və s. Prof. İ.Məmmədov «Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksiksı» monoqrafiya- sında etnoqrafik leksikanın əmsalləri fəslində bir çox tematik qruplarla bərabər, dini anlayışları, ayinləri əks etdirən sözlər və terminlər paraqrafında belə sözləri nümunə kimi təqdim edir: namaz (qılmaş), qurban (kəsmək), qurbanlıq, pir, nəzir-niyaz, nəzir daşı, Səməd (Allahın adlarından biri), fəqih, cənnət, cəhənnəm, dua-putik, hingir-mingir, canamaz, mehrab-möhür, möhünbənd, cədd, şədihgərdan, şəhid, şeyx, şeyxüdislam, iftar (açmaq) , zəkat, səbədə təriqə. Filologiya məsələləri – №5, 2014
133 Bu məqalədə biz dini sözlərdən bəhs etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Fəlsəfə ensiklopedik lüğətində «Din» haqqında yazılır: «Din – ictimai şüurumuzun formalarından biri, bir və ya bir neçə Allahın, «müqəddəslərin» - yən fövqəltəbiili- yin bu və ya digər növünün reallığına inamı əsas götürən dünyagörüşü, davranış və spesifik fəaliyyət. Din tarixi hadisədir, ehtimala görə yaxın paleolit dövründə (daş dövrü), 40-50 min il əvvəl meydana gəlmişdir. Onunu təkamülü, formalaşması cəmiyyətin inkişafı ilə müəyyən edilir». Din istehsalın, mənəvi mədəniyyətin aşağı inkişaf səviyyəsi dövründə ya- ranmışdır. Dinin ibtidai dövrdə meydana gəlməsini paleontologiya, dilçilik və s. elmlər də mübut etmişdir. Dinin əsas məzmununu Allah ideyası təşkil edir. Dinin həmçinin dini qüvvələrlə bağlı əhval-ruhiyyə, hiss və təəssüratları da özündə birləş- dirir. Dini etiqad, əhval-ruhiyyə və fəaliyyətin (sonrakı dövrlərdə dini təşkilatların) məcmusu dini kompleksi təşkil edir. İnsanların fövqəltəbii qüvvələrlə emosional hissə (qorxu, heyrət, təəccüb, məhəbbət və s.) münastbətləri dinin digər əlamətdəridir. Dini etiqadlar klmpleksinə dini sitayişlər və yaxud ayinlər daxildir. Dinin yaranmasında sosial və psixoloji köklər fərqləndirilir. Dinin sosial kökü icti- mai həyatın obyektiv şəraitində, insanların öz aralarındakı və cəmiyyətdəki ictimai münasibətlərindədir. Ümumən dinin yaranması, daha doğrusu, ilkin dini baxışların, təsəvvürlərin meydana gəlməsi, inkişaf keçməklə, sözün tam mənasında bir sistem təşkil etməsi uzun zaman və pillə-pillə inkişaf edərək formalaşmaıs çox mürəkkəb, davamlı bir dövrün nəticəsi kimi qəbul edilirö heç də təsadüfi deyil ki, bu problemlə bağlı müx- təlif mövqe və mülahizələr mövcuddur. Din, bir növ, təriqətlər toplusunu xatırladır. Lakin təriqətlərin müxtəlifliyi də hər təriqətçiliyə gedişi dinə gətirib çıxarmır. Təriqət də, din də zərurətdən yaranır, cəmiyyətin böyük ehtiyadı dini doğurur və müəyyən müddət təriqətlərin dinə qarşı duruşu da olur. Bu ilk in başlanğıcda baş verir. Yəhudilikdə də xristanlıqda da, zərdüştlükdə, islamda belə vəziyyət görünüb. Özlüyündə inkişaf üçün xarakterik haldır. Bəllidir ki, tarixdə bir çox dinlər olmuşdur və bu gün də həmin dinlərin müəy- yən qismi yaşayır, onlara inananlar, sitayiş edənlər vardır. Səbuin, Brəhma, Yəhudi, Zərdüşt, Budda, Xristanlıq, İslam, nəhayət, din kimi görünən və özünü təqdim etmək cəhdində olan babilik və bahayilik də mövcuddur. Təbiidir ki, bütün bu dinlərin mahiyyəti, məzmunu birləşdikləri məfhum və anlayışlar sözlərlə və terminlərlə ifadə olunur. Bu leksika, yəni dini ədəbiyyatlarda müqəddəs dini kitab- larda işlənməkdədir. Belə sözlər ayrı-ayrı lüğətlərdə, ensiklopediyada («İslam ensiklopediyası»nda), dinə aid elmi monoqrafiyalarda işlənərək, cəmləşmişdir. Bir həqiqət vardır ki, Azərbaycanda – Odlar yurdunda bir çox dinlər olubsa da, İslam dini daha aparıcıdır, sonuncudur. Məhz təbiidir ki, dini sözlərin çoxusu ərəb dili məqşəlidir (onu da inkar etmək olmaz ki, dina aid əsl türk sözləri də müəyyən qədər vardır). Yeri gəlmişkən, Abdulla Əl-Fəqir, Müqəddəs Payızov, Zakir Qasımovun tərtib etdiklər «Azərbaycan dilində işlənənə ərəd sözlərinin lüğəti» kitabını nümunə kimi götürə bilərik. Lüğətin elmi redaktoru M.Payızovun bu mülahizələrini çatdır- maq, zənnimizcə, bəhs etdiyimiz problemin mahiyyətini, elmi dəyərini açıqlamaq üçün, bir növ, açar ola bilər. O yazır: «Azərbaycanlılar təkcə ərəb söz və ifadələrini işlətməklə, bu dildə əsər yaz maqla kifayətlənməmiş, hətta ərəb dilinin sərf-nəhfin (qrammatikasını) də tədqiq eitmiş, ona aid əsərlər yaratmışdır: Çərpərdi, Qəzvini,
Filologiya məsələləri – №5, 2014
134 Təbrizi və başqa alimlərimiz ərəb dilini Azərbaycan övladlarına öyrətməklə böyük xidmətlər göstərmişlər. Ümumiyyətlə, ərəb dilindən alınma sözlər təkcə dini deyil, həyatımızın müxtəlif sahələrini, o cümlələdən, elm, mədəniyyət, ticarət, kənd təsər- rüfatı, habelə təsviri incəsənət və başqa sahələri əhatə edir ki, bu da dilimizin söz ehtiyatının zənginləşməsinə xidmət edir». Bu cümlələlərdən də aydındır ki, Azərbaycanda elm, mədəniyyət və başqa sahələrdəki inkişaf üçün ərəb xalqının, is- lam dininin tarixən böyük və danılmaz xidmətləri olmuşdur. Çünki ərəb, yaxud fars dillərinin təsiri bu və ya başqa dillərin, o cümlədən Azərbaycan dilinin qarşılıqlı inkişaf etməsinə xidmət etməyərək yerli dilləri sıxışdırıb sıradan çıxarman qorxusu altında salırdı. Belə bir vəziyyət isə dilin inkişa- fına mənfi təsir göstərirdi». Başqa münasibətlə isə həmin müəllif belə yazır: «Rus dili Azərbaycan dilinin leksik tərkibinin inkişafında iki vəzifəyə mali kolmuşdur: birincisi, bu dil Azərbaycan dilinin öz sözləri ilə müntəzəm zənginləşdirmiş, ikinci- si, başqa dillərdən, xüsusən, Avropa dillərindən sözlər almaqla vasitəçi rolunu daş- ımıdrı». Zənnimizcə, bu qarşılaşdırma (ərəb, fars və rus dilləri barədə) ziddiyyət doğ- rurur. İşğaldan danışılırsa, minilliyimizin əvvəllərində farslar, sonra isə ərəblər VII əsrdə, ruslar isə XIX-XX əsrlərdə eyni məqsədlə – ərazilərini, torpaqlarını genişlən- dirmək xatirinə Azərbaycanı işğal etmişlər. Amma bu siyasi, hərbi məsələdir. Am- ma dilimizin zənginləşməsində hər üç dilin xidmət vardır. Tarixi həqiqətləri, dövrünə, zəmanəsinə uyğun şəkildə yanaşmaqla qiymətlən- dirmək, təhlil aparmaq lazımdır. Heç kəs inkar etməz ki, əhalisi sayca çox olan, hakimiyyəti, hərbi gücü üstün olan dövlətlər öz torpaqlarını böyütməmək üçün zəif ölkələri, kiçik dövlətləri öz əsarətləri altına almaq məqsədilə hərbi müdaxilədən ye- tərincə istifadə etmişlər. Bu zaman xalq öz dövlətçiliyini itirməklə bərabər, təhsil, elm, tədris işləri də həmin hakim dövlətlərin, xalqların ixtiyarına keçir. Əlifba da dəyişdirilir, ana dilində tədris də yad dillərdə (deyək ki, fars, ərəb, sonralar isə rus dillərində) aparılır. Amma bununla belə təsir altında olan xalqların mədəniyyəti, ədəbiyyatı, dil, təsərrüfat sahələri müəyyən qədər inkişaf keçirmək imkanına da ma- lik olurlar. Ədəbiyyat
1. Qurbanov Afad. Müasir Azərbaycan dili. I cild. Bakı, 2010, səh. 10. 2. Həsənov Həsrət. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, 2001, səh. 5. 3. Məmmədov İsmayıl. Azərbaycan ədəbi dilinin leksikologiyası. Bakı, «Elm», 2009, s. 22. 4. Xəlilov Buludxan. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008, səh. 73. 5. Fəlsəfə. Ensiklopedik lüğət Azərbaycan ensiklopediyası. Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. Bakı, 1997, səh. 109. 6. Allahmanlı Mahmud. Din, təriqət və aşıq. Bakı, «Şur», 1999, səh. 8. 7. Azərbaycan dilində işlənən ərəb sözlərinin lüğəti. Bakı, Azərbaycan, 1999.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
135 Севиндж Вагирова Об изучение религиозных слов и выражения в азербайджанском языке Резюме
В статье говорится что, лексика по религии и мифологии в азер- байджанском языке, которая занимается особое место в словарном составе литературного языка. Однако до сих пор не было объектом исследования. Поэтому системно-глубинное исследование этой темы предстоит как неотло- жная проблема, одна из актуальных и важных вопросов перед языковедами. Как всем известно, что религия одно из форм отражения действительности в фантастических образов, представлениях, понятиях. Главным, определя- ющим, признакам религии является, вера в реальность сверхъестественного религия представляет собой сложное социальное образование, включающее религиозные сознание, религиозный культ, религиозные организации религия, исторически проходящая форма общественного сознания. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|