Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Деление предложения на смысловые группы
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Прямое дополнение в переводе сохраняется, Ему дали книгу.
- О преподавании иностранного языка в условиях неязыкового ВУЗа
- DƏRBƏND TOPONİMİ HAQQINDA Açar sözlər
|
Деление предложения на смысловые группы Анализ английского предложения следует делать, исходя из особеннос- тей строя английского языка. Как было отмечено ранее, бедность окончаний в английском языке восполняется такими средствами выражения синтаксичес- ких связей, как устойчивый порядок слов в предложении и служебные слова. Устойчивый порядок слов в предложении позволяет находить подлежа- щее предложения, ориентируясь по сказуемому, которое следует за ним,а ска- зуемое - по прямому дополнению,которое, как правило,стоит непосредствен- но после сказуемого. Выражение синтаксической связи между словами при помощи служебных словоблегчает выделение именных смысловых групп, объединяющих основную массу слов в предложении, а следовательно, по- могает отделять от них глаголъные группы. Первым этапом при переводе простого предложения является выделение в нем именных смысловых групп. Filologiya məsələləri – №5, 2014
164 Все именные группы в предложении, т.е. группы, в которых главным словом является существителъное, начинаются чаще всего со служебного слова – предлога, или заменяющих артикль частей речи (притяжательных, указательных и неопределенных местоимений, а также количественных чис- лителъных). Умение делить на смысловые именные группы дает возможностъ пра- вилъно определять принадлежность слова к той или иной части речи и его синтаксичаескую функцию в предложении, а следователъно, и искатъ зна- чение этого слова в соответствующей категории в словаре. Для наглядности такого деления ставим условный знаквертикалъную черту-между концом одной группы и началом следующей. 1 The application /of new analytical methods/ and the development/of new types/of optial and electronic instruments/is receiving/ our attention/ as well. Сказуемое обычно стоит непосредственно после наречия неопределен- ноло времени, так что наличие такого наречия также может помочъ найти сказуемое. Например: Lightning surger/often damage/transmission lones/. Грозовые разряды часто разрущают линии передачи. Перевод этого предложения весъма затруднен из - за отсутствия служу- бных слов. Единственным известным словом, от которого можно отталкива- тъся при анализе данного предложения, является наречие неопределенного времени often. Предложения со сказуемым, выраженным глаголом в страдателъном за- логе употебляются в английском языке значителъно чаще, чем в русском, так как в английском языке подлежащим страдателъной конструкции может бытъ не толъко прямое дополнение предложения с действителъным залогом, но и косвенное и предложное дополнение. Для перевода английских пассивн- ых конструкций чаще употребляются не личные предложения со сказуемым в страдателъном залоге, а неопред. - личные. Так, например, английскому He was seen in the street yesterday соответствует русское неопределенно – личное предложение: «Его видели на улице вчера». Much time and effort have been devoted to the development of electric derive equipment of light weight, small size and moderate cost. Перевод: Много времени и усилий было посвящено созданию электроп- риводного оборудования легкого веса, малого размера и умеренной стои- мости.
Однако, во многих случаях перевод английского пассивного (страда- тельного) оборота прямым русским соответствием либо возможен, но не отвечает нормам литературного языка, либо вовсе невозможен. The asphalt emailsions can be mixed with cement, acids, salts and other electrolytes. Наиболее правильный перевод такого предложения: Filologiya məsələləri – №5, 2014
165 «Асфальтовые эмульсии можно смешивать с цементом, кислотами, соляными и другими электролитами». Перевод «Могут быть смешаны» - не благозвучен. Таким образом, во всех тех случаях, когда английское предложение со сказуемым в страдательном залоге не может быть переведено прямым рус- ским соответствием, следует переводить его неопределенно-личным пред- ложением. Подлежащее чаше всего переводится существительным или местоиме- нием в дательном падеже тогда, как в английском предложении после сказуе- мого в пассивной форме имеется прямое дополиение. He was given a book. Прямое дополнение в переводе сохраняется, Ему дали книгу. Если в английском страдательном обороте после сказуемого стоит пред- лог, то подлежащее такого предложения переводится одним из косвенных предложений с соответствующим предлогом. Для правильного и быстрого перевода английского предложения на рус- ский язык недостаточно располагать элементарными знаниями грамматики и опреленным запасом слов. Слова в предложениях разных языков сочетаются по законам, присущим каждому данному языку. Знание основных общих принципов перевода может оказать значитель- ную помощь в работе как на начальных стадиях изучения языка, так и при самостоятельной работе над переводом научной и технической литературы с английского языка на русский.
На современном этапе ускоренного развития научно-технического прог- ресса и широкого внедрения ЭВМ, с одной стороны и увеличения научно-тех- нической информации с другой, возрастает возможность овладения спе- циалистов навыками и уменьшениями работы с литературой на иностранном языке в своей повседневной деятельности. Решение этой проблемы предполагает постоянное совершенствование методики преподавания иностранного языка и интенсификацию учебного процесса на базе эффективных приемов и методов преподавания иностранных языков в неязыковом ВУЗе. Речевая ситуация характеризуется национальными формами акта коммуникации, которые особенно ярко проявляются на начальном этапе общения: при вступлении в разговор, приветствиях и знакомстве речевых партнеров. Изучение иностранного языка должно способствовать росту профес- сиональной компетентности обучаемых, приобретению или дополнительной учебной информации. Английский язык, по сравнению с русским, отличается чрезвычайной бедностью морфологической системы. Он насчитывает 13 грамматических суффиксов, причем большинство продуктивных суффиксов омонимичны.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
166 В русском языке свыше 70 грамматических аффиксов, среди которых есть как префиксы, так и суффиксы. В английском языке по сравнению с русским предлоги также приобретают значительно больший вес как средство синтаксической связи. Для связной английской речи характерна определенная интонационно- синтаксическая ритмика строя предложения. Грамматическим средством выражения репрезентации является употреб- ление вспомогательных и модельных глаголов в качестве представителей полных форм глагола и частицы «to» вместо инфинитива особенно частых в диалогической речи. В качестве средства субституции употребляются слова – заместители, как глагол do , местоимения one и that, оборот that of, наречие so. Эти слова могут замещать глаголы, существительные и даже целые предложе- ния там, где повтор замещенных слов нарушил бы ритмический строй предло- жения. Очень характерной чертой английского синтаксиса, отличающей его от русского, является употребление синтактических комплексов, которые втори- чную предикацию в составе предложения. Одним из важных компонентов обучения ин6остранному языку является чтение, выполняющее функции, направленные на извлечение лингвистичес- кой информации из прочитанного текста. В процессе чтения формируется потенциальный словарь и умение работать с иноязычным текстом. Целенаправленность чтения – заключается в потребности извлечь из текста нужную информацию. Что же касается смотрения чтения как деятельности, то оно состоит из ряда взаимосвязанных действий, назначение которых – обеспечить прием и переработку информации, поступающей через иноязычный текст. К плану чтения относится само понимание прочитанного. К его внешнему плану относится техника чтения вслух и также чтение про себя. В нашем сообщении мы хотели показать только лишь некоторые вопро- сы техники чтения вслух. 1. Надо понимать под термином «техника чтения вслух» и из чего складывается ее механизм. 2. Что требуется для достижения хорошей техники чтения вслух. 3. Какую систему упражнений можно предложить для обучения технике чтения вслух В последнее десятилетие многие исследования по фразеологии были посвящены решению вопроса о статусе устойчивых сочетаний неидиомати- ческого характера, которые ставились и исследовались. Задачей настоящей статьи является попытка на основе современного английского языка. Следует отметить, что фразеологические комплексы редко имеют даже малую развитую полисемию, то есть семантическая структура является ограниченной и редко выходит за пределы одного значения. Объяснение этому, следует искать в их устойчивости, при которой со- четаемость фразообразовательного компонента и его зависимость от типового
Filologiya məsələləri – №5, 2014
167 значения. Заслуживает тот факт, что в качестве буквального значения в данном случае выступает фразеологическое значение, которое будучи само по себе является значением устойчивого словесного комплекса, служит образ- ованием фразеологического значения. При этом в большинстве случаев фразеологическое значение образуется на основе метафорического переноса, и таким образом, первое значение как бы сохраняет внутреннюю форму в данной устойчивой единицы, а во втором фразеологическом значении.
Использованная литература 1. Арнольд И.В. The English word. Москва, Высшая школа, 1986 2. Smith A. The English language, London, 1966 3. Мюллер В.К. Англо-русский словарь. Русский язык, Москва, 1990 4. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. М, 1984
M.Mamedova М.Sultanova Logically in translation Summary
The article presents the main problems of logically in translation. This study also attempts to explain how and when the translation has to improve the text in an original. It deals with the different types of act of speech, speech situation, method of transformation, the changes aspect of the text semantical, syntactical and lexical.
M.Mammədova M.Sultanova Cümləninn qrammatik analizi mətnin düzgün anlayışının tərcüməsinin ilk şərti Xülasə
Məqalə qlobal dil kimi ingilis dilinin və rus dilinin tərcüməsinə həsr edilmişdir. Məqalədə rus dilinin xaricidil kimi tədrisinə dair böyük prinsiplər tədqiq edilir.
Bu məqalədə tərcüməni necə nə vaxt təkmilləşdirməyi öyrədir. Bu müxtəlif növlü nitq hissələri, nitqin üslubu, tərcümənin metodları, mətnin semantik, sintaktik və leksik aspektlərinin dəyişikliklərii öyrənir.
Rəyçi: Rafiq Rəhimov filologiya elmləri doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №5, 2014
168 MƏMMƏDXAN SOLTANOV Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, dosent AİDƏ SOLTANOVA (Quliyeva) filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru smammedxan@mail.ru
DƏRBƏND TOPONİMİ HAQQINDA
Ключевие словы: ономастика, топоним, этимология Key words: onomastika, toponim, etymology
XIX əsr mətbuatında - «Əkinçi» qəzetinin səhifələrində və aşıq yaradıcılı- ğında tez-tez işlənən toponimik vahidlərdən biri Dərbənd coğrafi məkan adıdır. Bu toponimik vahid «Əkinçi» qəzetində daha çox işlənir. Bu da çox güman ki, həmin dövrdə Dərbənd şəhərinin Azərbaycanla bağlı mühüm əlaqələrinin mövcudluğu, Dərbənd əhalisinin böyük əksəriyyətinin azərbaycanlı olması ilə bağlıdır. XIX əsr mətbuatında - «Əkinçi» qəzeti üzrə materiallarda tez-tez, həm də Azərbaycan həyatı ilə ən sıx əlaqələr zəminində bu coğrafi adın işləndiyini görürük. Bu, bir tərəfdən Dərbənd coğrafi məkanının, Dərbənd şəhərinin dövr hadisələrinin mərkəzində dur- duğunu göstərirsə, digər tərəfdən onun qədim Azərbaycan torpağı olduğunu aydın bir şəkildə sübuta yetirir. Məsələn: «Gələn yanvarın 1-dən Dərbənd, Petrovski və Şura şəhərlərində mirovoy sud qoyulacaq». [«Əkinçi». 18 dekabr 1875. № 11.] «Dərbənddə təzə ildən mirovoy sud bina olunub, əgərçi boyaq dadistədinin ərizəçiliyi bilmərrə orada yoxdur, amma onunla belə ərizəçinin çoxluğundan cənab sudya təngə gəlib». [«Əkinçi». 29 mart 1876. № 6.] «Dərbənddə notarius təyin olandan bəri çox adam tələbkardan fərağat olmaq- dan ötrü öz əmniyyəsini (malını) övrətlərinin ya qeyri kəslərin adına yazdırır». [«Əkinçi». 27 may 1876. № 10.] «Dərbənddən Mehdi xan Usmiyev Qeytağı 10 manat göndərib ki, qəzet çap olmağa məsrəf olsun və yazır ki, hər ay 10 manat göndərəcək». [«Əkinçi». 4 yanvar 1877. № 1.] «Bu il Dərbənd xalqının və ətraf kəndlərin ziraətləri çox yaxşıdır». [«Əkinçi». 7 iyul 1877. № 14.] Dərbənd coğrafi məkan adına şifahi xalq ədəbiyyatımızda, xüsusən bu ədəbi qolun aşıq yaradıcılığı bölümündə daha çox rast gəlinir. Məsələn:
Ay camaat, gəlin tərif eləyim, Nə əcəb düşübdü yeri Dərbəndin. İsgəndər əlilə olub bərqərar, Çəkilibdi bürcü, barı Dərbəndin. (2. 72.)
(Aşıq Abbas Tufarqanlı) Filologiya məsələləri – №5, 2014
169 Dərbənd dedikləri bağçadı, bağdı, Alt yanı dəryadı, üst yanı dağdı, Abbas deyər: Əcəb meyvəsi çağdı, Xəstəyə şəfadı narı Dərbəndin. (2. 73.)
(Aşıq Abbas Tufarqanlı) Şəmkirli Aşıq Söyünəm, mən burada yer eylədim, Urmu, Salmas, Marağa, İsfahanı zar eylədim, Gəzdim Çəçən, Çərkəzi, nə qorxdum, nə ar eylədim, Dəmir qapı Dərbənd, Quba, Gürcüstanı xar eylədim, Tülküsən, geridə dur, şiri pələngəm, sənə nə? (2. 326.)
(Şəmkirli Aşıq Hüseyn) Səndə elin gözü var, Qoynu səfalı Dərbənd. Min igidin izi var, Qartal yuvalı Dərbənd. (3. 479.)
(Aşıq Pənah) Dərbənd toponiminin tədqiqi ilə bağlı elm aləmində müxtəlif fikirlər vardır. Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Dərbənd şəhəri, şəhər salınmamışdan qabaq bu yerlərdə tikilmiş istehkamların həndəvərinin məskunlaşması nəticəsində yaran- mışdır, bu yerlərdə Dərbənd qalası ucalmışdır. Müəyyən tədqiqatlarda Dərbənd şəhərinin qədim mənbələrdə adı çəkilən Çola şəhəri ilə eyniləşdirilməsi fikirləri də mövcuddur. Lakin əslində bunlar ayrı-ayrı şəhərlərdir. Dərbənd Çola şəhərindən xeyli sonra, onun şimalında salınmışdır. Şəhərin nə vaxt salınması barəsində dəqiq məlumat yoxdur. Ərəb müəllifi ət- Təbərinin verdiyi məlumata görə, Xəzərlərin 533-cü ildə Albaniyaya növbəti basqınından sonra Sasani hökmdarı Xosrov Ənuşirəvan Dərbənd şəhərini və qalasını tikdirmişdir. Onun fikrincə, qalanın tikintisi 567-ci ildə başa çatdırılmışdır. (4. 271.) Dərbənd şimaldan Albaniyaya, oradan isə Sasanilərin torpaqlarına basqın üçün keçid rolunu oynamış və buna görə də onun ətrafında bir neçə sədd tikilmişdir. Hazırda Dərbənd keçidinin qarşısını tutmaq məqsədilə çəkilmiş, dağlardan başla- yaraq Xəzərin içərilərinə doğru uzanan beş hasar məlumdur: Abşeronun şimalından keçən Beşbarmaq hasarları, bu hasarlardan 23 km. şimalda Gilgilçay hasarları, Tor- paqqala yaxınlığında, Samur çayının şimalındakı hasar, Dərbənd hasarları və bir də Dərbənddən şimaldakı hasarların qalıqları. Dərbənd şəhəri haqqında latın, ərəb, fars, türk, rus və b. mənbələrdə, həmçinin orta əsrlərin Avropa müəlliflərinin əsərlərində məlumat verilmişdir. Əsas tarixi mənbə isə «Dərbəndnamə» əsəridir.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
170 Müəllifi məlum olmayan, Dərbəndin, həmçinin Dağıstanın və Şimali-Şərqi Azərbaycanın V-XI əsrlər tarixindən bəhs edən bu elmi əsərdə Dərbənd şəhərinin salınması, ərəblərin Dərbəndi tutması, burada silah, ərzaq və neft anbarları tik- dirmələri, Bakı neft və duz mədənlərinin Dərbənd əhalisinə vəqf verilməsi, xəzərlə- rin Azərbaycana hücumları və s. haqqında maraqlı məlumatlar vardır. [5.59-60.]. Dərbənd müxtəlif vaxtlarda gah farsların, gah ərəblərin, gah türklərin, gah Səfəvilərin hakimiyyəti altında olmuş, gah da müstəqil əmirlik, xanlıq kimi fəaliy- yət göstərmişdir. Dərbənd xüsusi coğrafi adının etimologiyası dilçilik ədəbiyyatında kifayət qədər işıqlandırılmış, məzmun kökü açıqlanmışdır. Ona görə də biz bu barədə şərh vermək fikrində deyilik. Lakin bu xüsusi adla bağlı kiçik bir açıqlama vermək istərdik. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında qara Dərvənd xüsusi coğrafi adı işlənir ki, çox vaxt tədqiqatçılar onu məhz indiki Dərbəndlə eyniləşdirirlər. Məsələn, «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1988-ci il Bakı nəşrində Qara Dərvənd indiki Dərbənd toponimi ilə eyniləşdirilir və burada belə bir şərh verilir: «Ərzurumun güney səmtində, qədim tarixçilərin Fasiana adlandırdığı yer Basian dərəsi adlanır (indi Türkiyədə Pasinler adlanan kənd vardır). Lakin Qafqazda Qaraçay-Balkar Muxtar Respublikasındakı Balkar dərəsi də gürcü salna- mələrində «Basiani» adlanır. Ümumiyyətlə, «Dərbənd», «Qara Dərbənd», «Dəmir qapı» anlayışları ilə bağlı boylardakı yer adları ənənəvi qəlibdə oxunmamalıdır. Bu adlar altında bəzən Qafqazdakı Dəryal keçidi və Orta Asiyadakı «Dəmir qapu» keçidi, bəzən də ümumiyyətlə «çətin dağ keçidi» nəzərdə tutula bilərdi». (6. 263.) Fikrimizcə, bu mülahizədə müəyyən əsaslandırma olsa da, fakt azlığından bunu həqiqət kimi qəbul etmək çətindir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da bir neçə yerdə qara Dərbənd xüsusi coğrafi adına təsadüf edilir ki, bu misallar əsasında həmin coğrafi yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi ərazini aydınlaşdırmağa çalışaq. Misallara diqqət yetirək: «Bu yanadan dəxi bazırganlar gəlübəni qara Dərbənd ağzına qonmışlardı. Yarımasun-yarçımasun Evnik qələsinin kafərləri bunları casuslardı». (6. 53.) «On altı yıldır ki, Oğuz içindən getmiş idik. Dap-danuşux kafər malın Oğuz bəglərinə gətürür idik. Pasnik qara Dərbənd ağzına düş vərmiş idik. Evnik qalasının beş yüz kafəri üzərimizə qoyıldı». (6. 53.) «Bayındır xan aydır: «Mərə, bu nə kömləkdir?…» «Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər, uş da nişanı, sultanım!» - dedi». (6. 58.) «Bozladı. Kafərin izin izlədi. Qanlu qara Dərvənddə kafər dəxi qonmış idi. Oğlana qara kəpənək geydirmişlərdi. Qapu eşigi üzərində arqurı yer qomışlardı». (6. 74.) Misalların məzmunundan, buradakı qara Dərbənd coğrafi adının işlənmə məqamından bu fikrə gəlmək mümkündür ki, bu coğrafi yaşayış sahəsi indiki Azərbaycanın şimalında yox, daha çox qərb hissəsində yerləşmişdir. Bu əsasda qara Dərbənd coğrafi adını indi Goranboy rayonu ərazisində yerləşən Qərvənd toponimi ilə eyniləşdirən H.Araslının fikri ilə razılaşmaq daha düzgün olardı. Bundan başqa, mənbələrdə, eləcə də «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında Dərbənd şəhər adının Bab, Bab əl-hədid, Bab əl-Əbvab, Dəmirqapı, Dəmirqapı Filologiya məsələləri – №5, 2014
171 Dərbənd, Xəzər Dərbəndi, Şirvan Dərbəndi, Bakı Dərbəndi, Dəmür qapulı Dərvənd, Qapulı Dərvənd və s. kimi işlənmə formalarına təsadüf edirik. Lakin heç yerdə onun Qara Dərvənd şəklinə rast gəlmirik. Bu fikir də onu göstərir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında işlənən dəmür qapulı Dərvənd və Pasnik qara Dərvənd toponimləri tamamilə başqa-başqa coğrafi yaşayış məntəqələridir. Dildəki onomastik vahidlər mənsub olduğu xalqın etnik tarixini, məişət hə- yatını, qədim dil xüsusiyyətlərini özündə saxlayan xüsusi sözlərdir. Bu cəhətdən Gəncə toponiminin etimoloji kökünün açıqlanması həm elmi, həm də praktik əhə- miyyətə malikdir. Bu sözlərin açıqlanması bir tərəfdən etnik kökümüzün aydınlaş- dırılmasına, digər tərəfdən isə başqa toponimik vahidlərin məzmun kökünün açıq- lanmasına kömək edir.
Ədəbiyyat 1. «Əkinçi» (1875-1877). Bakı. 1979. 2. «Azərbaycan aşıqları və el şairləri». I cild. «Elm» nəşriyyatı. Bakı. 1983, 376 səh.
3. «Azərbaycan aşıqları və el şairləri». II cild. «Elm» nəşriyyatı. Bakı. 1984, 546 səh.
4. M.İsmayılov. «Sənin ulu baban». Bakı. 1989. 302 səh. 5. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və terminlərin şərhi. Bakı. 1993. 291 səh. 6. «Kitabi-Dədə Qorqud». Bakı. 1988. 273 səh.
Мамедхан Солтанов, Аида Солтанова (Кулиева) О топонимах Дербент, используемых в газете «Экинчи» и в творчестве ашугов Резюме
В Азербайджанском языке самыми интересными языковыми единицами считаются ономастические единицы. Эти языковые единицы являются собс- твенными словами и пишется они всегда с заглавной буквой. Антропонимы, топонимы, зоонимы, космонимы и т.п .относятся к оно- мастическим единицам. В этой статье рассказывается о топонимах Дербент, используемых в творчестве ашугов. А также проводится лингвистический анализ и выясняется этимологическое происхождение этого слова.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
172 Mamedkhan Soltanov, Aida Soltanova (Qulieva) About the Derbent toponims in the “Akinchi” newspaper and ashuq activites Summary
Onomastik are unique one (of) in the Azerbaijani from unique of interesting language (tongue). Onomastik is unique special words developed (used) in the language (tongue), they are odd words being (been). The topograhies which are used in the Derbent are started a conversation, then the same words are spent from onomastics analyse and are explained the etimoloji root of the words in this article.
Rəyçi: Professor Qəzənfər Kazımov |