Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/48
tarix31.01.2017
ölçüsü3,51 Mb.
#7250
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   48

 

 

Sevinj Bagirova 

 

On the learning of the religious words in the Azerbaijan vocabulary 



Summary 

 

As it is shown in the article, the religious and mythological words have not 



been the research object of Azerbaijan vocabulary up to date. It is occasionally 

touched in the works about lexicology. According  to this, there is an actual 

problem which must be systematically investigated. All the words in the vocabulary 

of the language make the language of the distionary. When we say Azerbaijan 

lexicology, the words used in the nature, society, everyday life, policy, socio-

political, literary, culture, economic, science, production, technical and other 

spheres are lexical units. Generally, it is useful to divide the words to the thematical 

groups or to classify them according to the themes. It is not accidental that the 

linguists prefer to make thematical division in their works. It is shown in the article 

that the first religious views are developed during years and made a whole system. 

It is accepted that it is complicated, durable period. 

 

Rəyçi:                    Adilə Zeynalova 



                  filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



136

Ph.D. LALƏ MƏCİDOVA 

RUQİYYƏ MİRZƏYEVA  

ADU 


lala_majidova@hotmail.com 

 

İNGİLİS DİLİNDƏN İCTIMAİ-SİYASİ TERMİNLƏRİN AZƏRBAYCAN 

DİLINƏ TƏRCÜMƏ PROSESİNDƏ QARŞİYA ÇIXAN ÇƏTİNLİKLƏR 

 

Açar sözlər: terminologiya, söz ehtiyatı, diplomatik, xarakterik.  

Key words: terminology, a vocabulary, diplomatic, characteristic. 

Ключевые слова:   термин,  словарный,  состав,  дипломатический,  характер-

ный. 


 

Yaşadığımız  əsrin ictimai-siyasi və coğrafi mühiti mühüm təsir amili kimi 

özünü həyatın bütün sahələrində göstərir. Belə ki, bu əsrdə bütün sahələrdə, 

xüsusilə diplomatiya sahəsində dövlətlərarası  əlaqə, bağlamları saziş  və mü-

qavilələr, keçirilən samitlər və beynəlxalq konfranslar dünyanın bir çox ölkələrində 

müzakirə olunur. Məhz tərcümə müxtəlifdilli sistemlərin bir-birini anlaması və dərk 

etməsi zamanı ünsiyyət prosesində vasitəçi rolunu oynayır. Daha tam əlaqə 

müxtəlifdilli kommunikantların ünsiyyəti mətn tərcüməsi orijinala tam yaxın olan 

zaman yaranır. 

İctimai-siyasi mühitin inkişafı ilə əlaqədar bu sahə üzrə yeni söz və terminlər 

yaranır və həmin leksik vahidlərin bir dildən digər dilə tərcüməsi zəruriyyəti doğur. 

Tərcümə zamanı  tərcüməçinin qarşısına çıxan problem nəinki tərcümə sahəsində 

təcrübə çatışmamazlığı, həmçinin müəyyən sahə terminologiyası ilə bağlı olur. 

Respublikamız müstəqillik  əldə etdikdən sonra ölkədə çoxlu sayda ölkələrin 

diplomatik nümayəndəlik və korpusları  fəaliyyət göstərir. Bu sahədə  fəaliyyət 

göstərən tərcüməçidən tələb olunur ki, məhz həmin sahənin terminologiyası 

haqqında bilik və anlayışı olsun. Əlbəttə ki, tərcüməçi təhsil aldığı zaman bütün 

sahələrin terminologiyasını öyrənə bilməz. Ancaq buna baxmayaraq gələcək 

tərcümə sahəsi ilə məşğul olacaq tərcüməçilərə ölkənin daha aktual elm və texnika 

sahələrinin terminologiyasını aşılamaq olar. Məs. hüquq, təbib, hərbi, elmi-texniki, 



eləcə də diplomatiya və s.  

Termin latınca terminus sözündəndir, mənası sərhəd, hədd, hüdud deməkdir.  

Termin elmin ayrı-ayrı sahələrində  məntiqi cəhətdən dəqiq formalaşmış 

spesifik anlayışları ifadə edən, təkmənalılığa daha meyl göstərən, üslubi cəhətdən 

neytral olan, bir neçə dildə vahid şəkildə işlənə bilən söz və ya söz birləşməsidir. 

Termin dəqiq olmaqla bərabər həm də qısa olmalıdır. Terminin qısalığı onun 

asan mənimsənilməsi, yadda yaxşı saxlanılması  və ümumiyyətlə elmi dildə sözə 

qənaət edilməsi üçün əsas  şərtdir. Terminlər  əməli fəaliyyətdə  nə  qədər çox 

işləmirsə, ona verilən qısalıq tələbi də bir o qədər çox əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda 

elm və texnikanın sürətli inkişafı ilə məlumat mübadiləsinin həcminin genişlənməsi 

ilə  əlaqədar olaraq, şərhin qısalığı, elmi əsərlərin yığcamlığı  məsələsi xüsusi 

əhəmiyyət kəsb edir.  



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



137

Terminlərdən ibarət elmi bir dil olmasaydı, onda bütün fikirləri təqribi 

təsvirlərlə vermək lazım gələrdi. Məhz buna görə də terminlərin işlədilməsində və 

yazılışında ümumi qaydalar və vahid prinsip gözlənilməlidir. 

Elmi terminlərə ehtiyatla yanaşmaq, onları yerli-yerində  işlətmək tələb olu-

nur, Çünki elmi-fikirlərin bir-birindən ayrılmasında, konkretləşməsində, anlayışla-

rın dəqiq dərk olunmasında onların əhəmiyyəti böyükdür. 

Siyasət ilə bağlı söz və terminlər aşağıdakı leksik-semantik bölgülər üzrə 

qeyd olunmalıdır. 

I. Diplomatik səlahiyyət və vəzifə adları. 

Hər bir rəhbər və vəzifə adı əksər hallarda bu və ya digər təşkilatın, idarənin 

və s. rəhbəri, başçısı anlamında işləndiyindən həmin vəzifələrin mahiyyəti də mü-

rəkkəb xarakter daşıyır. Ona görə də diplomatik vəzifə və rəhbərlik bildirən adların 

əksər hissəsi, ya mürəkkıəb terminlərlə, ya da diplomatik termin – söz birləşmələri 

ilə ifadə olunur. Çünki hər bir vəzifəni fərqləndirmək üçün xüsusi təyin edici sözlər 

də işlədilir ki, bunlar da geniş şəkildə definitivləşdirilir, onlarla nominativlik məz-

munu ilə yanaşı, definitiv funksiyanın da üzə çıxmasına şərait yaradır. Məs. səfir, a-



ttaşe,birinci, katib, konsul kimi sadə terminlərin tərcüməsi çətinlik törətmir. Tərcü-

mə olunan dildə ambassador, attache, first secretary, consul kimi  ekvivalenti tapı-

laraq verilir. 

II. Beynəlxalq təşkilat və idarələrin adları – termin söz birləşmələri şəklin-

də qurulur və mürəkkəb quruluşlu dil vahidləri kimi ayrı-ayrı təşkilat və komitələrin 

adlarının dəqiq şəkildə ifadə olunmasına xidmət edir.  

Beynəlxalq Volyuta Fondu – İnternational Currency Fund,  

Central-İntelegence Agency – Mərkəzi Kəşfiyat Agentliyi (CİA),  

North Atlantic Treaty Organization (NATO) -Şimali Atlantika Müqaviləsi 

Təşkilatı,  

United Nations Orqanization (UNO) -Birləşmiş Millətlər Təşkilatı. 

Bəzi ölkələrin, beynəlxalq təşkilatların adları  qısaldılmış  şəkildə  əks 

etdiriləndə və həmin sözlərin açıqlanmasında geniş ifadə (deyiliş) tərzi yaranır.  

USA (United States of Amerika) – Amerika Birləşmiş Ştatları  

UNO – (United Nations Orqanization) – Birləşmiş Millətlər Təşkilatı,  

FBİ – Federal Bureu of İnvestiqation –Federal Tədqiqatlar Bürosu 

İctimai və beynəlxalq təşkilatların adlarındakı  bəzi sözlər tərcümədə digər 

leksik vahidlərlə əvəzlənir.  

The President of United Nations Orqanization – birləşməsindəki “president” 

internasional termin olduğu kimi deyil, “sədr” kimi tərcümə olunur. 



III Beynəlxalq görüş və sazişlərin adları. 

Bu terminlər adətən ingilis dilinə  səciyyəvi olan mürəkkəb tərkibli söz 

birləşmələrindən ibarətdir. Bir neçə sözün eyni tərkibdə birləşərək mürəkkəb söz 

əmələ  gətirməsi geniş yayılmışdır. Belə mürəkkəb terminlər Azərbaycan dilinə 

tərcümə olunarkən, ayrı-ayrı söz birləşmələri ilə ifadə olunur.  

The House of Representatives – Nümayəndələr Palatası 

PACE – Parliamentary Assembly of the Council of Europe – AŞPA Avropa 

Şurası Parlament Assambleyası. 

Terminoloji mətnin tərcüməsi bədii ədəbiyyatın tərcüməsi ilə müqayisədə bir 

sıra xüsusiyyətləri vardır ki, bu da terminologiyanın xüsusiliyi ilə  əlaqəlidir. 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



138

Terminologiyanın əsas xüsusiyyəti onun dilinin xüsusi terminlərlə və qısaltmalarla 

zəngin olmasıdır. 

Terminoloji mətndə qarşıya çıxan yeni çoxlu sayda terminlərin, hətta 

lüğıtlərdə belə qeyd olunmayan terminlər tərcümə zamanı əsaslı çətinliklər törədir. 

Bu terminlərin çoxluğu dilin söz ehtiyatının qeyri-sabit, bərəkətli və axıcı qatını 

təşkil etməsi ilə əlaqədardır. 

Tərcümənin xüsusi kommunikativ əhəmiyyəti vahidi kimi terminin adekvat 

tərcüməsi məsələsi mətn vahidi kimi funksional olan termin, bu mənada nəzəri və 

praktik əhəmiyyət kəsb edir.  

Müxtəlifdilli mətnlərin tərcüməsi zamanı  tərcüməsi demək olar ki, mümkün 

olmayan söz və ifadələrin uyğun tərcüməsi zərurətindən bu termin, yəni  “ade-



kvatlıq” termini yaranmışdır. Adekvat tərcümə dedikdə, anlayışın mənasının tam və 

ya birmənalı çatdırılması  nəzərdə tutulur, yəni tərcümə olunan dildəki terminin 

başqa dildə eyni məna ifadə edən sözlə  əvəz olunmasıdır. Adekvat tərcümə 

orijinalın məzmununun məna və üslubi xüsusiyyətlərini əks etdirir. 

Terminin adekvat tərcüməsinə olan tələb onun hərfi tərcüməsindən qaçmasına 

kömək edir. Hərfi tərcümə bir qayda olaraq bir mənada mənfi qarşılanır. “Hərfilik” 

əsas fikrin mənasını korlayır, anlaşılmazlığa gətirib çıxarır. Bu xüsusilə də terminə 

aiddir. Termin və onun ifadə etdiyi məna ilk növbədə aid olduğu mətnin mənasını 

ifadə etməlidir. Bununla da, terminin adekvat tərcüməsi zamanı termin (eyni 

anlayışla bağlı ifadənin dil forması) və onun mənası ilə növbədə anlayışın məzmu-

nuyla müəyyən olunmalıdır. 

Diplomatik terminlərin tərcüməsi zamanı  aşağıdakı  tərcümə üsullarına rast 

gəlinir: 

1) terminin olduğu kimi alınması; 2) hərfi tərcümə (kalka etmə); 3) terminolo-

ji ekvivalentin tapılması; 4) terminin təsviri tərcüməsi. 

1) Mətnlə dildən alınma terminlər. 

Bu zaman termin özü ya tam, ya da tərəflərindən biri terminin sürəti kimi 

tərcümə olunur.  

Məsələn,  Diplomatic Corps – Diplomatik korpus, Diplomatic Agent – dip-

lomatik agent, Memorandum – memorandum və s. 

Misallardan göründüyü kimi, bu üsula tərcümə terminin səs və qrafik, yəni 

forma və  məzmun uyğunluğu olduğu kimi saxlanılır. Termin olduğu kimi 

internasional termin olduğu halda tərcümə olunur. 

İnternasonal termin dedikdə, tam və ya qismən ümumi semantikaya malik, 

orfoqrafik, yaxud fonoloji cəhətdən nəzərə çarpacaq dərəcədə yaxın olan, beynəl-

xalq  əhəmiyyətli anlayışları ifadə edən, dünyanın  əksər dillərində (o cümlədən 

qohum olmayan dillərdə) işlənən sözlər nəzərdə tutulur. 

2) Hərfi tərcümə zamanı termin və ya onun elementi sözbəsöz tərcümə olu-

nur. Burada əvvəlki haldan fərqli olaraq, səs və qrafik uyğunluq saxlanılır.  

Məsələn, Verbal Nota – Verbal Nota 

Bir çox diplomatik terminlər Azərbaycan dilinin terminologiyasına rus dilin-

dən hərfi tərcümə olunaraq keçmişdir. 

3. Müqayisəli terminlər. Tərcümə zamanı tərcüməçi tərəfindən mətnin mə-

nasının saxlanılması mütləq təmin olunmalıdır. Xüsusən də diplomatik mətnlərin 

tərcüməsi zamanı cümlənin dəqiq tərcüməsi mütləqdir. 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



139

4. Təsviri tərcümə. Əgər termini yuxarıda  qeyd olunan üsullarla tərcümə et-

mək mümkün deyilsə, o zaman onun təsviri tərcüməsi ehtiyacı yaranır. Daha 

doğrusu termin digər dilə izahlı bir qrup sözlə çatdırılır.  

Məsələn, başqa ölkə ərazisindən miniklə keçib getmək hüququ – transit right; 

vəzifəyə təyin olunmaq haqda etimadnamə - credential on the appoinment to a post. 

Adətən təsviri tərcümə sözbəsöz və ya olduğu kimi tərcüməyə  əsaslanır. 

Əvvəllər izahlı şəkildə tərcümə olunan termin vaxt keçdikcə olduğu kimi, tərcümə 

oluna bilir. Buna görə  də ikidilli terminoloji tərcümə lüğətində belə terminlərin 

olduğu kimi tərcüməsi ilə yanaşı onun təsviri tərcüməsi qeyd olunmalıdır.  

 

Ədəbiyyat 



 

1.  Həsən Həsənov “Müasir Azərbaycan dilinin leksikası” Bakı -2001, səh. 215-

226. 

2.  Abbasbəyli V, Cəfərov “Diplomatiya terminləri” lüğəti, EA, Bakı -2000. 



3.  Qasımov M.Ş. “Azərbaycan dilində terminologiyanın əsasları” Bakı- 1873. 

4.  Məmmədli N. “Terminologiya məsələləri” , Bakı -1987. 

5.  Paşayeva Müzahirə, Jamalbəyli Nelli “Focus on Newspaper”, Bakı – 2007. 

6.  V.A. Korolkova, A.P. Lebedeva, L.M. Sizova “Learn to Read Papers” 

7.  İsmixan Rəhimov “İngiliscə-Azərbaycanca –Rusca müxtəsər siyasi lüğət” Bakı 

– 1965. 


8.  I.V. Arnold “The English Word” Moskva – 1986. 

 

L.Majidova 



R.Mirzayeva

 

The problems of translation of social political terms in the translation process from 



English into Azerbaijani.

 

Summary 



 

 

The Article is devoted to the problems of translation of social political terms. 

Terminology is the most actively developing part of vocabulary. It is the system of 

terms expressing notions referring to a special field of our social, cultural life. A 

term is a word or a group of words expressing a notion that has a special field of 

usage. Terms can be classified according to their structure etymology and use. 

With the development of social political sphere many political? Economic and 

cultural terms appear in the language. 

It is worth mentioning that one should be attentive in the process of 

translation of such terms. For ex. correct equivalents should be found for such 

diplomatic terms as “ambassador”, “attaché”, “first secretary”, “council” etc. 

Therefore the translator should be aware of the terminology of this field. 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



140

Л.Маджидова 

Р.Мирзоева 

Трудности перевода социально политицеских терминов с английского на 

азербайджанский

 

Резюме 



 

Статье  посвящена  проблемам  перевода  социально-политических  тер-

минов.  Терминология  является  наиболее  развивающейся  частью  словарного 

состава  языка.  Это – система  терминов  относящейся  к  специальной  области 

нашей общественной, культурной жизни. Термин – это слово или группа слов, 

выражающая  понятие,  которое  имеет  свою  специальную  область  употреб-

ления.  Термины  могут  классифицироваться  согласно  их  структуре,  этимоло-

гии  и  употреблению.  Большое  количество  политических,  экономических  и 

культурных терминов появилось с развитием социально-политической сферы. 

Следует  отметить,  что  необходимо  быть  внимательным  при  переводе  таких 

терминов. Необходимо подобрать правильный эквивалент при переводе таких 

дипломатических  терминов  как,  например: «посол», «атташе», «первый 

секретарь», «консул» и т.д. А для этого переводчик должен быть ознакомлен 

терминологией  этой сферы.  



 

Rəyçi:                      Kifayət Gözəlova 

                       filologiya elmləri namizədi, dosent 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



141

НАСИРАГА МАМЕДОВ 

доктор филологических наук, профессор 

Бакинский Славянский Университет 

abasova.1984@inbox.ru 

 

СИНТАКСИЧЕСКАЯ  КОНСТРУКЦИЯ  И  КОНТЕКСТ 

 

Açar sözlər: mətn, cümlə, kontekst əvəz edilməsi, qrammatik və leksik məna, ifadə 

olunmuş mövqe, ifadə olunmamış mövqe, sintaktik applikasiya  

Ключевые  слова:  текст,  предложение,  контекстное  возмещение,  грамма-

тическое  и  лексическое  значение,  вербализованная  позиция,  невербализова-

нная позиция, синтаксическая аппликация 

Key words: text, sentence, context compensation, grammatical and lexical mea-

ning, verbalize position, non-verbalized position, syntactic application 

   

В  лингвистике  сложилась  традиция  исследовать  конституирующие 



свойства предложения с опорой на его положение в тексте. Сам же текст стал 

рассматриваться  как  одна  из  синтаксических  единиц,  имеющая  собственную 

структуру [1; 2].  

Разделяя  точку  зрения  на  текст  как  «сообщение  в  письменной  форме, 

характеризующееся  смысловой  и  структурной  завершенностью  и  определен-

ным отношением автора к сообщаемому» [3, c. 4] и понимая контекст как «от-

резок  текста,  вычлененный  и  объединенный  языковой  единицей,  которая 

функционирует в нем, выявляя свое значение» [4, c. 19], отрезок, обладающий 

тесной  связью  компонентов,  рассмотрим  взаимодействие  контекста  и 

конструкций с возмещением и аппликацией. 

Под контекстным возмещением понимается установление грамматичес-

кого  значения  намеченной,  но  незамещенной  синтаксической  позиции,  кото-

рая восполняется из контекста (ближайшего или отдаленного, препозитивного 

или  постпозитивного).  Возмещение  связано  и  с  контекстным  восполнением 

лексического  значения  невербализованной  единицы.  Обратимся  к  примеру: 

Ошеломленный Иван Маркович в ужасе, бормоча что-то несвязное, достает из 

бумажника  сторублевую  бумажку  и  подает  ее  Саше.  Тот  берет  и  быстро 

отходит от него… (А.Чехов. Задача). 

В  контексте,  который  состоит  из  предложений,  тесно  спаянных  друг  с 

другом  структурно  и  по  смыслу,  выделена  конструкция  с  обязательной  при-

глагольной позицией объекта. У данного глагола не определяется абсолютив-

ное значение, следовательно, объектная позиция обозначена, но не замещена 

(берет кого – что). В отрыве от поддержки контекста такие построения рас-

ценивают как неосмысленные, ошибочные [5] (ср. эту же последовательность 

Тот  берет  и  быстро  отходит  от  него  вне  контекста  или  в  абсолютном 

начале  повествования).  В  силу  же  взаимодействия  с  окружением  они  несут 

грамматическое значение невербализованной позиции и «так же полны, как и 

те, которые называются полными» [6, c. 99]. 

Условием  контекстного  возмещения  служит  смысловая  совместимость 

предложения  и  контекста,  проявляющаяся  в  согласовании  сем.  Так,  если 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



142

намечающим является глагол со значением принятия пищи, то в содержании 

контекста необходим соответствующий объект: Земский начальник посещает 

подряд дома и привозит отличный ржаной хлеб и порядочный пшеничный. Я 

сам отведывал (В.Короленко. В голодный год). 

Необходимость  распространителя,  как  и  его  восполнение,  также  оп-

ределяется взаимодействием с контекстом. Так, у глагола видеть абсолютив-

ное  значение «1. Обладать  способность  зрения»,  несовместимое  с  объектом, 

проявляется только при отсутствии соответствующей связи с контекстом [7]: 

Наверно, ночь и выключили свет. Но нет – за дверью громкий женский голос: 

«Ходячие,  обедать  в  столовую!»  Так,  значит,  глаза!  Глаза  не  видят!.. 

(В.Ворошилов.  Капля  света);  для  значения «2. кого-что.  Воспринимать  зре-

нием» этот объект обязателен – если не в самом предложении, то в соседних: 

У  майора  легким  холодком  скатилась  к  щеке  слезинка.  Торопливо  стер  ее, 

оглянулся на товарищей. Нет, никто не видел (К.Симонов. Живые и мертвые). 

 Единицы окружения, в которых сосредоточено восполняющее содержа-

ние, возмещает и лексическую, и грамматическую семантику позиции. Невер-

бализованное  лексическое  значение  обычно  уподоблено  восполняющему.  На 

примере  приглагольных  объектных  позиций  простого  предложения  можно 

выделить  четыре  вида  восполняющих  единиц  контекста.  Это  словоформа: 

Милиционер  протянул  Петрищеву  тетрадочный  листок,  исписанный  косым, 

круглым  почерком.  Петрищев  не  читая  подписал.  Подпиши, – сказал  по-да-

вешнему милиционер, и снова Петрищев не читая подписал протокол о своем 

задержании  во  время  незаконной  ловли  рыбы  (Ю.Нагибин.  Браконьер); 

сочетание  слов:  Шалят  лихие  людишки,  говорю.  Вот  старики  и  собираются 

подкараулить  (Ю.Козлов.  Кайнок). – Вот  старики  и  собираются  их 

подкараулить; предложение: Он ранен! Вы разве не видите? (К.Паустовский. 

Северная  повесть). – Вы  разве  этого  не  видите?;  более  крупное  единство: 

Может быть, ей (Лере) самой придется пожить с отцом, тогда она возьмет 

сына  из  детсада,  потому  что  он  оказался  сейчас  и  без  матери,  и  без  отца. 

Чтобы поехать к старику, она должна получить внеочередной отпуск, за свой 

счет,  конечно,  но  дело  в  том,  что  экспедиция  сейчас  здесь,  в  Марах,  занята 

очень срочными камеральными работами, и начальник уперся, и ни в какую. 

Алеша  советует  уйти  с  работы.  Но  она  не  знает.  Все  так  сложно 

(Ю.Трифонов.  Утоление  жажды). – Но  она  не  знает,  брать  ли  сына  из 



детсада; Но она не знает, брать ли отпуск, уходить ли с работы; Но она не 

знает,  как  быть.  Уподобленность  невербализованного  и  восполняющего 

содержаний  показывают  соотносительные  построения  с  вербализованной 

позицией – взятые из языкового материала и экспериментальные. 

Если  лексически  восполняющее  и  невербализованное  содержание,  как 

правило,  уподоблено,  то  намеченное  грамматическое  значение  может  воз-

мещаться  формами  с  различным,  в  том  числе  иным  грамматическим  зна-

чением.  В  случае,  когда  восполняющее  содержание  сосредоточено  в  слово-

форме,  различаются  три  основных  соотношения  обозначаемой  и  возме-

щающей форм – их совпадение, при котором словоформа как бы переносится 

на  обозначенную  позицию:  Вещи  решили  оставить  снаружи.  Кто  здесь 



возьмет? (О.Неклюдова. Первая любовь Тихона) – ср.: Кто здесь их возьмет?; 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



143

соотнесение  восполняющей  лексемы,  употребленной  в  иной  форме,  нежели 

намеченная,  с  невербализованной  позицией:  Скажите,  нет  ли  у  вас  бланка, 

чтобы пропуск ему написать в Кремль? А то могут не пропустить (В.Иванов. 

Пархоменко) – ср.:  А  то  могут  его  не  пропустить.;  соотнесение  одного  из 

грамматических значений восполняющей словоформы с намеченной позицией 

и  его  преобразование  как  лексико-грамматического:  Лечу?  Лечу.  Все  прек-

расно. Сам начальник шахты провожал (Л.Беляева. Семь лет не в счет) – ср. 

Преобразование  грамматического  значения 1-го  л.  ед.ч.  из  формы  лечу:  Сам 

начальник шахты меня провожал

Если  восполняющее  содержание  сосредоточено  в  единицах,  больших, 

чем словоформа, оно также может соотноситься с намеченным грамматичес-

ким значением как сочетание слов: Платье Оленьки показалось сквозь кусты. 

Давыд Давыдыч покашлял. Можно было и позвать, но ему казалось приятнее, 

чтобы она пришла, с серьезным видом спрашивая глазами, отчего он кашляет. 

Оленька  услыхала  и,  нагнувшись  под  ветками,  подошла  и  села  на  скамью 

(А.Толстой.  Овражки) – ср.:  Оленька  услыхала  кашель  Давыда  Давыдыча… 

Это сочетание образуется на базе имеющихся лексем контекста, семантически 

согласующихся с глаголом и достаточных для восполнения. 

Поскольку  обозначенное  и  восполняющее  содержания  уподоблены,  на-

мечающий  глагол  и  формы  контекста,  связанные  с  возмещающей  единицей, 

оказываются направленными на одно и то же либо сходное значение. Формы 

в таком предложении и в контексте, направленные на сходное содержание (в 

предложении – на невербализованное, в контексте – на восполняющее), назы-

ваются семантически сопряженными [8]. Семантическая сопряженность обес-

печивается  лексическим  тождеством:  Он  ласково  поманил  к  себе  шпица  и, 

когда тот подошел, погрозил ему пальцем. Шпиц заворчал. Гуров опять погро-



зил (А.Чехов. Дама с собачкой); принадлежностью к одной лексико-семанти-

ческой  группе,  например,  лексико-семантическая  группа  результата  мысли-

тельного акта: Давно я обещал побывать там (на заводе), выступить в обеден-

ный  перерыв.  Договорились  на  пятницу  (Ю.Никулин.  Почти  серьезно);  об-

щностью  отдельных  сем – например,  в  контексте:  Отойдя  от  центра  города, 

гимназисты  запели  «Вы  жертвою  пали».  Вся  колонна  учащихся  подхватила 

(И.Бражнин.  Мое  поколение) –  намечающий  глагол  подхватила  означает 

продолжение  действия,  а  сопряженным  оказывается  слово  запели,  в  котором 

приставка выражает начало действия. 

Для определенности восполнения значимо тождество лексического зна-

чения, падежного управления (либо примыкания инфинитива), направленнос-

ти  связи  намечающего  и  сопряженного  с  ним  глагола.  При  этом  тождестве 

восполняющая лексема выявляется однозначно. В нижеприведенном примере 

глагол слышу, сопряженный с намечающим слышат, и восполняющую лексе-

му крик: И вдруг я слышу крик (…) У крыльца стоят и сидят матери ребяти-

шек, положенных в клинику. Они тоже слышат (Н.Амосов. Мысли и сердце) 

– ср.: Они тоже слышат крик

Без  сходного  лексически  или  грамматически  глагола,  сопряженного  с 

намечающим,  определенность  лексического  восполнения  снижается,  нап-

ример:  Он  (актер)  садился  сзади  беседующих  и  начинал  играть  на  скрипке. 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



144

Играл просто так, для своих. И артистам это нравилось. Разговоры кончались. 

Люди сидели и слушали (Ю.Никулин. Почти серьезно…) – ср.: Люди сидели и 

слушали скрипку; … его; … его игру и т.п. Такое возмещение заключается не 

в  попеременном  соотнесении  с  разными  лексемами,  семантически  согласуе-

мыми с глаголом. В этом случае предполагается синкретизм восполнения, т.е. 

установление  значения,  общего  для  согласуемых  лексем:  объект  слухового 

восприятия, недифференцированный в плане «содержание звучания / его ис-

точник / его отправитель». На синкретичном возмещении подтверждается по-

ложение о том, что невербализованное содержание «представляет собой более 

емкий  конденсатор  смысла,  чем  одна  конкретная  вербализованная  единица» 

[9, c. 151]. 

В  сложноподчиненном  предложении  в  одной  или  нескольких  пре-

дикативных единицах также возможны позиции, наполнение которых осуществ-

ляется  из  контекста:  Самир  все-таки  в  поход  отправился.  Как  отец  ни  при-

казывал,  как  мать  ни  просила,  ничего  у  них  не  вышло  (г. «Комс.  правда»).  В 

уступительных  придаточных  глаголы  приказывал,  просила  синсемантичны  без 

заместителей  позиций  содержания  действия  (инфинитив)  и  объекта  (соот-

ветственно – формы  дат.  п.  с  оттенком  адресата  и  формы  вин.  п.).  Семантика, 

наполняющая  позицию  инфинитива,  устанавливается  по  отрицательной  ас-

социации с возмещающей лексемой отправился – ср.: Как отец ни приказывал 



не отправляться, как мать ни просила не идти (остаться дома и т.п.)… 

Грамматически возмещающие формы здесь иные, чем обозначенные. С 

позицией  инфинитива  соотносится  спрягаемый  глагол  отправился

Содержание, наполняющее объектные позиции, сосредоточено в слове Самир 

в  форме  им.  п. – ср.:  Как  отец  ни  приказывал  Самиру  не  отправляться,  как 

мать ни просила его посидеть дома… 

Несовпадение  обозначенной  и  возмещающей  форм  возможно  и  для 

позиции предикативного центра: Служит капитан. Желательно, правда, чтобы 



получше (Ю.Промченко. Дивизион). 

К  отмеченным  выше  случаям  возмещения  добавляются  еще  три 

важнейших, присущих сложноподчиненному предложению: возмещение всей 

главной части: Я не люблю, чтоб начальство с меня требовало. Чтоб я с них 



требовал! (В.Лихоносов.  На  долгую  память);  всей  придаточной,  кроме 

вербализованного  союзного  средства  (что  допускается  только  при  союзном 

слове):  Понадобилась  мне  как-то  принципиальность.  Уж  не  помню,  зачем 

(Крокодил);  возмещение  одной  словоформой  контекста  разных  позиций  в 

двух  предикативных  единицах:  Решили  положить  бумажку (50 рублей)  на 

видное  место  на  прилавке. (…) Вдруг  его  (Чудика)  точно  жаром  обдало:  он 

вспомнил,  что  точно  такую  бумажку  ему  дали  в  сберкассе  дома.  Он 

представил,  как  подумают  многие:  Конечно,  раз  хозяина  не  нашлось,  он  и 

решил прикарманить (В.Шукшин. Чудик). См. хозяин 1. кого-чего. То же, что 

владелец;  Прикарманить.  что.  Завладеть,  самовольно  взять  в  свою 

собственность. 

Синтаксической  аппликацией  называется  наложение  одной  единицы  на 

другую,  при  котором  какой-либо  структурный  элемент  имеет  для  второй 

части  и  всей  конструкции  иное  грамматическое  (возможно,  также  и 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



145

лексическое)  значение,  чем  для  первой.  Область  аппликации – простое  и 

сложное предложение. В простом предложении могут совмещаться граммати-

ческие  значения,  формирующие  предикативные  основы  различного  типа.  В 

приведенном ниже примере у формы им. п. она до многоточия определяется 

семантика  бытийности  главного  члена  односоставного  предложения.  С 

учетом же второй части у формы устанавливается и значение подлежащего, а 

предложение  несет  не  только  семантику  номинативно-указательного,  но  и 

двусоставного:  А  погляди-ка  в  углу-то  кто?  вон  же  она,  вон…  Сидит-то… 

(В.Шукшин. Как помирал старик). 

Условие  аппликации – выражение  грамматического  значения  или 

синтаксического отношения не менее чем двумя словами (совместно), пишу-

щимися раздельно и допускающими соответствующую паузу в устной речи. 

Схема  двучастного  сложноподчиненного  предложения  реализуется 

способом  аппликации,  если  у  компонента  структуры  совмещаются  автосе-

мантичное  и  синсемантичное  значения.  Для  нерасчлененных  предложений  в 

качестве  такого  компонента  выступает  опорное,  определяющее  структуру 

слово – глагольное, местоименное (редко именное). Так, глагол рассуждать 

обладает абсолютивным значением «строить выводы» и сильноуправляющим 

«излагать».  Оба  они  совмещаются  в  следующем  контексте:  Девчонка  сидит, 

видите ли, и рассуждает. О том, что мир случаен… (г. «Комс. правда»). Мес-

тоимение  тот,  в  числе  прочих  значений,  указывает  на  что-н.,  отдаленное  в 

пространстве  или  во  времени,  а  также  уже  упоминавшееся  в  речи  и  уже 

известное  и,  кроме  того,  в  главной  части указывает  на  предмет,  называемый 

относительными словами. Эти два значения совместно определяются в таком 

примере:  Послушай,  а  как  звали  ту  девочку?  Ну,  сапоги  у  которой… (г. 

«Комс. правда»).  

Для расчлененных сложноподчиненных предложений носителем аппли-

кации бывает их существенный компонент: семантический союз. В частности, 

слова чтобы, если бы и некоторые другие выступают в значениях и союза, и 

модальной  частицы.  В  приведенном  ниже  примере  у  слова  если  бы 

накладывается значение частицы – «собственно желания» (без учета послед-

ней предикативной единицы) и союза – собственно условности: О, если бы он, 

этот правнук, знал всю эту историю! Он, вероятно, засмеялся бы еще громче 

(Р.Ивнев. Тарановский). 

Как и возмещение, аппликация встречается также в полипредикативных 

конструкциях:  Сидеть  сложа  руки  было  бы  преступлением.  И  он  делал.  То, 

что  от  него  ожидали,  то,  что  могло  спасти  завод  (А.Перегудов.  Суровая 

песня).  Глагол  делал  во  второй  предикативной  единице  имеет  значение 

«проявлять  деятельность»,  а  по  отношению  к  последующим  предикативным 

единицам – «совершать  что-н.,  работая».  Во  всей  же  конструкции  с 

приодночленным  однофункциональным  соподчинением  эти  значения 

совмещаются. 

При  аппликации  предшествующая  часть  имеет  статус  более  простой 

(иногда лишь количественно) структуры, чем вся конструкция. В построениях 

более  высокого  уровня  аппликация  разнообразнее,  так  как  используются 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



146

возможности  наложения,  свойственные  как  строительным  элементам  самим 

по себе, так и конституирующим компонентам данной схемы. 

При  возмещении  и  при  аппликации  (в  отличие  от  других  показателей 

единства  контекста)  позиция  словесно  выражается  один  раз,  но  значение 

однократно  вербализованного  элемента  распределяется  на  два  звена 

конструкций. Рассмотренный вопрос подводит к решению таких проблем, как 

возмещение при вариативной и двойной связи, ограничение возможностей не 

замещать  те  или  иные  позиции,  сочетаемость  постоянного  контекста  с 

разными видами незамещения. 

 

Литература 



 

1.  Гальперин  И.Р.  Текст  как  объект  лингвистического  исследования.  М.: 

Наука, 1981. 

2.  Валгина Н.С. Теория текста. М., 2003. 

3.  Лосева Л.М. Как строится текст. М., 1980. 

4.  Кодухов В.И. Контекст как лингвистическое явление // Языковые единицы 

и контекст. Л., 1979. 

5.  Иванчикова  Е.А.  О  структурной  обязательности  и  структурной 

факультативности в синтаксисе // Вопросы языкознания, 1965, № 5. 

6.  Мамедов  Н.Ш.  Сложное  предложение  с  параллельными  компонентами. 

Баку: Мутарджим, 2009. 

7. Ожегов С.И. Словарь русского языка. М.: Русский язык, 1991.  

8.  Корпухин  С.А.  Русский  глагольный  вид  в  языковом  сознании // Русский 

язык в школе, 2004, № 3. 

9.  Инфантова  П.П.  Закономерности  организации  невербализованной 

семантики // Семантическая  структура  предложения.  Ростов-на-Дону, 

1978. 

 

N.Məmmədov 



Sintaktik konstruksiya və kontekst 

Xülasə 


 

Məqalədə cümlənin əsas xüsusiyyətləri bilavasitə mətnə əsaslanaraq öyrənilir. 

Mətn özünün xüsusi qululuşu olan bir sintaktik vahid kimi nəzərdən keçirilir.  

Qrammatik və leksik mənaların kontekstdən asılı olaraq əvəz edilməsi və sin-

taktik applikasiya tədqiq edilir.  

İfadə olunmuş  və ifadə olunmamış sintaktik mövqelər qarşılıqlı  əlaqə  şərai-

tində şərh edilir.   

            



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



147

 N.Mammadov 

Syntactic structure and context 

Summary 


 

The article studied on the basis of the text of the main features of the 

sentence. The text itself is considered as a special qululusu a syntactic unit. 

Grammatical and lexical meanings depending on the context and the syntactic 

replacement application is investigated.  

Expression and not the expression is interpreted in terms of the interaction of 

syntactic positions. 

 

 



Rəyçi:                      İlyas Həmidov 

                    filologiya elmləri  doktoru, professor 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



148

                                           



Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin