Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

290

ßÄßÁÈÉÉÀÒØÖÍÀÑËÛà

 

 

ŞÖHRƏT NƏSİROVA 

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

  ADPU  

ş[e-mail] 

 

VƏTƏN TƏBİƏTİNƏ MƏHƏBBƏT TƏRƏNNÜM EDƏN HEKAYƏLƏR 

 

Açar sözlər: müşahidə, hekayə, arı, qarışqa, flora, fauna, qartal, tarix, diyar, meşə, 

güzgü, xonça.  

Ключевые  слова:  наблюдения,  рассказ,  оса,  муравей,  флора,  фауна,  орёл, 

история, край, лес, зеркало.     

Key words: Observation, story, province, flora, fauna, eagle, history, forest, beer, 

mirror, khoncha.  

 

Azərbaycan uşaq nəsrinin inkişafında da öz yaradıcılıq axtarışları ilə seçilən 

Zahid Xəlil uşaq dünyasının, uşaqların xəyal aləminin bədii inikasını yaratmaq üçün 

bu ecazkar sənətin sehrli və sirli boyalarından məharətlə istifadə etmiş, uşaqların 

bədii zövqünü formalaşdırmaqdan ötrü bütün imkanlardan ustalıqla yararlanmışdır. 

Təbiəti öyrənmək onun gözəlliyindən zövq almaq, ayr-ayrı bitkilərin, heyvan-

ların xüsusiyyətlərini bilmək uşaqlar üçün vacib məsələlərdəndir. Axı uşaqların hər-

tərəfli inkişafında, onların təbiət hadisələrindən xəbərdar olması da mühüm rol oy-

nayır. 

Sənətkarın qarışqalar və arılar barəsində yazdığı hekayələr uşaqlar üçün bir 

ensklopedik məlumatdır desən yanılmarıq. 

“Həsən bəy Zərdabidən sərbəst işləmələr” adlı hekayələr toplusu çox maraqlı 

qısa nə yığcam, ən başlıcası isə məlumat verici hekayələrin toplusundan ibarətdir.  

Bir dəfə Ayselin eyvandan küçəyə baxanda atasına verdiyi suallar qarışqalar 

və arılar haqqında hekayələrin yaranmasına səbəb oldu. Arı hara gedir? O, balı 

haradan alır? Mum necə yaranır? “Həsən baba” hekayəsinin sonunda  yazıçı bundan  

sonrakı hekayələrin haqqında qısaca belə  məlumat verir: “İnanıram ki, Həsən 

babanın hekayələri sizə çox maraqlı  məlumat verəcək, hər halda siz bu kitabı 

oxuyub qurtaranda indikindən daha bilikli olacaqsınız[1]. 

Uşaqlar “Ağıllı  və  cəsur qarışqalar”, “Qarışqalar niyə azmır”, “Qarışqaların 

evi”, “Dayə qarışqalar”, “Qarışqaların toyu”, “Qarışqa dostluğu”, “Qarovulçu 

qarışqalar”, “Əkinçi qarışqalar” hekayələrini oxuyan zaman adi, balaca bir qarışqa 

haqqında uşaqlar onlara məlum olmayan bir neçə məlumat öyrənir.  

“Ağıllı  və  cəsur qarışqalar”da balacalar üzgüçü qarışqaların olduğundan 

xəbərdar olur. Sən demə suya düşən qarışqaları üzgüçü qarışqalar xilas edirlərmiş. 

Bunu yaazıçı kiçik oxucusuna belə başa salır. “Qarışqaların batmaq təhlükəsini 

görən o biri taydakı qarışqalar təşvişə düşdülər. Harasa yox oldular. Çox keçmədi 

ki, bir neçə güclü qarışqa gəlib çıxdı. Təzə gələn  qarışqalar üzgüçülər imiş. Onlar 

özlərini suya atıb batanların ayağından tutub suyun üzündə sürünməyə başladılar... 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

291

“Qarlışqalar niyə azmır” hekayəsində isə yazıçı qarışqalarının azmamasının 

səbəbini belə izah edir: 

“Bunun səbəbi qarışqaların iyi bilməsidir. Bir yana gedəndə qarışqaların öz 

ləpirinin iyi yolda qalır. Yuvaya qayıdanda həmin iyi tutub gedirlər və heç zaman 

da azmırlar. 

Qarışqaların özlərinə yuvanı necə qurması barədə  məlumatı “Qarışqaların 

evi” hekayəsində öyrənirik. Bu məlumatı da sənətkarın öz dili ilə versək daha 

yerinə düşər. “Qarışqalar evləri özləri tikir. Özü də bilirsizin nə vaxt? Yağışlı 

havalarda. Axı onların evi yalnız tağbəndlərdən ibarət olur”. 

“Elə ki çöldə yağış yağdı  və torpaq islandı. Bənnalar başlayırlar işə. Onlar 

yerin altında əvvəlcədən düzəltdikləri böyük meydanda birinci mərtəbənin evlərini 

tikməyə başlayırlar. Fəhlələr ağızlarında gətirdikləri palçığı yumrulayıb kərpic şək-

linə salır, bənnalar isə həmin kərpicləri səliqə ilə bir-birinin üstünə qoyur, əyriliyini, 

düzlüyünü bığları ilə yoxlayırlar”. 

Qarışqalar da yumurta verərək çıxalır. Qarışqa yumurtaları dayə qarışqa gö-

türür və üstə yatır. Yuxarı mərtəbədə kürd yatır. Əvvəlcədən yumurtadan qurd çıxır, 

dayə ona yemək verir. 23 gündən sonra baramanın içindən qarışqa çıxır. Bu mə-

lumatları biz “Dayə qarışqalar” hekayəsində öyrənirik. 

“Qarışqaların toyu” yayın axırında olurmuş  bəylə  gəlin isə ortadakı qanadlı 

qarışqalardır. 

“Qarışqa dostluğu” barəsində isə biz bu balaca hekayəni oxuyanda öyrənirik. 

Bəs bunu necə bilmək olur?  “Qarışqa ac olanda dən daşıyan yoldaşlarına yaxınlaşıb 

bığını onun bığına sürtür və öz dilində ac olduğunu söyləyir. Dən aparan qarışqa isə 

o saat apardığı azuqəni ona verib özü azuqə tapmağa gedir. 

“Çapovulçu qarışqalar” da isə biz oxucular çapovulçular barəsində  məlumat 

alır. Çapovulçular, yəni qarışqaların iki, üç nümayəndəsi başqa qarışqa 

ailəsininyerini-yurdunu öyrənməyə gedir, onların gücünə  bələd olur, gəlib 

yoldaşlarına məlumat verir. Çapovulçular başa düşəndə ki, həmin qarışqaları qarət 

edə biləcəklər, günlərin birində ora hücuma keçirlər”. 

“Əkinçi qarışqalar” hekayəsində isə  uşaqlar  əkinçi qarışqalar barəsində  mə-

lumat almaqla yanaşı, bir məlumatı da öyrənir. “Sel nə qədər güclü gəlsə də qarış-

qaların yuvasına qədər qalxmır”. 

Bu hekayələri oxuyarkən bir həqiqəti dərk etmiş olursan. Bunlar hekayə yox, 

əsl ensiklopedik məlumatlardır ki, Zahid Xəlil öz qələminin və istedadının gücü ilə 

uşaqları məlumatlandırır. 

“Mum”, “Arıların yeməyi”, “Bal”, “Beçə”, “Arının düşməni” kimi kiçik 

həcmli hekayələrində isə yazıçı bizə arılar haqqında məlumat verir. 

Mum haqqında hər kəs eşidib. Onun insan orqanizminə, nə qədər xeyir ver-

diyini, tarixən nələrə qadir olduğu böyüklərə aydındır. Lakin kiçik uşaqlara mumun 

necə əmələ gəlməsi haqqında məlumatlar vermək kimi qeyri adi bir fikir hər yazı-

çının edə biləcəyi bir iş deyil. Bunun üçün neçə illik təcrübə və dərin təsdiqlənmiş 

bilik lazımdır: Mən fikrimi təsdiqləmək üçün hekayədən bir parçaya müraciət 

edirəm: “Yazda ağacların çiçəyinə diqqət elə. Rəngli çiçəklərin dibində balaca de-

şiklər olur. Həmin deşiklərdən şirin su axırş. Arılar həmin suyu sorub, qarınlarına 

doldururlar. Elə ki, qarınları doldu qayıdırlar səbətlərinə. Ayaqları ilə səbətin üst qa-

pısından yapışıb başıaşağı sallanırlar. 2-3 saat beləcə qalırlar. Qarınlarındakı şirin su 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

292

yavaş-yavaş çevrilib mum olur və arının qarnından, böyründəki deşiklərdən çıxıb 

tökülür. Arı həmin mumu ayağı ilə qoparır və ağzına alıb çeynəyir. Onu yumrulayır 

və səbətin ağzına örtülmüş taxtaya yapışdırır”. 

“Arıların yeməyi” hekayəsində isə məlum olur ki, arılar çiçəklərin içində olan 

zoğ yumurtalıqda zoğların başında yerləşən torbaların içində olan sarı tozlarla 

qidalanırlar. 

Səbət nədir? –  

Səbətə toz daşıyan arıların ayaqları tüklü olur. Axırıncı cüt ayaqların qırağı 

çökük olur. Bu çökük yerlər arının səbəti hesab olunur.  

Bundan başqa sənətkar  balın necə yaranması barədə də məlumat verir. 

Bal necə yaranır? Becə nədir? Arıların düşməni kimdir? kimi suallara da bu 

kiçik hekayələrdə tam cavab tapmaq mümkündür. 

Nəsr  əsərlərində  də  sənətkar təbiətə nüfuz edir, təbiətin adi predmetlərində 

belə məna axtarır. Z.Xəlil uşaqlara heç vaxt təbiəti sevin demir, təbiəti onun canlı 

və cansız varlıqlarını öz gözəlliyilə, öz donunda-artırmadan,  əskiltmədən uşaq 

səmimiyyəti, uşaq inamının sonsuzluğu ilə təqdim edir və göstərir.  

Gənc nəslin mənəvi tələblərini dərindən duyan, müasir ədəbi prosesin məf-

kurə istiqamətini, mənəvi estetik dəyərini real şəkildə dərk edən Zahid Xəlil Vətənə 

məhəbbət hissləria aşılayan şüuru formalaşdıran əsərlər yazmağı daha üstün tutaraq 

dərin məzmunlu nəsr nümunələri yaratmışdır. Sənətkar Azərbaycanın tarixini, zən-

gin təbiətini, flora və faunasını  hər qarış torpağını yeni nəslə tanıtdırmaq üçün 

orijinal əsərlər yaratmışdır. 

Yaradıcılığına şeirlə başlayan Z.Xəlil təkcə şeirlərində deyil, nəsr əsərlərində 

də Azərbaycanın təbiətini  əlvan boyalarla canlandırır, onun füsunkar gözəlliyini, 

ucsuz bucaqsız bərəkətli çöllərini, aydın səmasını real cizgilərlə  təsvir edir. Oxu-

cunu respublikanın paytaxtına, Abşeron yarımadasına, Lənkəran, Astaranın subtro-

pik bağlarına, çay plantasiyalarına, meyvələr diyarı Quba-Qusar rayonlarına, qədim 

tarixə malik olan Muğan, Şirvan və Qarabağın göz oxşayan, Könül açan mənzərəsi-

ni görmək üçün səyahətə çıxarır, bu yerləri qarış-qarış gəzdirir. Müəllif təsvir etdiyi 

bu gözəl bərəkətli torpağı özü qarış-qarış gəzdiyi üçün bu təbiət mənzərələri sanki 

bir mahir rəssamın politrasından rəng alır. Sıx yaşıllıqlar qoynunda gizlənmiş Göy 

gölün göz yaşı kimi dupduru sularından içib, bu aynada öz gözəlliklərindən 

qürrələnən xallı maralları, bu yerlərə rövnəq verən otları, Hacıkəndin Kəpəz dağının 

möcuzəli təbiətini qələmə alan Zahid Xəlil Azərbaycanın füsunkar  diyarını uşaq-

lara sevdirə bilir. “Mavi dəniz üzərində” adlı kitabını uşaqların yaş xüsusiyyətlərinə 

uyğunlaşdıraraq, Azərbaycanı onlara onların anladığı dildə  təsvir və  tərənnüm et-

mişdir. Oxucu vətənin bir canlı guşəsindən o birinə keçir. Dəli Kürün kükrədiyi, 

aşıb-daşdığı günləri xatırlayır. Mingəçevir  şəhərinin yaranma tarixini vərəqləyir. 

Sənətkarın Azərbaycan haqqında yazdığı “Qartal qanadlı ölkə”, “Mavi küləklər 

şəhəri”, Dalğalar-qayalar”, “Ellər gözəli”, “Arıların kəşf etdiyi kənd”, “Aşıq”, 

“Xaldanlı uşaqlar”, “Quş toyu”, “Göydən düşən almalar”, “Çinar əhvalatı” hekayə-

lərində sənətkar həm doğma vətənə məhəbbət hissləri tərbiyə etmiş, həm də uşaqlar-

da vətənpərvərlik duyğularını oyada bilmişdir. Hekayələri oxuduqdan sonra istər-

istəməz yazıçının təsvir etdiyi doğma yurdumuzu qarış-qarış  gəzmək və öz göz-

lərinlə görmək istəyirsən. 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

293

Azərbaycanı “Qartal qanadlı ölkə” adlandıran sənətkar Abşeron yarımadasını 

onun başı, Lənkəran-Astara şəhərini onun bir qanadı, o biri qanadı isə Quba Qusar 

rayonlarıdır. Muğan, Şirvan və Qarabağ isə bu qartalın vətənidir. 

Zahid Xəlil bir sıra hekayələrində Azərbaycanın tarixini vərəqləyir, amma 

bunu elə edir ki, balaca oxucularda böyük maraq oyanır və tarixi faktlar əbədilik 

onların beynində həkk olunur. 

Yazıçının müşahidələri  əsasında qələmə aldığı “Quş toyu” hekayəsində 

müəllif Azərbaycanın qoruq və meşələrində bir məna verərək, alleqorik üslubda 

quşların toyuna bənzətmiş, oxucusuna da belə  təsvir etmişdir. Yol xatirələri 

əsasında  qələmə alınmış “Gəncə qapısı hekayəsi” mövcud tarixi materiallara 

istinad edilərək qələmə almışdır. Sənətkar uşaqların dərk edəcəyi bir şəkildə Gəncə 

şəhərinin yaranma tarixini qələmə almışdır. “Qarabağ dastanı” hekayəsini tədqiqat-

çılar “Bu günün ağrı və yaralarına məlhəm olan, yeni nəslin vətənpərvərlik hissini 

bir daha formalaşdıran” əsər adlandırmışlar. Yazıçı Azərbaycanın ayrılmaz  hissəsi 

olan Qarabağın igid və    qəhrəman oğullarının fədakarlığından, düşmənlərə qorxu 

bilmədən mübarizə aparmalarından söz açır. Şuşa şəhərinin  təməlini qoymuş Pəna-

həli xanın Qarabağ xanlığının bütövlüyü naminə apardığı yorulmaz fəaliyyətindən 

dönə-dönə danışır. 

“Rahib işığı” adlı  sənədli hekayədə  sənətkar yeni nəslə öz mənəvi-əxlaqi 

tərbiyəsi və insani davranışı, ülvi sevgisi ilə nümunə olan Rahib Məmmədovun ca-

van ömrünün sevincli və kədərli anlarını obrazlı şəkildə təsvir edərək bütün gənc-

liyə eyni ruhda tərbiyə olunmağa arzulayır. 

1992-ci ildə çapdan çıxan “Odlar yurdunun paytaxtı” kitabına daxil edilmiş 

“Zeynalabdin”, “Fırlancaq”, “Yolda hadisə”, “Daş diyarı” hekayələrində yazıçı 

uşaqları qiyabi səyahətə  çıxarır. Hansı  məkanda ayaq saxlayırsa o yerin tarixini, 

etnoqrafiyasının sirlərini onlara genuiş  təsvir edir və tarixi faktları yadda qalan 

şəkildə təqdim edir. 

“Aşıq” hekayəsində müəllif uşaqlara el sənətkarı, aşıq sənəti haqqında söz 

açır. Bu kiçik hekayədə verillən məlumat öz məna tutumu, məzmun dolğunluğu ilə 

diqqəti cəlb edir. 

“Danışan dostlar diyarı” hekayəsi canlı bir həyatdır. Uşağın xarakterini, 

dedikləri sözlər, qeyri-adi hərəkətlər, hadisələr, bir sözlə, bu balaca varlıqlara 

bağlılıq, onlarla təmasda olmaq Zahid Xəlilin gözəl nağıl və hekayələr yaranmasına 

səbəb olmuşdur. Kiçik yaşlı Aysel hekayənin əsas qəhrəmanıdır. Bu kiçik qız böyük 

bir düşüncə ilə “neft daşları daş  kimi  suzur”  müdrik  ifadəsinə heyran qalmamaq 

olmur. Ayselin özünəməxsus dünyagörüşü var. Qobustana atası ilə səyahət zamanı 

gördüklərini soruşub öyrənməyə çalışır. Yazıçı Ayselin timsalında bütün uşaqlarda 

“danışan-düşmən dostlar diyarı olan Qobustan qayaları haqqında geniş  təəsürat 

yaradır və bizdə keçmişə tarixi abidələrə hörmət kimi hisslər oyadır. 

Zahid Xəlil hekayələrində özünü göstərən  ən mühüm məsələlərdən biri də 

yeni fikir demək bacarığıdır. Məs, “Dalğalar-tayalar” hekayəsindən bir parçaya 

diqqət edək: “Azərbaycanın üstündən təyyarə ilə keçsəniz bir az diqqətli olun. 

Xəzər dənizinin dalğaları o qədər hündürə qalxır ki, pambıq tayalarına oxşayır. Bə-

zən də pambıq tayaları qayalara bənzəyir. Sənə elə gəlir ki, ucsuz-bucaqsız pambıq 

plantasiyaları yaşıl dənizdir. Bəlkə  də buna görə pambıq yığan maşınları “mavi 

gəmi” adlandırırlar. Bizdə belə bir misal var: Adam yaxşı bir iş görəndə deyirlər 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

294

“Üzün ağ olsun! Pambıq həm torpağın üzünü ağardır, həm də  əməkçi insanların. 

Belə bir bitkini sevməyə dəyər. 

“Göy gölün səhəri” hekayəsi bilmədiklərimiz bir çox sirlərdən bizi agah edir: 

“Azərbaycanın xəritəsində onun adı “Göy göl”dü. Hacıkənddən bir az yuxarı, 

Kəpəz dağının ətəklərində cilvələnir. Səyyahlar deyirlər ki, ona “Meşə güzgüsü” adı 

daha yaxşı yaraşır. Axı gölün dörd bir yanındakı sıx meşə səhərdən axşamacan gölə 

baxıb saçlarını darayır. 

Yəqin çoxu bilmir ki, səhər saat 5-lə 6-nın arasında gölün ətrafında marallar 

sırayla düzülüb gözlərini suya necə zilləyirlər. Onlar gözlərini mümkün qədər geniş 

açıb heyrətlə gölün dibindən çıxan Günəşə    baxırlar. Günəş sudan çıxanda qızıl 

damlaların suya necə damdığını marallar hər gün görür  və yalnız həmin an 

arxayınlıqla buynuzları ilə kürəklərini qaşıyırlar. Bu o deməkdir ki, hər  şey 

xoşbəxtliklə qurtardı. Günəş göldən çıxıb üfüqə yapışa bildi. 

Sənətkar hekayələrindən birində Şusanı “xonça şəhəri” adlandırır Xalqımızın 

qədim bir adəti var: qohumların və dostların toyuna xonça aparırlar. Iri bir sininin 

içinə şirniyyat doldurub, üstünə qırmızı yaylıq örtərlər. Sonra onu başlarından da bir 

az yuxarı qaldırıb toyda süzürlər və xonçanı bəylə gəlinin otağına apararlar. 

Əgər yolunuz Şuşaya düşsə, hələ ora 10-15 kilometr qalmış  qədim  Əsgəran 

qalasından baxsanız görərsiniz ki, dağlar səhəri xonça kimi yuxarı qaldırıb. Elə bil 

dağlar bu səhərin sakinlərinin nə qədər xoşbəxt olduğunu bütün dünyaya göstərmək 

istəyir: 

Hekayələrində Zaqatalanı qızılgül kollarının vətəni, Qubanı “Şafran” və “Ro-

zmarinin”, “Cırhacırlı” alma sortlarının vətəni kimi sevdirən sənətkar Bakı haq-

qında danışanda “Qız qalası” barəsində də tarixi baxımından elə məlumatlar verir ki, 

kiçik oxucular özləri belə düşünmədən Azərbaycanın taixini vərəqləmiş olurlar. 

Sənətkar Bakını “Gözəlliklər şəhəri”, “Hər gün gəncləşən şəhər” kimi təsvir 

və tərənnüm edəcək uşaqlara sevdirir. 

Vətən təbiətinə  məhəbbəti dərk etmək mühiti anlamaq baxımından Zahid 

Xəlilin Azərbaycanın təbiəti ilə bağlı yazdığı hekayələri də əvəzsizdir. O, qələminin 

qüdrəti ilə ilk baxışda bizə adi görünən məsələləri mənalandırmağa, obrazlı fikir 

söyləməyə oriojinal təsvirlərə səy göstərmiş və buna böyük sənətkarlıqla müvəffəq 

olmuşdur. 

Uşaq dünyasının məhəbbət və ehtiramını qazanan Z.Xəlil təbiətə, gözəlliyə 

qiymət verməyi bacarmış, Azərbaycanın al-əlvan çöllərini, dağlarını, min bir dərdin 

dərmanına çevrilmiş flora və faunasını söz məzmununun yüksək-sənət dilinə 

çevirərək ölməz klassiklərimizin davamçıları cərgəsində öndə yer qazanmışdır. 

 

Ədəbiyyat 

 

1.  Hacıyev A. Azərbaycan sovet uşaq ədəbiyyatı. – Bakı, 1984. 

2.  Qasımzadə Q. Ədəbiyyatımız, mənəviyyatımlz. “Uşaqların qocaman 

tərbiyəşisi” məqaləsi. – Bakı, 1988, s. 272-278. 

3.  Yusifoğlu R. Uşaq ədəbiyyatı. – Bakı, 2006. 

 

4.  Əsgərli F. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının mərhələli inkişafı. – Bakı, 2009. 

5.  Əsgərli F. Uşaq ədəbiyyatı: qarşılıqlı yaradıcılıq qaynaqları – Bakı, 2010. 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

295

Шохрат Насирова  

Рассказы  воспевающие любовь к природе Родины 

Резюме 

 

  С  точки  зрения  понимания  окружающего  мира,  восприятия  любви  к 

природе  рассказы  Захида  Халила  незаменимы.  Эти  рассказы  основаны  на 

глубокой наблюдательности писателя и подарена подрастающему поколению. 

В статье идёт речь о детских рассказах воспевающих любовь к Азербайджанс-

кой природе. Объектом исследования стали короткие рассказы прививающие 

любовь и уважение к истории Азербайджана, её флоре и фауне, одним словом, 

к каждому клочку этой земли.      

 

                              Shohrat Nasirova  

The stories glorifying love to homeland nature 

Summary 

 

The stories which writes Zahid Khalil about Azerbaijan nature is irreplaceable 

from the standpoint to perceive love to homeland nature and comprehend 

surrounding. These stories have written on the basis of deep observation of writer 

and made a present to young generation. Zahid Khalil was told the stories glorifying 

love to homeland nature  in the article. The short and laconic stories loved 

Azerbaijan history, flora and fauna to little children are investigated. 

 

Rəyçi:                      Zenfira  Tahirli 

             filologiya üzrə fəlsəfə  doktoru, dosent

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

296

РАМИЗ БАГИРОВ 

Бакинский государственный университет 

[e-mail] 

 

ГОРОДСКАЯ ТЕМА В РУССКОЙ ПОЭЗИИ ПЕРВОЙ 

ПОЛОВИНЫ ДВАДЦАТОГО ВЕКА 

(на материале стихов о Баку) 

 

Açar sözlər:  rus  ədəbiyyatı,  şəhər mövzusu, Bakı haqqında  şeirlər, həyat 

problemləri, qəhrəmanlıq 

Ключевые слова: русская литература, городская тема, стихотворения о Баку, 

проблемы жизни, героика  

Key words: Russian literature, city theme, poems about Baku, life problems, 

heroics 

 

В русской городской литературе – поэзии и прозе первой половины XX 

столетия,  помимо  ярких  показательных  образцов,  порою  обнаруживались 

сочинения,  весьма  сомнительные  в  культурно-эстетическом  отношении. 

Последние  явно  засоряли  историко-литературное  пространство  некоторым 

числом откровенных подделок под настоящее искусство. Особенно наглядно 

это  проявлялось  в  поэтических  «творениях»  множащегося  в  России  корпуса 

представителей  так  называемой  «городской»  или,  напротив, «деревенской» 

литературы.  В  своё  время  видный  русский  писатель  Виктор  Астафьев 

совершенно  определённо  выразился  относительно  закрепившихся  в  теории 

литературоведения терминов «городская» и «деревенская» поэзия (или проза). 

В.Астафьев считал, что такой поэзии нет, а есть просто литература – хорошая 

и  плохая.  Аналогичного  мнения  придерживались  и  другие  творцы  новой 

поэзии.  Однако,  вопреки  категоричному  заявлению  Виктора  Астафьева, 

многие  современные  литературоведы  всё-таки  склоняются  к  необходимости 

размежевания  понятия  собственно  «городской»  и  иного  рода  тематики  в 

литературе,  культуре  и  искусстве.  Ведь  заострение  внимания  на  первой 

предоставляет  возможность  размышлять  над  отдельными  общечеловечес-

кими, следовательно, актуальными проблемами обширного пласта городской 

литературы,  поэтической  в  первую  очередь.  В  обобщённо-схематическом 

виде  это  бурное  развитие  городов, «ножницы»,  возникающие  между  боль-

шими  столичными  городами  и  их  пригородами  как  в  культурно-прос-

ветительском,  так  и  сугубо  профессиональном  или  этническом  отношениях. 

Русских  поэтов  нередко  также  интересуют  вопросы  взаимоотношений 

горожан и провинциалов, принципы распределения рабочих мест и т.д. 

  Следует  отметить,  что  к  этой  теме  нередко  обращались    и  азер-

байджанские    ученые  -литературоведы  А.Дж.Гаджиев (2), С.Ф.Турабов (3), 

М.З.Садыхов (4) и др. Однако все эти исследования отражали лишь отдельные 

грани русско-азербайджанских литературных и культурных связей. Материал 

по  городской  поэзии  в  них  либо  вовсе  отсутствует,  либо,  представлен  в 

крайне незначительном объёме. 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

297

Таким  образом,  можно  констатировать,  что  избранная  тема  неДОС-

таточно  разработана  и  требует  дальнейших  творческих  поисков,  т.к.  не  все 

параметры  интересующей  нас  русской  городской  поэзии  указанной  эпохи 

достаточно  изучены.  Одним  из  таких  параметров  является  её  внутреннее 

тематическое разграничение. Профессор Р. Гейбуллаева на этот счёт полагает: 

«Обозначенные уровни национальной литературы … взаимосвязаны с её сис-

темообразующим  началом  с  религиозно-идеологическими  и  ментальными 

основами  национальной  литературы,  включающими  социальное  поведение, 

этикет и мораль» [1,22].  

Хотя  автор  имеет  в  виду  азербайджанскую  поэзию  и  прозу,  ясно,  что 

эти  системообразующие  критерии  можно  отнести  и  к  русской  поэзии  озна-

ченного периода.   

В целом  приведённые точки зрения по настоящему вопросу, вероятно, 

сложились по определённым причинам. Во-первых, на рубеже XX – XXI ве-

ков  вполне  очевидной  стала  размытость  границ,  неосновательность  и 

искусственность  данного  понятия.  Во-вторых,  массовый  процесс  урбаниза-

ции, захвативший в ряде стран большие слои населения, привёл к темАтичес-

кому разброду, так как под различными ракурсами целый ряд острых и болез-

ненных вопросов неоднозначно освещался в национальных литературах. 

Наша  основная  цель  заключается  в  проведении  литературно-критичес-

кого и лингвистического анализов бакинских стихотворений русских поэтов  с 

выделением  сюжетных  основ,  идейно-художественного  содержания,  осо-

бенностей композиции и большого арсенала изобразительных средств.  

Русская поэзия первой половины XX века, посвящённая этим и многим 

другим важным вопросам, связанным с жизнедеятельностью бакинцев, носит 

особый  характер.  В  чём  это  проявляется?  По  нашему  твёрдому  убеждению, 

она  не  укладывается  в  «прокрустово  ложе»  вышеприведённых  тем  именно  в 

обобщённо-схематическом виде. Дело в том, что специфика такой литературы 

во  многом  была  обусловлена  отличительными  чертами  менталитета  восточ-

ных народов, а также характерными  особенностями функционирования всех 

государственных  систем  столицы  Азербайджана,  прежде  всего  связанных  с 

процессом  добычи  нефти. «Чёрное  золото» – сокровище  Баку,  и  мимо  этого 

богатства не могли пройти русские поэты.  

Следует учитывать и тот факт, что Баку (как в середине XX века, так и в 

наши  дни)  относится  к  одним  из  крупнейших  городов  не  только  бывшего 

Союза,  но  и  мира.  Вышеназванные  общие  и  частные  проблемы,  бесспорно, 

ярче отражаются на примере больших центральных городов, столиц бывших 

союзных республик. Это и понятно: ведь именно масштабность большинства 

острых  проблем  различного  назначения  вдохновляла  русских  художников 

слова. Одни писали, к примеру, о строительстве новых объектов, другие упор-

но отстаивали теорию «старых крепей», то есть открыто защищали идею сох-

ранения прежнего облика легендарного Баку, третьих, интересовали вопросы, 

связанные  с  развитием  нефтепроизводства.  Наконец,  были  и  такие,  которые 

сосредоточили главное внимание на нашем городе как месте творческого от-

дохновения.    

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

298

Обширные  хронологические  рамки,  охватывающие  всю  первую  поло-

вину XX столетия, позволяют реально показать, как русские поэты отражали 

поступь  истории.  А  именно:  типичный  романтик  Н.  В.  Котляревский,  сим-

волисты Р. М. Амиров,  В. Я. Брюсов и др. описывали дореволюционную обс-

тановку  в  Баку  и  соответственно  мировоззрение  представителей  «старшего» 

поколения.  

В 1920-х годах бурные перемены во всех областях общественной жизни 

бакинцев мастерски описали корифеи русской поэзии В.В. Маяковский и С.А. 

Есенин. Их идеи  разделяли будущий видный лермонтововед В.А. Мануйлов и  

один из лидеров символизма В. И. Иванов.  

Традиции этих названных поэтов, в чьём творчестве нашла отражение и 

бакинская  тематика,  были  органично  продолжены  М.П.  Герасимовым,  М.П. 

Юриным,  Г.  Веселковым  и  некоторыми  другими  стихотворцами.  Показа-

тельно,  что  в  предыдущий  период  бескомпромиссная  и  беспринципная  поз-

иции  русского  и  европейского  капитализма,  позволившaя  безжалостно  экс-

плуатировать  нефтяные  источники  Азербайджана,  сдерживала  вдохновение 

русских  поэтов.  Возможно  именно  поэтому,  произведений  того  периода  о 

Баку  немного.  Но  в  период 1920-1930-х  годов  положение  дел  изменилось  в 

лучшую сторону как в количественном, так и в качественном отношениях.   

По  окончании  периода  первоначальной  советизации  Азербайджана, 

когда  силы были брошены на строительство нефтяных объектов, с историчес-

ких  и  художественных  позиций  к  реалистическому  отображению  атмосферы 

нелёгких 1930-х  годов  присоединились  С.А.  Обрадович,  И.  Аракчиев,  А.А. 

Жаров,  И.Н.  Молчанов  и  др.  Особенностью  этого  периода,  прежде  всего, 

явилась поэзия истории и поэзия природы, словно слитые воедино.  

Отдельную  группу  стихотворений  составляют  произведения  о  герои-

ческом  подвиге  бакинцев  в  годы  Великой  Отечественной  войны.  С 1941 по 

1945-е  годы  повсеместно  на  территории  Азербайджана  был  выдвинут  девиз: 

«Всё для фронта, всё для победы».  

Некоторые русские поэты достаточно активно включились в борьбу как 

печатным  словом,  так  и  конкретными  делами.  Можно  особо  отметить 

стихотворения о Баку С.С. Иванова, Ю. Н. Благова, Н.Н.  Асеева, И. Б. Ора-

товского и др.  

И, наконец, с 1945- по 1950-е годы начинается качественно новый этап 

освоения Баку русской поэзией. В указанный исторический период , с одной 

стороны, широким фронтом была развёрнута

 

необъятная, блистающая всеми 

красками романтического «местного колорита» панорама Баку. Индустриаль-

ная  мощь  и  красота  этого  города  вдохновила  на  новые  творения  Л.  И.  Оша-

нина,  П.  М.  Панченко,  А.  Е.  Адалис,  А.  Л.  Плавника,  М.К.  Луконина,  П.Г.  

Антокольского и многих других.  

С другой стороны, активной оказалась география передвижений русских 

поэтов  по  Востоку  с  пребыванием  в  Баку  в  частности.  Прежде  чем  создать 

свои произведения о Баку, они исколесили весь Чёрный город, пахнущий 

мазутом и пропитанный людской кровью. Это позволило им впоследствии 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

299

не  только  с  сугубо  романтических,  но  и  строго  реалистических  позиций 

трезво оценить труд бакинцев-нефтяников. 

Таким  образом,  русская  поэзия,  посвящённая  различным  проблемам 

жизни Баку и бакинцев, аккумулировав их в полувековой период, продемонс-

трировала  историческую  эстафету  поколений  в  её  стремительном  посту-

пательном движении. Изучение этих явлений с историко-литературной точки 

зрения представляет несомненный интерес. 

Русские  поэты  в  указанный  период  сосредоточили  свое  внимание  на 

динамике  процесса  капитализации,  непосредственно  затронувшего  интересы 

бакинцев. Причём, в своих стихотворениях поэты писали не только об ударниках 

труда,  но  и  невыносимых  условиях  их  существования.  Таким  образом, 

стихотворения  русских  поэтов  звучали  не  только  как  гимн  нефтяникам  Баку. 

Героика  повседневных  будней  и  добыча  «чёрного  золота»,  соприкоснувшись 

друг  с  другом,  превратились  в  художественное  отображение  трудоёмких,  но 

потенциально  возможных  способов  выживания,  явившись  составной  частью 

деятельности  людей,  главным  источником  их  дохода  и  первостепенной 

политической стратегией. 

В центре внимания многих русских поэтов, описывавших размахи «шагов 

индустриализации»  города,  прежде  всего,  оказались  сами  субъекты  труда – 

человек с его мечтами, надеждами и стремлениями. Однако, в то же время поэзия

 

демонстрировала  и  ведущую  политику  республиканских  властей.  Ведь 

индустриальный  подъём  в  Баку,  да  и  республике  в  целом,  по  мнению  русских 

поэтов, был в первую очередь тесно связан с нефтяными залежами в столице и 

пригородах.  Направление  пристального  интереса 

отдельных 

русских  худож-

ников  на  искоренение  такого  положения  вещей  силою  поэтического  слова

,  как 

правило,

 приводило к непосредственному признанию отрицательных рецидивов 

технологизации,  когда  бакинец-нефтяник  автоматически  становился 

винтиком  промышленных  процессов.  Такой  тематический  поворот,  по  на-

шим наблюдениям, слабо просматривается в сугубо литературоведческой 

критике  и  представляет  собой  поле  для  новых  и  актуальных  научных 

исследований.   

Русская  поэзия  о  Баку  избранного  периода  предоставляет  нам  цен-

ный  этнографический  материал.  Речь  идёт,  прежде  всего,  о  натуралис-

тически  точном  и  выверенном  описании  подробностей  процесса  труда 

нефтяников.  

Русские  поэты  нередко  оказывались  в  самой  гуще  острых  событий, 

наблюдение  за  работой  бакинских  тружеников  становится  основой 

предварительного  замысла,  закономерно  переплавляемого  в  стихи.  Для 

некоторых художников слова это фактически превращалось в поэзию каж-

додневного  трудового  подвига.  Для  современной  филологической  науки 

Азербайджана  определённый  интерес  представляет  методика  сбора  фак-

тов, в результате которой появился цикл бакинских стихов.  

С  другой  стороны,  та  же  методика  наблюдения  открывала  русскому 

поэту  путь  к  сердцу  жителей  Баку.  В  стихотворениях 1920-1950-х  годов 

есть немало ярких и показательных примеров откровенно благожелатель-

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

300

ного  приёма  гостей  из  России  в  часы  досуга,  равно  как  и  описания  тра-

диций,  нравов  и  обычаев  азербайджанского  народа.  Таким  образом,  рус-

скими  поэтами  на  протяжении  первой  половины XX века  был  собран  и 

обработан  обширный  материал  как  исторического,  так  и  этнографичес-

кого значения.      

Особый  интерес  представляют    стихотворения  и  «маленькие  поэмы» 

русских поэтов, посвящённые многообразным сторонам жизни Баку на протя-

жении первой половины XX века.  

Понятно,  что  обозначенные  хронологические  рамки  требуют  дополни-

тельных  комментариев  к  той  обстановке,  в  которой  жили  и  творили  русские 

поэты,  побывавшие  в  Баку,  т.к.  она,  в  свою  очередь,  в зависимости  от  резко 

изменяющихся условий жизни бакинцев оказывалась разноликой.  

Прежде  всего,  необходимо  принимать  во  внимание  то  обстоятельство, 

что  Азербайджанская  Демократическая  Республика  (АДР)  в  годы  своего 

существования (а в этот период было создано немало интересных произве-

дений) фактически была первой в мусульманском мире.  

Причём,  если  подавляющее  число  других  государств  тюркского 

происхождения  в  своём  возникновении  базировались,  главным  образом, 

на религиозной основе, то Азербайджан периода АДР основывался на сов-

ременной  базе  национальной  государственности.  С  этой  точки  зрения, 

Баку оказался первой тюркской столицей.  

Некоторые стихотворения русских поэтов этой поры объективно от-

ражали  не  только  те  сложности,  которые  были  вызваны  крайней  поли-

тической  противоречивостью  суждений  разных  партий  и  группировок, 

равно  как  и  общей  нестабильностью  в  городе,  но  также  призывали  рабо-

чих-нефтяников к братству и сплочённости.  

Причём, эта тенденция оказалась в такой мере жизнестойкой, что и в 

последующие  периоды  отозвалась  лозунгами  в  защиту  единения  всех 

наций.  Так,  уже  с 1920-1930-годов  русские  поэты,  посетившие  город  на 

берегу «седого Каспия», уяснили для себя два нижеследующих фактора: 

1.  В  связи  с  бурным  ростом  нефтяной  промышленности  в  Баку 

стали  стекаться  огромное  количество  трудовых  людей – представителей 

самых  разных  национальностей,  сформировавших  многочисленный  и 

интернациональный отряд бакинских рабочих.  

2.  Среди  всех  городов  Закавказья  именно  Баку  является  самым 

интернациональным  и  к  тому  же  удивительно  сплочённым  по  части 

трудовых  подвигов.  Это  отмечается  в  целом  ряде  лучших  произведений 

русских поэтов в первой половине XX века.    

Такие взгляды в основном сохранялись и в последующее (то есть воен-

ное) десятилетие. В силу специфики функционирования военно-государствен-

ной машины в Баку, русские поэты в основном описывали не столько военно-

ратные подвиги на фронтах войны, столько работу бакинцев в тылу.  

Темы и идеи русской городской поэзии 1945 – 1950-го годов существен-

но обогатились за счёт гуманистической направленности. Русских городских 

художников слова в первую очередь заинтересовали не сами экономичес-

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

301

кие  показатели  бакинцев,  а,  скорее,  степень  выживаемости  жителей 

столицы,  работавших  в  указанные  годы  на  пределе  своих  сил  и  возмож-

ностей.  Анализ  стихотворений,  написанных  в  этот  период,  ясно  показ-

ывает, что борьба политических сил в бакинском регионе просто не могла 

оставить  равнодушными  тех  русских  литераторов,  которые  посещали 

Баку, слышали или имели письменную информацию о нашем городе. 

Так  в  конце 1940-х  годов  появилось  немало  стихотворений  филосо-

фского  и  психологического  содержания,  существенно  расширилась  меж-

дународная  проблематика,  в  полную  силу  дала  о  себе  знать  позиция 

поэта-гражданина, гуманиста, отдававшего свой голос в защиту трудового 

народа Баку.