Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Ключевые слова
- AUDİOPUBLİSİSTİKANIN TARİXİNƏ BAXIŞ
|
Литература
1.
Гейбуллаева Р. Сравнительная типология прозы. Баку: Элм, 1999, 187 с. 2. «Если ты Баку не видел…» Стихотворения русских поэтов о Баку. Составитель и автор предисловия А. Дж. Гаджиев. Баку: Гянджлик, 2004, 275с. 3.
Турабов С.Ф. Азербайджан в творчестве русских и советских писателей (рассказы, повести, стихотворения, очерки, воспоминания, высказывания). Баку: Азгосиздат, 1977, 130с. 4. Садыхов. М.З. Очерки русско-азербайджанско-польских литературных связей. Баку: Азернешр, 1975, 183с.
Ramiz Bağırov XX əsrin birinci yarisi rus poeziyasinda şəhər mövzusu (Bakı haqqında şeirlər əsasında) Xülasə
Məqalədə Bakı və bakılılara həsr olunmuş rus şairlərinin əsərlərinin xüsusi mahiyyət daşıdığı vurğulanır. Qeyd olunur ki, bu əsərlərdə Bakının sənayeləşdirilməsi, orada yaşayan insanların arzuları, ümidləri, səyləri təsvir olunur. Bakıya həsr olunmuş şeirlərin bir qismi Böyük Dünya müharibəsi illərində bakılıların əmək qəhrəmanlığına həsr olunmuşdur. Bunların arasında S.S.İvanov, Y.N.Blaqov, N.N.Aseyeva, İ.B.Ortovski və b.-nın əsərlərini qeyd etmək olar. Filologiya məsələləri – №5, 2014
302 Ramiz Bagirov City theme in russian poetry of first half of twentieth century
(On a material of verses on Baku) Summary
Poems by Russian poets devoted to Baku and its inhabitants are emphasized in the article. It is marked that the industrialization of Baku, wishes, hopes, efforts of the people lived there are described in those poems. One part of those poems described the labour heroism of the people lived in Baku during the Great World War.
Poems by S.S.İvanov, Y.N.Blaqov, N.N.Aseyeva, İ.B.Ortovski, etc. were among them.
Rəyçi: Professor Aqil Hacıyev Filologiya məsələləri – №5, 2014
303 ESMİRA MƏMMƏDOVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru ADU esi-mis@hotmail.com Y.V.GÖTENİN ŞƏRQ FƏLSƏFƏSİNƏ BAXIŞ Açar sözlər: Şərq fəlsəfəsi, mistisizm, ideya, Şərq poeziyası, inkişaf Key words: Eastern philosophy, mysticism, idea, Eastern poetry, evolution Ключевые слова: восточная философия, суфизм, идея, восточная поэзия, эволюция Alman ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri kimi Y.V.Götenin yaradıcılığında Şərqə marağının əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Hələ Y.V.Göteyə qədər bir çox şərqşünaslar Şərq xəzinəsindən bir sıra dəyərli, tarixi və coğrafi məlumatlar toplamışdır. İlk dəfə olaraq Şərq mədəniyyətinin estetik dəyərlərini Qərbin qabaqcıl mədəniyyəti ilə uzlaşdıran Herder olmuşdur. Onun fəlsəfi məqalələri “Xalqın səsi” külliyyatı nəinki Qərb-Şərq ideyalarının uzlaşdırılması üçün bünövrə yaratmış və Şərq fəlsəfəsini tanımağın ilk toxumlarını səpmişdir. Bununla belə, Qərb-Şərq ədəbiyyatlarının uzlaşdırılması, həmçinin “Dünya ədəbiyyatı” anlayışının formalaş- dırılması Herderin davamçısı kimi Y.V.Göteyə mənsubdur. Onun Şərq mədəniy- yətlərinin cəmləndiyi “Qərb-Şərq Divanı” kimi dünya əhəmiyyətli ədəbiyyat nümu- nəsi, əlbəttə ki, Şərqə böyük marağın nəticəsidir. Göte qırx il Şərqin “üstü açıq sirli- sehirli xəzinəsi”ni xəyalında gəzdirmiş, Şərqin, demək olar ki, bütün dünyanın tari- xi-mədəni abidələri olan İncili, Tövratı və Quranı öyrənmiş, bir çox tarixi hadisələr, adət-ənənələrlə tanış olmuşdur. Bu baxımdan “Faust”, “Qərb-Şərq Divanı”, “Poezi- ya həqiqəti” kimi əsərlər uzun illərin məhsuludur. Şərq haqqında Götenin uzun illər qəlbində yaşatdığı düşüncələr Hammer fon Purqstalın tərcüməsində fars poeziyası ilə tanışlıqdan sonra yenidən, həm də yeni bir təkanla və inamla baş qaldırdı. Hafiz “Divan”ının almanca tərcüməsi Göteyə Şərq poeziyasının, ümumiyyətlə, Şərqin sehirli dünyasının, incə insani duyğuları- nın, dərin mənalı tarixi dəyərlərinin gizli qaldığı xəzinənin açarını verdi. Bu tərcü- mələr Götedə daha dərinlərə getmək, gündoğan ölkələrin insani duyğuları xəzinəsindəki inciləri toplayıb külliyyat halında Qərb oxucularına çatdırmağa sövq etdi. Bu məqsədlə ilk olaraq o, ərəb-fars dillərini öyrənməyə başladı. Məhz Şərqi öyrənməyi, onun ümumbəşəri dəyərləri ilə həmvətənlərini bəhrələndirməyi qarşısın- da məqsəd qoymuşdur. J.G.L.Kozeqartenə görə oxuculara o kəs xoşdur ki, onları öz ardınca Qərbdən Şərqə aparsın, təkcə xeyirxah məsləhətləriilə deyil, hər şeydən əv- vəl, Şərq ölkələrinə nəzər salsın və bütün bunlara hansı gözlə baxmaq lazım oldu- ğunu izah etsin... Alman oxucularına bu şərəfi “Qərb-Şərq Divanı”nın müəllifi bəxş edir. Şairin ruhu bütün həqiqətlər və gözəlliklər üçün açıqdır və o Şərq poeziyasının ruhunu və təbiətini, rənglərini qavramağa və ifadə etməyə qadirdir. “Qərb-Şərq Di- vanı”nda “Hikmətnamə” əsərində Qərblə Şərqin əlaqəsi belə əlaqələndirilir:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
304 “Was schmueckst du die eine Hand denn nun Weit mehr, als ihr gebuehrte?” Was sollte denn die linke tun, Wenn sie die rechte nicht zierte? ” (7,166)
Hamıya bəllidir, hamıya aydın, Düzdün sol əlinə daş-qaşları sən. Əgər sağ əlinlə qazanmasaydın, Belə çox olmazdı sol ələ düşən (7, 167).
Şeirdəki bu motiv Sədinin “Gülüstan” əsərindən alınmışdır. Əsərdə Caminin ilk olaraq barmağını üzüklə bəzəyən olduğunu göstərir. Camiyə məhz sol əlinin üzüklə bəzəndiyini sual edildikdə o: “Sağ əl onsuz da gözəldir, çünki o sağdır” deyə cavablandırmışdır. Göte də “Divan”da məhz özünün Şərqə hədsiz marağına irad tutanlara cavab olaraq Caminin əsərindəki bi fikirdən istifadə etmişdir. O, bununla sübut etmişdir ki, dünya mədəniyyətlərindən təcrid olunub, ədəbiyyatı yalnız müəyyən çərçivələrdə qapanıb qalması, inkişaf zəncirinin qırılması, xüsusilə də, ümumbəşərlə hissənin bütövlükdə həyati əlaqəsinin pozulmasına səbəb olar. Göte Şərqdə insan şərəfini, sözün fəlsəfi mənasında, insani duyğuları ümimiləşdirmək və ilahiləşdirmək dərəcəsinədək yüksəldən və onları dünyanın və həyatın əsası olduğunu təsdiqləyən humanist ideyaların köklərini axtarırdı. Bu axtarışların uğurlu nəticələri Qərb və Şərqin mədəni-tarixi incilərinin zərgər dəqiqliyi ilə uzlaşması “Divan”ın demək olar ki, bütün şeirlərində hiss olunur. Sədinin digər bir kəlamından “Sada roz” bəhrələnən Göte “Moganni Nameh” əsərindəki “Talismane” şeirində həyatı dərketməni önə qoymuşdur.
Im Atemholen sind zweiehlei Gnaden: Die Luft einziehen, sich ihrer entladen; Jenes bedraengt, diese erfrischt; So wunderbar ist das Leben gemischt. Du danke Gott, wenn er dich presst, Und dank ihm, wenn er dich wieder entlaesst. (7,18)
Nəfəsdə gizlənir iki xoşbəxtlik, Biri genişlikdir, digəri darlıq. Biri nəfəs almaq, digəri vermək; Həyat – bir möcüzə, bundadır demək. Şükr et yaradana cəfa verəndə, Cəfasın üstündən götürəndə də... (Tərcümə E.Məmmədova)
Şərq poeziyasında Göte fəlsəfi lirikanın nümunələrini tapmışdır. Göte yaradıcılığında əsas prinsip həyatın bünövrəsini təşkil edən ziddiyyətlərin universal qanununun inkişafı ideyasıdır. Göte inkişafın spiral dairə üzrə daha yüksək dərəcədə təkmilləşməyə doğru yüksəlişini düşünürdü və bunu “təşəkkül spiralı” (inkişaf prosesində törəmə spiralı) adlandırırdı. Onun fikrincə dünyadahər şey qarşılıqlı əlaqə olub dəyişkəndir.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
305 Məlumdur ki, mövcud olan bütün ziddiyyətlər və əksliklər yeniləşməyə aparır və inkişaf üçün yeni stimullar yaradır. Bu ideyanı ifadə edən mövzu Götenin “Qərb- Şərq divanı”nın “Müğənninamə” (“Moganni Nameh”) əsərinin “Dünyəvi həyat” şeirində verilmişdir. Bu şeir 29 iyul 1814-cü ildə Götenin Frankfurtdan Visbadenə səyahətində yazılmışdır. Səmanı qara duman bürümüşdü, tufan yaxınlaşırdı. Gecə cansıxıcı idi, çovğundan xəbər verən külək, duman kimi tozu göyə qaldıraraq qovurdu. Hafizin lirikasında toz əhəmiyyətli rol oynayıb, sevgilinin qapısı önündəki toz, sultanın xalısından yaxşıdır, sevgilinin qapısından küləklə gələn tozun qoxusu müşkdən, gül yağından əzizdir.
Treibt der wind von ihrer Pforte Wolken Staubs behind vorüber, Mehr als Moschus sind die Duefte Und als Rosenöl dir lieber. (7, 40)
Müşkdən, gül yağından bihuş ürəklər, Saf duyğularına bağlayaronu. Ancaq qapısında əsən küləklər, Süpürüb dəf eylər toz buludunu. (7,41)
Beləcə durmadan yenilənən təbiətin tükənməz gücündən şeir yarandı. Qəzəbli külək, toz və yağış vasitəsi ilə bir-birinə zidd elementlərin sintezindən yaşıl həyat əmələ gəlir. Göte də şeirində bu fikri belə ifadə etmişdir: Wenn jetzt alle Donner rollen Und der ganze Himmel leuchtet, Wird der wilde Staub des Windes Nach dem Boden hingefuechtet.
Und sogleich entspringt ein Leben, Schwillt ein heilig Heimlich Wirken, Und es grunelt und es grünet In den irdischen Bezirken. (7, 40)
Göylər guruldayır şimşək çaxanda, Hər tərəf bir anlıq nura bələnir. Fırtına qarışıq yağış yağanda, Bu dustaq torpağa işıq ələnir.
Yeni nəfəs gəlir göydən buludla, Torpaqdan yaşıl qan, yaşıl can axır. Açılan çiçəklə, cücərən otla, Torpağın nəyi var canından çıxır. (7, 41)
Götenin fəlsəfəsi – hərəkətdə olan fəlsəfədir. Göteyə görə hərəkət nədir? Hərəkətin əsasında zərurət, hər şeyin müəyyən məqsədə yönəldiyini dərk etmək dayanır. Hər şey təşəkkülün zəruri qanunları ilə hərəkət edir. Subyektin obyektdən Filologiya məsələləri – №5, 2014
306 ayrılığı əsla mümkün deyil, çünki onlar vahid bir vəhdət təşkil edir. Bu düşüncə Götedə İslamla daha dərindən maraqlanmaq hissi oyatdı. Çünki İslamın müqəddəs kitabı Quranda Göte axtardığı suallara cavab tapa bilirdi. Zərurət təbii qanundur, o dəyişilməzdir, təbii qanunlar insanın iradəsindən asılı olmayaraq mövcuddur. Quranda ifadə olunan bu fikirləri düzgün dəyərləndirən Göte zərurəti müəyyən etməyi, dərk etməyi və onu doğuran səbəbləri aşkarlamağın zəruriliyini dönə-dönə göstərirdi. Düşüncə və hərəkətin vəhdəti dedikdə isə - Götenin fikrincə düşüncə nə qədər dərin olarsa, hərəkətin - əməlin effekti daha yüksək olar. Hərəkət bilgiyə bağlı, demək ki, hərəkət həyatın ən yüksək formasıdır. İnkişaf nəticəsində yaranan bütün hadisələr əksliklərin (ziddiyyətlərin) universal qanununun nəticəsidir. Göte inkişafı daim hərəkətdə olan və daha yüksək təkmilləşməyə doğru gedən spiral dairəsinə bənzədir. Hər bir forma öz gücü çərçivəsində özünün əksinə malikdir ki, bu da inkişafın əvvəlkinə uyğun daha yeni mərhələyə keçməsini təmin edir. Beləliklə də, materiyanın formaları birinin məhrum olması və yenisinin, daha təkmilinin yaranması kimi sonsuz əvəzolunma prosesindən keçir. Təbiətdə qapalı dairə üzrə daim inkişaf yoxdur. Göte bu fikirləri dialektik alleqorik formada “Divan”da Quran surələri, həm də Sədinin şeirləri nümunələrində ifadə etmişdir. Ziddiyyətli obrazlar Götenin bütün yaradıcılığı boyu onun poeziyasının, dramaturgiyasının və epik əsərlərinin obrazları nümunəsində özünü göstərir: Faust və Mefistofel və s. Gotenin inkişaf ideyası - hərəkətin mənbəyi olan ziddiyyətlərin dərk edilməsi fonunda, onun həyatı boyu bir xətt kimi keçir. Lakin bu xətt “Di- van”da yuxarıda adları çəkilən obrazlar arasındakı subyektiv əksliklər çərçivəsindən çox-çox kənara çıxır, demək olar ki, həyatın bütün sahələrini əhatə edir, inkişafı və yeniləşməni təmin edən nə varsa hamısı fəlsəfi poeziyanın dili ilə açıq və “məxfi” şəkildə ifadə olunur. Həyat hərəkətdədir – 13 Fevral 1829-cu ildə Gote Ekkermanla olan söhbətində belə bir fikir söyləmişdir ki, ölü yox, canlı olaraq durmadan təşəkkül tapır və dəyişir. “Die Gottheit aber ist wirksam im Lebendigen, aber nicht im Toten; Deshalb hat auch die Vernunft in ihrer Tendenz zum Goettlichen es nur mit dem Werdenden, Lebendigen zu tun” (3, 453). Bununla da Göte bildirmişdir ki, məhz inkişaf nəticəsində təkamülün enerjisi fasiləsiz yeniləşməni və yüksəlişi təmin edir. Həyatın mahiyyətini və insanın vəzifələrini Göte bu tükənməz imkanda görürdü. Sonralar Gotenin təbiət elmlərinə olan marağı və təbiət barəsindəki düşüncələri onda sufizmə ilan marağına təkan verdi. Sufizmə görə İlahi ideya təbiətlə, maddi varlığın ritmi məhz onun durmadan təkmilləşməsi ilə birləşdirilir. Göteni sufizmdə özünə cəlb edən də məhz onun təbiətlə bağlı düşüncələri ilə üst- üstə düşən bu fikir olmuşdur. Göte sufizmdə sonsuzluq ilə birləşməyə aparan inkişaf ideyasını, “ali məqsəd” uğrunda fədakarcasına düşünmək və ona qovuşmaq cəhdini, Allahla qovuşmaq dərəcəsinədək yüksəldən özünü fəda etmək sevgisini tapmışdır. Gote bu məqsədə doğru yüksəlişi dörd mərhələdə göstərmişdir. İlk mərhələ olaraq dahilərin fikirlərindən bəhrələnərək dünyanı dərketməni özündə təbliğ etməyi; böyük səylə təkmilləşməyə doğru məqsədə çatmaq tolunda özünü buna təslim etməyi; vəcdə gəlmək – yəni hissiyyatın ən yüksək dərəcəsinədək təkmilləşməsi, burada orqanizmdə şərabla, sevgi duyğusu ilə bağlı olan hisslərin ifadə olunması nəzərdə tutulur ki, məhz Hafiz lirikasında şərab və sevginin tərifi belə gözəl təqdim olunur, nəhayət, fərdin ümumi ilə qarışıb birləşməsini; uca həqiqətə çatmağı – Allaha qovuşmağı nəzərdə tutmuşdur. Əlbəttə ki, Göte həyatla
Filologiya məsələləri – №5, 2014
307 bağlı, özünün estetik fəlsəfi, ümumbəşəri ideyalarını öz əsərlərində də təqdim etmişdir. Böyük alman mütəfəkkiri Götenin yaradıcılığı eyni zamanda onun həyat salnaməsindən, duyğularından ibarət olmuşdur. Onun hərbirəsəri yaşadığı dövrünün, fikirlərinin ifadəsidir. Y.V.Göteyə görə Şərq fəlsəfəsi anlayışı çox dərin və tükənməzdir və onun bu vaxtadək araşdırdığı ölkələrlə bitmir. Bu anlayış daha geniş ərazini əhatə edir və Şərqi tanımaq üçün daim axtarışda olmağı tələb edir. Ədəbiyyat 1. Mommsen Katarina. Goethe und arabische Welt. Frankfurt. M. Insel Verl, 2001, S.669. 2. Stemmrich Koehler, Barbara. Zur Funktion der orientalischen Poesie bei Goethe, Herder, Hegel; Frankfurt. M Lang, 1992, S. 305. 3. Ekkermann I.P. Goethes Gespräche mit Ekkermann. Aufbau Verlg. Berlin, 1955, S. 733 4. G.I.V. Примечание и заметки для лучшего понимания западно-восточного дивана: проблемы востоковедения. М., 1960. 5. Брагински И.С. Синтез в диване и классическая поэзия на фарси. М., 1963. 6. Кессел Л.М. Западно-восточный диван. М., 1973. 7. Qubatov Ə. Yohan Volfqanq fon Qöte. Qərb-Şərq divanı. Bakı: Şirvannəşr, 2008, s. 380.
The view of j.w.goethe to eastern philosophy Summary
As one of the outstanding people of German literature, J.W.Goethe’s interest to East in his creativity had significant role. It was Herder who first coordinated the aesthetic value of Eastern culture with Western progressive culture. As his successor the philosophical views of Goethe is profound. The Eastern philosophy of Goethe is broad and it requires forever exploration for getting acquainted with East.
E. Mamedova Взгляды и.в.гете на восточную философию Резюме
В творчестве одного из выдающего представителя немецкой литературы Гёте, важную роль играл интерес к Востоку. В первые эстетические ценности Востока были сопоставлены с передовой Западной культурой в работах Гер- дера. Гётё, как его последователь, имел такие же глубокие философские взг- ляды. Восточная философия Гёте очень обширна и требует постоянных исследований для познания Востока.
Rəyçi: Professor Svetlana Cəbrayılova Filologiya məsələləri – №5, 2014
308 ŞƏLALƏ QULİYEVA BDU-nun “Televiziya və radio jurnalistikası” kafedrasının dissertantı selale_meh@mail.ru
xidməti, İctimai-siyasi proqramlar. Ключевые слова: Аудио публицистика, радио журналистика, Последние Известия, информационные службы, Политико-экономические программы. Key words: Audioissue, Radio Journalism, "Latest News", Information service, social and political programs.
Publisistikanın köməyi ilə cəmiyyətin bütün sahələrində movcud olan problemləri önə çəkmək, əhəmiyyətli məsələləri məntiqi faktlarla, konkret dəlillərlə işıqlandırılmaq və ictimai rəyin formalaşmasına təsir etmək mümkündür. Professor Famil Mehdinin sözləri ilə desək “publisistika ictimai-siyasi, əxlaqi, iqtisadi və s. aktual problemləri elmi-məntiqi dəlil və sübutlar, obrazlı-ehtiraslı mühakimələr, lirik düşüncələr, konkret xarakterlər, tiplər vasitəsi ilə əks etdirən sənət növüdür”. (6.s.13) Publisistikanın tarixi qəzetlərdən başlayıb. Daha sonra isə radio- televiziyanın və internetin yaranışı ilə kommunikasiya vasitələrində sahələr üzrə publisistikanın inkişafına meydan açılıb. Professor Qulu Məhərrəmli yazır: “Mass Media termini tətbiq edilənədək publisistika anlayışı Almaniyada mətbuata sinonim olan söz kimi işlədilib. İctimai tərbiyə və məlumatlandırma vasitəsi, sosial informasiyanın təşkili və ötürülmə üsulu kimi cəmiyyətə xidmət etməklə sosial qurumların fəaliyyətinə təsir göstərərək mühim rol oynayır…”(7.s.25) Audio və publisistika sözlərinin vəhdəti “audiopublisistika”, yəni “radio- publisistika”nın meydana gəlməsinə səbəb olub. Audiopublisistika radio əməkdaşının yaradıcılıq məhsulu olaraq söz və musiqinin vəhdətindən meydana gələn veriliş, dinləyiciyə təqdim olunan efir ma- terialıdır. Jurnalistikada bu termin aktual əhəmiyyət kəsb edir, “çox zaman jurnalis- tikanın məzmununu ifadə edən anlayış kimi” (8.s.25) bütün janrlarda işlədilir. Audiopublisistikanın təməli ABŞ-da qoyulub. Ölkədə kütləvi radioyayımın tətbiqindən sonra ictimai məzmun kəsb edən verilişlərin hazırlanması ideyası ortaya çıxıb. Eksperiment kimi tətbiq edilən əyləncəli şouları qısa bir vaxtdan sonra informasiya yönlü proqramlar əvəzləyib. Amplitud Modulyasiyanın-orta dalğa yayımlarının gerçəkləşdiyi tezliyin və bunun əsasında maneələri dəf etmək gücünə malik olan, xeyli sayda səs çalarlarını ötürə biləcək daha keyfiyyətli yayımın (Amplitud-Modulyasiya ) vasitəsilə 8 MK stansiyası tərəfindən 1920-ci il avqustun 31-də Miçiqan ştatının Detroit şəhərində ilk xəbər proqramı səslənib. 1930-cu illərin əvvəllərində Amerika mətbuatı ilə radiosu arasında “elan olunmamış müharibə” gedir. Qəzet əməkdaşlarına məxsus xəbərlərin efirdə səs-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
309 lənməsinə qarşı çıxan jurnalistlərin təkidi ilə radioda onlardan istifadəyə qadağa qoyulur. Bu halda yayımın rəhbərləri əlac axtarmaq məcburiyyətində qalır. “1930- cu il Edu Kloberin rəhbərliyi ilə Xəbərlər Xidməti, "The New York Times" yaradılır və yeni qurumun əməkdaşları tərəfindən efirə xəbərlər toplanır. Yəni, ilk radioxəbərin işlənməsi prosesinə başlanılır. Beləliklə yeni şərait radiojurnalistikanın yaradıcılıq formalarını üzə çıxarır.”...(11.s.19) YUNESKO-nun təşəbbüsü ilə bir sıra ölkələrdə radioproqramların kollektiv şəkildə dinlənilməsi üçün radioforumlar yaradılmışdı. Kənd radioforumları adətən şəxsi gigiyena, təsərrüfat, vətəndaşların hüquqları ilə bağlı məsələlərə həsr olunurdu... Böyük Britaniyada başlayan sadə formatlı verilişlər 1923-cü ilin ortalarından maraqlı proqramlarla əvəz edildi. Bu ölkənin radio tarixində ən böyük xidməti tərkibində xəbər, təhlil, simfonik musiqi, radiotamaşalar, debatların təşkil olunduğu, yüksək jurnalistika və efir mədəniyyətinin nümunəsi hesab edilən bir məktəbin (radiojurnalistika sənətinin ) özülü hesab edilən BBC kimi (Britaniya Yayım Korporasiyası) universal xarakterli bir verilişin müəllifi olmasıdır. (10.s.22) Bolqarıstan, Almaniya Demokratik Respublikası, Rumıniya, İtaliya, Fransa, Yaponiyada və s. ölkələrin radiolarında əsasən üç istiqamətdə verilişlər hazırlanıb. İnformasiya, əyləncə və maarifçilik məqsədi ilə tərtib edilmiş proqramlar ef- irin əsas məğzini təşkil edib. Başqa ölkələrdə isə musiqi proqramları gün boyu efirin 90 faizini tutub. 1920-ci illərin sonlarında alman radiosunda informasiya və publisistikaya aid proqramların hazırlanması, maarifçilik verilişlərinin yüksək sənətkarlıqla işlənməsi müşahidə olunurdu. Xüsusən almanlar qonşu ölkələrdə xof yaratmaq təbliğatı aparır, hamıdan güclü olduqlarını, hər sahədə üstünlüklərini nümayiş etdirmək missiyasını qarşıya məqsəd qoyaraq radionu təbliğat alətinə çevirmişdilər. Fransa radiosunda publisistikanın özəlliyi ondan ibarət idi ki, digər ölkələrdən fərqli olaraq bir neçə istiqamətdə hazırlanan verilişlərdə milli mədəniyyətə xüsusi önəm verilirdi. Öndə informasiya, maarifçilik proqramları, ikinci sırada isə radioteatr və musiqi verilişləri dayanırdı. Orijinal əsərlərin səhnələşdirilməsi və zövqlü musiqi proqramlarının tərtibində fransızların xidməti yetərincədir. “ Klassiklər
efirdə” adlı uzunömürlü veriliş ən populyar radio proqramı kimi yadda qalıb. Söz və mətbuat azadlığına görə Fransa radiosu özünün ilk sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə seçilib. Türkiyədə 1927-ci ildə 5 saatlıq efirdə dinləyicilərə hər gün 10 dəqiqə Anadolu Agentliyinin xəbər bülleteni təqdim olunurdu. (9.s.4). Əvvəlcə İstanbul, sonra Ankara radiosu quruldu. Hər iki radioda efirin 80 fai- zini musiqili, qalan saatlarda isə xəbərlər və ictimai-siyasi proqramlar təşkil edirdi. Türkiyə radiosunda publisistika 30-40-cı illərdə vüsət alıb. Bu vaxta kimi əsa- sən radioquruculuq prosesinə önəm verilib, fransalı mütəxəssislərin köməyi ilə öl- kədə ötürücü stansiyalar qurulub və proses başa çatdıqdan sonra söz, fikir mey- danına dönüb. “Dövlətin ağzı, millətin qulağı” (8.s.39) adlanan radionun ökənin hər bir yerində eşidilməsi üçün hökumət zəruri addımlar atıb. Radiopublisistikanın Rusiyada da özünəməxsus ənənəvi formaları inkişaf edib. Siyasi şərait, kütləyə yeni fikir təlqin etmək, sosializm ideyalarının təbliği, yeni düşüncə tərzinin formalaşması üçün bütövlükdə ölkə mətbuatı xüsusi stra- Filologiya məsələləri – №5, 2014
310 tegiya üzrə çalışırdı. Radionun özəlliyi isə Leninin söylədiyi kimi “kağızsız və mə- safəsiz qəzet” kütlə ilə birbaşa əlaqə qurmaq, ünsiyyət yaratmaq üçün unikal vasitə idi. (4.s.74-75) “Ümumittifaq radio”su (1991-ci ilə qədər belə adlanıb) SSRİ-nin tərkibində olan bütün respublikaların vahid mərkəzi radiosu hesab edilir və yerlərdə radio işinin təşkilini, proqram siyasətini həyata keçirirdi. Ümumittifaq radiosunun siyasi fəaliyyəti yerli radiolar üçün əsas prioritet xətt sayılırdı. 1932-cü il avqust ayında Ümumittifaq radiosunda Mərkəzi İnformasiya re- daksiyası yaradıldı və radioqəzetlərin əvəzinə “Son xəbərlər” bülleteni hazırlandı.... 1933-cü ildə “Gənclər” redaksiyası yaradılır və peşəkar gənc kadrların hazırlığı prosesinə başlanılır. Sovetlərə qarşı yönələn xarici təhlükə, daxildəki ək- sinqilabi düşüncələrin məhvi, vahid dövlətin iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi üçün yerlərdə sosializm yarışlarının təşkili, əmək adamlarının qəhrəmanlıqları, bir sözlə “sovet adamı”nın dolğun portretini yaratmaq radiopublisistikanın ən böyük tələbi idi. Almanların ölkəyə hücumu isə sovet radiosunun inkişafına da təsirsiz ötüş- mədi. 1941-ci il, müharibə başlayandan iki gün sonra Sovet Məlumat Bürosu ya- radıldı və ölkənin bütün yaradıcı insanları alman faşizmini məhv etmək üçün öz qə- ləmi ilə səfərbər olundu. Müharibə illərində hərbi publisistika güclü inkişaf etdi. Düşməni susdurmaq üçün yeni radiolayihələr yazıldı. “Sovet xalqının mərdliyi, onun öz azadlığını və istiqlaliyyətini qorumaq əzmi, faşistlərin getdikcə daha çox itki vermələri və Sovet xalqının qələbəyə sonsuz inamı, SSRİ-nin qələbəsinin beynəlxalq əhəmiyyəti” (1.s.39) ikinci dünya müharibəsi illərində audiopublisistikanın düşündürücü möv- zuları idi. Hələ müharibədən əvvəl, radio vasitəsilə beynəlxalq aləmdə Rusiya özünü tanıtmağa başlamışdır. “1933-cü ildə Moskvadan dünya xalqlarının 8 dilində (al- man, fransız, ingilis, macar, ispan, italyan, isveç, çex) verilişlər yayılırdı”.(2.s.10). Müharibə ərəfəsində 13 dildə veriliş hazırlanırdısa, 1941-ci ildə 21 xalqın dilində danışırdı. Qələbədən sonra, bərpa dövründə, quruculuq illərində də radio ölkənin bir nömrəli təbliğatçısı rolunu oynadı. Radio işinin yaxşılaşdırılması, kadr hazırlığı ilə bağlı müxtəlif qərarlar verilir, respublikalarda, bütün sovet ərazilərində radiodan istifadə üçün kabel xəttləri çəkilirdi... Azərbaycan radiopublisistikasının tarixinə gəlincə, ölkənin ictimai-siyasi hə- yatı qələm əhlinə rəngarəng mövzular üzərində işləməyi diktə edirdi. Radionun ya- randığı tarixi şərait və sonrakı illərdə baş verən siyasi situasiyalar audiopublisistika- nın inkişafında öz təzahürünü tapıb. Radiopublisistikanın təşəkkülündə bu amillərin təsiri danılmazdır. Demokratik Cümhiriyyətin süqutundan sonra ziyalılarda ruh düşkünlüyü ya- randığından, radionun açılışı tərəqqipərvər qüvvələr üçün yenilk sayılırdı... “Böyük Qardaşın canfəşanlığından” çaş-baş qalmış millət, yeni qurulan hökumətin siyasi fəaliyyətindən güc almağa çalışırdı... Azərbaycan ziyalılarının kütləvi məhvi ilə nəticələnən repressiya illərində (1937-1938) radionun ilk söz sahiblərinə də divan tutuldu... Filologiya məsələləri – №5, 2014
311 İkinci dünya müharibəsinin başlanması, Almanların Sovetlərə hücumu ölkə- mizə də təhlükə yaradırdı. Sovet ordusuna ən böyük canlı qüvvə və maddi təminat Azərbaycandan yola salındı və qələbədə Bakı neftinin rolu publisitika üçün tükən- məz mövzu mənbəyi idi... Müharibədən sonra bərpa və quruculuq illəri (1945-1970) başlandı, iqtisa- diyyatın dirçəldilməsi prosesi vəsf olundu. Yenidənqurma siyasəti, M.Qorbaçovun siyasi səriştəsizliyi millətləri üzə-üzə qoydu və ölkə idarəçiliyindəki səhvi bütün SSRİ ərazisini silkələdiyi kimi, respub- likamızın həyatında da siyasi vəziyyəti gərginləşdirdi... 1990-cı ildə Mərkəzdən Bakıya ordu yerildildi, sakinlər gülləbaran edildi. Faciənin canlı şahidi olan Azərbaycan Radiosu bu qanlı olayı dünya ictimaiyyətinə bəyan etdi... Ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə qənim kəsilməsi, Qarabağa göz dikməsi və rusların havadarlığı ilə öz niyətlərini həyata keçirməsi nəticəsində torpaqlarımız işğala məruz qaldı. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə minlərlə şəhid verildi, bir miyondan çox insan öz torpağından didərgin düşdü, qaçqına, köçkünə döndü... Nəhayət SSRİ-nin tərkibindən ayrılan Azərbaycan yenidən öz müstəqilliyini elan etdi.... Yeni qurulan Müstəqil Azərbaycan dövləti keçmiş MDB ölkələri arasında və regionda iqtisadi yüksəlişinə görə ən güclü ölkələrdən biridir... Radionun ilk qadın diktoru Raya İmanzadə yazır: “Mikrofon qarşısında ilk oxuduğum veriliş yaxşı yadımdadır. Bu, kolxoz təsərrüfatının fərdi təsərrüfatdan iqtisadi üstünlükləri haqqında danışıb, kolxoza daxil olan ailə üzvlərinin adları sadalanan veriliş idi.”.(3.s.19). Ədəbi verilişlər redaksiyasına isə Məmməd Səid Ordubadi başçılıq edirdi. Radio yaradıcılığını tədqiq edən alimlər onun rəhbərliyi zamanı radioda tək ədəbi nümunələrə yox, eyni zamnda ictimai-siyasi həyatda baş verən hər bir hadisəyə ba- xışını xüsusi olaraq qiymətləndirirlər. Şeir, hekayə, felyetonlarında real həyatdan götürülən mövzular əksini tapır və radioda işıqlandırılırdı. Ordubadinin səyi nəticə- sində radioda bədii publisistikanın təməli qoyuldu. Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Seyid Hüseyn, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Məmməd Ra- him, Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Mircəlal Paşayev kimi nasir və şairlərin radio- dan səsləri eşidildi. Radionun ictimai-siyasi verilişləri audiopublisistikanın ilkin bünövrəsi hesab edilir. 1932-ci ilədək radioda qəzet materialları oxunurdu. Oktyabr ayında İnforma- siya redaksiyası yaradıldı və “Son Xəbərlər” proqramı efirə çıxdı. Azərbaycan radiosu xarici auditoriyaya da məzmunlu verilişlər təqdim edirdi. 1980-ci illərdə hər gün farsca 2 saat 15 dəqiqə, türkcə 2 saat, ərəbcə 1 saat, xaric- dəki soydaşlarımız üçün ana dilində 1 saat veriliş verilirdi. 1986-cı ildə farsca verilişlərin həcmi 1 saata endirildi, Azərbaycan dilində yayılan verilişlərin həcmi isə 2 saat 45 dəqiqəyədək artırıldı. Güneyə ünvanlanan düşünülmüş proqramlarda sözün eyhamla deyilişi, musi- qinin gen-bol istifadə olunduğu “Ana dili”, “Körpü” “Dalğalarda görüş”, “Elin sazı, elin sözü” və s. verilişlərdə, ikiyə bölünən bir yurdun sakinləri radio dalğalarında görüşdülər. Dövr radiopublisistdən olduqca diqqətli olmağı, İranla Rusiya arasında ixtilaf yaradacaq fikrə, nüansa yol verməməyi tələb edirdi. Professional radio əmək-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
312 daşları bəzən elə sözsüz, adi bir bayatı, həzin musiqiylə, audiopublisistikanın ifadə vasitələri ilə cənubdakı bacı-qardaşlarına “söz” deməyi bacarırdı.(3.s.72 ) 1960-cı illərdə sovet məkanının siaysi mühitində müşahidə olunan mü- layimləşmədən sonra Moskvada “Mayak” radiostansiyası, bütün müttəfiq respub- likalarda ikinci bir dalğa, Azərbaycanda isə “Araz” Xəbərlər və Musiqi proqramı yaradıldı. (5.s.13) Birinci proqram Moskvanın göstərilişi ilə idarə olunur, rəsmi xəbərlər, ma- teriallar oxunurdu. “Araz” proqramına isə müəyyən sərbəstlik verildiyindən başqa radiostansiyalar efirə müdaxilə etmirdi. İlk dəfə olaraq məhz bu proqram vasitəsilə Azərbaycanın səsi uzaqlara yayıldı. Gündüz saat 12-dən axşam 12-dək ilk vaxtlar xəbərlər, musiqi və ədəbi verilişlərin səsləndirildiyi proqram daha sonra 19 saat ərzində dünyanın bir çox yerində, İran, Türkiyə, Mərkəzi Asiyada, Rusiyanın şimalında, Şərqi Avropa, hətta Skandinaviya ölkələrində eşidildi. “Araz” proqramının yaradıcılıarından biri, qocaman jurnalist İlyas Adıgözəlli deyir ki, “təzə yarananda hər yarım saatdan bir informasiya proqramı təqdim etmək elə də asan deyildi. Lakin bunun öhdəsindən gecə-gündüz çalışaraq gəlirdik. Baş re- daktorumuz Hacı Hacıyev, Valid Sənani, Bilal Muradov, Bəhram Rəcəbov, Altay Zahidov, Firuz Əhmədli və digər əməkdaşlar gündəlik xəbər toplanışında ope- rativlik nümayiş etdirirdilər.” 1966-cı il iyulun 13-dən «Son xəbərlər»in axşam buraxılışı efirdə «Günün səsi» ilə əvəzləndi. 1968-ci ildə radionun Xəbərlər redaksiyası hər gün birinci proqramla və «Araz» proqramı ilə 24 dəfə efirə çıxırdı. “Araz” həm də ilk milli radio məktəbi hesab edilir. 1974-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Heydər Əliyev respublikamızda radio və televiziya verilişlərinin daha da yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar sənəd imzalayır. Sənəddə öz əksini tapan radionun kadr hazırlığı məsələsinə ciddi önəm verilir. Həm texniki işçilərin, həm də radio jurnalistlərinin hazırlanması prosesi başlanır. 1993-cü ildə “Araz” bir müstəqil qurum kimi formalaşır. Radio sənətinə bağlı olan insanların toplaşdığı məkana çevrilir və onların hazırladıqları verilişlər “Qızıl fond”da dəyərli sənət əsərlərini təşkil edir. Radioda Xalq Yaradıcılığı redaksiyasının yaranması isə milli zəmində verilişlərin daha da zənginləşməsinə səbəb olur. Müstəqillik illərində “Araz” radiosunun fəaliyyəti bir qədər də genişlənir və Azərbaycan həqiqətləri barəsində dünyaya informasiya çatdırılmasında bu radionun xidmətləri misilsizdir. Radioya ünvanlanan minlərlə məktubda xaricdə yaşayan soydaşlarımız “Araz”a qulaq asdıqlarını, Azərbaycana sevgilərini, qəddar ermənilərə nifrətini ifadə edirlər. Vaşinqtonda Azərbaycan səfirliyinin açılması münasibəti ilə keçirilən təd- birdən jurnalist İlyas Adıgözəllinin ilk canlı reportajını, “dünyada Azərbaycan gü- nü” kimi qeyd edilən bu tədbiri vətəndaşlarımız, xüsusilə xaricdəki soydaşlarımız göz yaşları ilə dinləmişdilər. Milli musiqilərin, xalqa doğma olan mövzuların işlən- məsi, illərlə efir təcrübəsi qazanmış radio əməkdaşlarının intellektual potensialı, “Araz”a dinləyici sevgisi, ümumxalq məhəbbəti qazandırdı.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
313 Əfsuslar olsun ki, 1998-ci ildə “Araz” Milli radiosu bağlandı. Düz bir neçə il sonra, 2011-ci il, aprelin 4-də keşmiş radiodan tamamilə fərqli yeni özəl radio, “Araz” FM (103.3 ) yaradıldı. Gənc kadrların təmsil olunduğu yeni struktur müasir gəncliyin abu-havasına uyğun, daha çox musiqi proqramlarının tər- tibi ilə məşğuldur. Burada milli məktəb hesab etdiyimiz köhnə “Araz” radiosundan, təcrübəli radio sənətkarlarından bir nəfər də olsun nümayəndə çalışmır. Belə olan təqdirdə, yeni açılan radio milli radio məktəbi hesab etdiyimiz keçmiş “Arazın” varisi ola bilərmi? «Araz» radiosunun yaranmasında və fəaliyyətində xidmətləri olan Teymur Əliyev, Ənvər Əlibəyli, Sabir Axundov, Soltan Nəcəfov, Kamil Məmmədov, Hacı Hacıyev, Aydın Qaradağlı, Valid Sənani, Yalçın Əlizadə, İlyas Adıgözəlli, Telman Qarayev, Hidayət Səfərli və digər radiopublisistlərə tay ola biləcək insanlara, heç onların tələbələrinə də bugünkü “Araz” FM-də rast gəlinmir... Azərbaycan audiopublisistikasında bəzi özəl radioların xidmətləri danıl- mazdır. Ölkəmizdə ilk özəl radio olan ANS ÇM 1994-ci il, mayın 28-də respubli- kanın müstəqillik günündə dinləyiciyə tamamilə fərqli yeni bir yaradıcılıq üslubu təqdim etdi. “İnformasiya+musiqi” prinsipi ilə işləyən bu özəl radio Azərbaycanın efir mühitinə tamamilə yeni bir abu-hava gətirdi. Özünəməxsus dinləyici auditori- yası toplamağa müvəffəq olan AMS ÇM müasir dövrdə, özəl radiolar arasında ye- nə də əvvəlki şöhrətini orijinal layihələri ilə qoruyub, saxlaya bilir.
Ədəbiyyat Ахмедли H. Азербайджанское международное радиовещание на Ближний и Средний Восток: история, практика, теория, 2003, Bakı, Bakı Universiteti Nəşriyyatı, səhifə 39 Əhmədli N. Səslər içində,B., 1990, s. 10 Əlizadə Y., Q. Məhərəmli. Azərbaycan efiri. Tarix və müasirlik. B., 2006. Ленин, том XXII, стр. 74≈75. ) «Маяк». 40 лет в эфире. Воспоминания, фотографии, документы, практический опыт. Под редакцией к.и.н. Г.А. Шевелева. Редактор- составитель Б.А. Брацыло. М.: Вагриус, 2004) Mehdi F., Bədii Publisistika, B., 1982, s.296 Məhərrəmli Q., Jurnalistika yaradıcılığı. B., 2012 Məhərrəmli Q. Radio dərsləri. B., 2007 Radio TV Tarixi., Ankara., 2008. The Random House Group acquires majority shareholding in BBC Books BBC Press Office. 22 June 2006 Щерель А.А. Радиожурналистика .–М.,Издательство Московского уни- верситета, 2000. c. 480,
Filologiya məsələləri – №5, 2014
314 Ш.Кулиева Исторический обзор Аудиопублицистики Резюме
В 30 годах ХХ века, после распространения радиовещания, была создана радиожурналистика и как следствие радиопублицистика. Основною значение для донесения важнейшей и последней информации на радио приобрела радиопублицистика. Впервые, аудио публицистику для передачи радионо- востей использовали в США. В 1932 году В Азербайджане была основана Информационная Редакция и вышла в эфир программа Последние Известия. Превратившись в средства пропаганды, на радио стали выходить поли- тико-экономические, музыкально-развлекательные, просветительские вы- пуски.
Sh.Kuliyeva A short review of the history of Audioissue Summary
In the 30s of the XX century, the world of journalism has appeared on the radio and then the radio publicistic foundation. The acceptability of information and transmission function of real-life experience from working in radio journalism, expressing the attitude, the public began to be affected.The world's first radionews, audioissue was established in the United States. Created in 1932 Edition of the Radio Information and Latest News program was broadcasted. Publicized on the radio, socio-political, entertainment, programs have been developed in order to enlightenment.
Rəyçi: Nəsir Əhmədli filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №5, 2014
315 AYNUR ŞÜKÜROVA Gəncə Dövlət Universitetinin
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|