Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- GELİBOLULU MÜSLİHƏDDİN MUSTAFA SÜRURİNİN “BƏHRÜL-MAARİF” ƏSƏRİNDƏ MÜƏMMA SƏNƏTİ
|
Perixanim Muradova. Pedagogical Activity Firidun bey Kocharlinski Summary
F. Kocharli one of the well known persons in the Azerbaijan literacy. F. Kocharli was not only the literary critic, at the same time he was a good teacher. The bright example of his folklore literary was the book “The Materials For the History of Azerbaijan literature”. . Kocharli was an intellectual and a patriot who loved his nation. He sought to educate its nation. To his students Kocharli treated as own children.
Rəyçi: Professor Şamil Vəliyev Filologiya məsələləri – №5, 2014
381 KƏRİMULLA MƏMMƏDZADƏ AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu kerimullah@box.az
Ключевые слова: “Бахрул-маариф”, Сюрури, Key words: “Bahrul-maarif”, Sururiy, muamma
Orta əsr türk ədəbiyyatının tanınmış alimi Gelibolulu Müslihəddin Mustafa Sürurinin m. tarixlə 1549-cu ildə qələmə aldığı bu əsər poetikaya daha dəqiq desək ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid yazılmış əsərlərin ən samballısıdır. Düzdür Süruriyə qədər bu mövzuda bir neçə əsər yazılmış olsa da bunların heç biri “Bəhrül-maarif” qədər geniş, zəngin və poetikaya aid məsələləri ən xırda detallarına qədər incələyən əsərlər olmamışlar. Süruriyə qədər bu səpkidə bir neçə əsər yazılmışdı və təbii ki, o, da bu əsərlərin mövcudluğundan xəbərsiz deyildi amma həqiqətən diqqət yetirsək görərik bu mövzuya aid yazılmış olan Əlişir Nəvainin “Mizanül-övzan”, Babur Şahın “Əruz-risaləsi” kimi əsərlər yalnız əruz və əruzun Türk şeirində tətbiqi ilə bağlı bilgilərdən ibarət olmuşdur. Amma Sürurinin “Bəhrül-maarif”inə nəzər saldıqda görürük ki, müəllif öz əsərində əruzla yanaşı nəzm və onun janrlarına, ədə- bi sənətlərə və hətta o zamanlar ədəbiyyatda çox da yayqın olmayan nəsrə aid çox dəyərli bilgilər vermiş, ədəbiyyata aid terminləri açıqlamış, onların lüğəvi mənalarını qeyd etmişdir. Əsəri tədqiq edərkən müasir ədəbiyyatşünaslıqda mövcud olan ədəbi bilgilərin hələ dörd əsr bundan əvvəl Süruri tərəfindən qələmə alınmasını müşahidə etmək çox heyrətvericidir. Belə ki, günümüzdə bu mövzuda qələmə alın- mış əsərlərə diqqət etdikdə “Bəhrül-maarif”in nəinki onlardan geri qaldığını hətta sahib olduğu geniş şəkildə açıqlamalarla, misallarla onlardan daha zəngin olduğunu müşahidə edirik. “Bəhrül-maarif”in əsas mövzusu əruz və əruzun Türk şeirində tətbiqidir. Əsər bir müqəddimə, üç məqalə və xatimədən ibarəttir. Müqəddimədə əsərin yazılmasına səbəb olan zərurətlərdən söz açılmış, əruzun öyrənilməsinin çox vacib olması vurğulanmışdır. Birinci məqalə əruz və onun bəhrlərindən bəhs edir, ikinci məqalə isə nəzm qaydaları, nəzmdə mövcud olan ədəbi ifadə vasitələi və nəsrlə bağlı müəyyən məlumatları, nəsrin növləri haqda bilgiləri ehtiva edir. Üçüncü məqalə isə Rami Təbrizinin “Ənisül-üşşaq” əsəri ilə bağlıdır və müəllif bu əsərdən misallar gətirərək klassik poetkada işlənən bütün bədii nümunələr, onların işlənmə yerləri, mənaları ilə bağlı geniş şərhlər, izahlar vermişdir. Süruri əsərinin təşbeh və digər bədii ifadə vasitələri ilə bağlı olan hissəsini tamamladıqdan sonra praktiki cəhətdən yazılması və oxunması çətin olan və xüsusi qabiliyyət tələb edən nəzm nümunələri haqqında da məlumat verməyi məqbul görür. Ümumiyyətlə klassik şərq ədəbiyyatında müəmma yaratmaq sənəti adlanan bu şeir yazmaq forması orta əsrlərdə geniş şəkildə yayılmışdı. Müəmma sənətinə biz əsasən Xaqani, Nizami, Qivam Mütərrizi, Zülfiqar Şirvani kimi XII-XIII əsrlərdə yaşamış görkəmli şairlərin əsərlərində təsadüf edirik. Bu dövrlərdə yaşamış Filologiya məsələləri – №5, 2014
382 bir çox şairlər də müəmma yaratmaqda qələmlərini sınamış və bu sahə ilə bağlı bir çox əsərlər də yazılmışdır (5, 3). Lakin müəmma xüsusi bir ədəbi janr kimi, XV əsrdən başlayaraq geniş şəkildə işlənməyə başlamışdır. Bu dövrdə şeirdə mürəkkəb mənalar işlətmək məharət sayıldığından şeir yaradıcılığında müəmmaya geniş yer verilmiş-dir. Təsadüfi deyil ki, Cami, Nəvai, Füzuli kimi böyük alim-şairlər öz poeziya-larında müəmmaya xüsusi yer vermiş və bu sənətin başqa alim və şairlər tərəfindən öyrənilməsində rol oynamış, bu sahə ilə bağlı əsərlər qələmə almışlar. Əbdürrəhman Cami bu sahə ilə bağlı üç əsər yazmışdır ki, “Müəmmayi-kəbir” bunlardan ən məş- hurudur. Mir Hüseyn Nişapurinin “Müəmma” adlı bir əsəri də vardır ki, mənbələrdə olan məlumata görə o bu əsəri Əlişir Nəvainin tapşırığı ilə qələmə almışdır (5, 3). Müslihəddin Mustafa Sürurinin də şərh yazmış olduğu bu əsəri Cami yüksək qiymətləndirmiş və çox mürəkkəb, çözülməsinin çətin olduğunu qeyd etmişdir. Görünür elə Süruri də bu xüsusiyyətinə görə adıçəkilən bu əsərə şərh yazmışdır. Bundan başqa “Əbdəül-bədayə” əsərinin müəllifi Şəmsül-üləma müəmma tərtibi və kəşfi haqqında Bədiüz-Zamanın “Kənzül-əsma fi kəşfül müəmma” adlı əsər yazdığını, habelə Əbdülmüin Bəlxinin də bu sahəyə aid əsəri olduğunu qeyd edir (5, 5). XV-XVI əsərlərdə müəmma yaratmaq o qədər yayqın olmuşdur ki, bəzi şairlər özlərinə “Müəmmayi” təxəllüsü belə götürmüşlər beləki, Xosrov Dəhləvinin əsərlərini toplayan Mövlana Məhəmməd Müəmmayini buna misal göstərmək olar. Görkəmli Azərbaycan alimi Həmid Araslı qeyd edir ki, hətta orta əsr mədrəsələrində “elmi müəmma” adlı xüsusi bir dərs də keçirilmişdir (1, 28). Məhəmməd Füzuli müəmmanın zərifliyindən, incəliyindən bəhs edərkən yazır: “Müəmma bütün şərtlərinə uyğun bir fikir ifadə eədn bədii nəzm parçası olmalıdır” (5, 6). Müəmma klassik poetikada müxtəlif bədii vasitələrlə fikrin, bir adın və ya tarixin gizlədilməsinə və xüsusi qaydalarla üzə çıxarılmasına deyilir. Burada bəzən hərf söylənilib rəqəm vəya rəqəm söylənilib hərf nəzərdə tutulur, bəzən “təshif” (təhrif etmə, səhv oxuma) və “təqlib” (çevirmə, bir şeyin şəklini dəyişmə) adlanan poetik xüsusiyyətlərlə yaradılmış fikirlər irəli sürülür, bəzən ərəbcə deyilib farsca, türkcə vayaxud da əksinə söz nəzərdə tutulur. Müəmmalar öz quruluş etibarları ilə müxtəlifdirlər və mənbələrdə 24 vasitə ilə yaradıldığı qeyd edilir. Bu sahəyə aid müxtəlif araşdırmaları olan alim Məmmədağa Sultanov qeyd olunan bu 24 tərtib vasitəsini 18 tərtib vasitəsilə birləşdirərək onları daha sadə bir şəkildə izah etməklə bərabər mövzu ilə bağlı 25 müəmmanın kəşfini də qeyd etmişdir (5, 6-26). Müəmmaların yarnma metoduna gəlincə bu cür nəzm formaları əbcəd hesabı, həndəsi rəqəmlərdən istifadə, günlər üzrə, səma cismləri ilə bağlı, dil, qrammatika ilə əlaqəli, kəlmənin hərfləri, təşbeh, məcaz, istiarə kimi bədii ifadə vasitlərindən istifadə etməklə, hərflərin düşməsi, sözlərin bölünməsi və s. bu kimi vasitələrin köməyi ilə müxtəlif mözulu müəmmalar yaradılırdı. “Bəhrül-maarif” əsərinin bir hissəsində bu mövzuya toxunan Süruri də yazır ki, bəzi ustad şairlər oxşar hərfli, nöqtəli vəya nöqtəsiz hərfli, əsasən dörd hərfli, tələffüzü zamanı dodağın və yaxud da dilin hərəkət etmədiyi, təkrar söylənən, yazılışı, oxunuşu, tələffüzü çətin olan, eyni hərflə başlayan, eyni hərflə bitən və s. kimi bu qəbildən olan söz və ibarələrin yardımı ilə qəribə formalı şeirlər, beytlər yazmışlar. Biz də bu kitabda onların bir çoxu haqqında məlumat və izahlar verməyə, bu cür beytlərin düzgün yazılış və oxunuş qaydalarını öyrətməyə calışacağıq (3, 137a). Müəllif bunlardan ilk olaraq “müşabih və müştəbih” yəni
Filologiya məsələləri – №5, 2014
383 bənzər və aydın olmayan adlanan şeir forması haqqında misal verir və bunun oxunuş qaydasını qeyd edir: ﻜﺮﻴﺘﻴﺮﺘو ں رﺑﺘرﻜﺮﻴﺘرﻴﭘ ﺮﻴﺘرﻴﭘرﺑﺑ رﺑﺑرﺑﺘورﻴِِِِﺘ (3, 137a). Bu yazının düzgün oxunma qaydası yalnız hərəkə və nöqtələrin yardımı ilə müm-ükündür:
ِﺘَو
ﻦُﻜﺰﻴِﺘﺰﻴ رَﺑَﺘرَﻜﺰﻴِﺘرﻴِﭘ ﺰﻴِﺘرِِِِﻴِِِﭘرَﺑَﺑ رَﺑﺑرَﺑَﺘورﻴِِِِﺘ (3, 137a). Tirü təbər bebər, bebər piri tiz gər, Pir tiz gər təbər və tiz tiz kon. Mövzu ilə bağlı başqa bir türkcə misala diqqət yetirək: د ﻴ مد ﻜزوﻴ ﺎﻬﺷ
د ﻴﻤﺮﺪ ﺮﺪ ﻰﻜ ﻩ د ﺮﺪﻨ ﺮ
د ﺮﻴ
د ﺮ د ﺮﺮوﺪ ﺮﺮﺪﺮ د ﺮ د ﻩ د ﺮ د ﻩ د اوﺮ
Bu beyti də yalnız hərəkələrin köməkliyi ilə düzgün oxuya bilərik: Didim şaha yüzündəki dürrdür midür nədür, Dir dürrdür vurər durər dərdə-dərdə dər dəva (3, 137b). Başqa bir misalda isə fars dilində aşağıdakı bir beyt verilmişdir: اﺮﺪ
ﺪﻧ ﻪﻜ ﻪﻜ ﻪﻜ و ﻪﻜ ﻪﻜ ﻪﻜ ﻪﻜ ﻪﻜﺮ ﺁ ﻤﻴاوﺸﻤ ﻪﻜ ﺪﻤ ن ﺮﻜا ﻮا ﺮﻬﻘ ﻮ فﻄﻟز ﻰﺘﺴه ﺮﻜا
Süruri yazır ki, bu beyti asan şəkildə oxumaq üçün onu nəsr formasında yazmaq lazımdır: وﺸﻤ
ﻤﻴا ن ﻜا ﻮا ﺮﻬﻘ ﻮ فﻄﻟز ﻰﺘﺴه ﺮﻜا ﻩﺎﻜ ﺪﻤا ﻩﻮﻜ ﻩﺎﻜ ﻩﺎﻜ ﻮ ﻩﻮﻜ ﻩﺎﻜ ﻩﺎﻜ ﻩﺎﻜ ﻩﺎﻜ ﻪﻜ ﻩﺎﻜﺮﺪ ﻦا ﺮﺪ “Dər an dərgah ke gah, gah, gah kuh və gah gah gah kuh aməd gah, məşvayimən əgər həsti ze lütf və qəhri-u agah” (3, 137b) Digər bir üsul isə əsasən oxşar, zahirən eyni sözlərin, sinonimlərin oxunuşundan, asılı olaraq dəyişən mənalarından istifadə etməklə nəzm nümunəsi, müəmma yratmaq bacarığıdır: ﺪﻮﺒ مﻏاﺮﭽ ﻰﺷﺎﺒﻮﺘ مﻏاﺮﭽ ﺪﻮﺒﻨ مﻏاﺮﻤ ىﺪ ﻮﺒ ﻮﺘ مﻏاﺮﭽ Çerağəm to budi mə ra ğəm nəbud, Çerağəm to başi çe ra ğəm bud (3, 137b). Bu beytdə üç dəfə işlədilmiş “çerağəm” sözünün ilk ikisi eynidir və “çerağəm” yəni mənim çırağım mənasındadır, amma üçüncü “çerağəm” kəlməsi oxunuşca eyni olsa da fərqli məna daşıyır və bir sadə söz olmayıb “nə üçün qəm” mürəkkəb söz birləşməsini ifadə edir. Beytin tərcüməsi isə belədir ki, əgər mənim çırağımsansa mənə qəm yoxdur, çırağım sən olacaqsansa nə üçün mənə qəm olsun. Bu fəsldə Sürurinin qeyd etdiyi başqa bir müəmma yaratmaq sənəti isə şeir yazarkən əsasən tərkibində ərəb əlifbasının “əlif” hərfi mövcud olmayan sözlərdən istifadə edərək nəzm nümunəsi yaratmaq bacarığıdır. Müəllif bu sənəti “məhzufil- əlif” yəni əlifi silinmiş, atılmış adlandırır və özünün yazmış olduğu aşağıdakı qəzəli nümunə göstərir (3, 138a): ، ىﺮﺑﻮﻧﺻ ﻮﻮﺮﺴ ﻪﺘﻠﺠﺨ ىﺪﻘﺮﺒ ﻚﺪﻘ ىﺮﺒﻨﻋ ﻪﻠﻴآﺸﻤ ﻪﺘﺮﻴﺤ ىﺪﺮﻮﺸﺪ ﻚﻔﻠز ىرﻄ ﺲﻜرﻨ ﻚزوﻜ و رﺪ ﻪﺸﻔﻨﺑ ﻚﻄﺨ ﺖﺸﻬﺑ ﻦﺸﻟﻜ ﻚزﻮﻴ ﻮ ﻚﺑﻠ ﺮﺮﺪﻪﭽﻧﻏ ...
Fəsldə verilmiş başqa bir müəmma forması isə yazılışında ərəb əlifbasının yalnız nöqtəsiz hərflərindən istifadə edilmiş sözlərdən istifadə etməklə poetik nemunə yaratmaq bacarığıdır. Buna misal verilmiş bir rübai: مرﺁ ﻩﺁر ﮏﻟﺴ ﮏﻟﺎﺴ ﻞوا مﻟﺎﻋ ﻩﺎﻤ ﮏﻟﻤ ﮏﻟﺎﻤ ﻞوا ،
مّرآﻤ مرآاو مﺪ مﺪﺁ ﻞّﻤآﻤ و ﻞﻤﺎآ و ﻞﺪ ﻞﺪﺎﻋ . (3, 138a) Şeirin ərəb əlifbası ilə yazılmış variantından göründüyü kimi rübainin yazılışı zamanı istifadə olunmuş sözlərin hamısı ərəb əlifbasının nöqtəsiz hərflərindən ibarətdirr. Mövzu ilə bağlı Süruri özünə aid türkcə daha bir qəzəli də misal olaraq qeyd etmişdir (3, 138b). Filologiya məsələləri – №5, 2014
384 Əsərin bu hissəsində haqqında danışılan başqa müəmma yaratmaq sənəti isə tələffüzündə dilin istifadəsinə ehtiyac olmayan hərflərdən ibarət sözlərin yardımı ilə şeir yaza bilmək, müəmma yaratmaq bacarığıdır: ﺎﻔو ّﺐﺤ و ﺐﻴﺑﺎﺤﻤ ّﺐﺤﻤ ﺎﻤه مﺎﻤه و مﺎﻤَا مﺎﻤِا (3, 138b). Əsərdə haqqında söz açılan buna bənzər bir sənət isə dodaqlanmayan hərflərdən ibarət sözlərdn istifadə etməklə nəzn nüminəsi yaratmaq bacarığıdır. Qeyd etmək yerinə düşər ki, bu cür nəzm nümunəsi yartmaq metodu Azərbaycan aşıq poeziyasında da vardır və “dodaqdəyməz” adlanır (43, 284): ﺮﺎﻜﺷ رﻜﺷ ﺮﻜﺴﻋ ﺶﻜ ﻎﻴﺘ ﺮﺎﻴﺪ ﺮﻴﻬﺷ ﻩﺪ رﻜﺎﺴﻋ ﻦﻋ
(3, 138b). Müəllifin qeyd etdiyi başqa bir müəmma yaratmaq bacarığı isə sözlərin təkrar tələffüzü ilə şeir yazmaq formasıdır (3, 138b). Süruri qeyd edir ki, “cəvab və itab” adlı bir şeir yazma qaydası da vardır ki, burada nəzm sual cavab üzərində qurulur: Dün bana bir yar süxuni dedi kim; ey hatifi!, Gəl məna dəftərimi hərf it bəyani-müstəqim, Ləfzullah didi kim; məful olurmi sözdə hiç, Bən didim kim; bu nədür əstəğfürullah əl-əzim (3, 139a). Bu fəsldə yer alan maraqlı müəmma növlərindən biri də əvvəli ərəb əlifbasının “mim” hərfləri ilə başlayan sözlərdən istifadə etməklə müəyyən fiqurlar şəklində şeir yazmaqdır, bu cür yazılan şeirlərdə beytlər başladığı hərflərin mərkəzdə bir nöqtədə birləşməsi etibarilə dairəvi şəkildə olur:
Yuxarıda verilmiş misalda sözləri “1” rəqəmi ilə işarələnmiş kəlmədən başlayaraq saat əqrəbinin əksi istiqamətində oxusaq bu müəmmada aşağıdakı farsca beytin yazıldığını görə bilərik: Mən məsti-müdami-meyi-məhbubi-muğanəm, Məhbubi-məra muğbəççeyi, meyxanə məkanəm (3, 139a). Buna bənzər başqa bir forma isə əvvəli eyni hərflərlə başlayan sözlərin ilk hərflərini bir nöqtədə birləşdirməklə plyus formasında nəzm nümunəsi yratmaqdır:
Bu formada yazılmış şeiri oxumaq üçün eynilə yuxarıdakı üsuldan istifadə etmək lazımdır: Filologiya məsələləri – №5, 2014
385
Məgər etdi gözün məkr bu canə, Məkri kərəm it, mükərrər etmə (3, 139b). Fəsldə verilmiş maraqlı müəmma yaratmaq bacaığından biri də xüsusi şifrələrdən, şəkillərdən istifadə etməklə şeir yazmaqdır:
Bu müəmmanın kəşfi isə belədir: Çar mim və çar əlif həm çar məd, İki lamın ortasında üç nüqət.
Kim oqursa iş bu xətti afərin, Bir avuc taru yeyirlər iki bət (3, 140a). Birinci beytin ilk misrasını bu cür oxumaq da mümkündür; “mim, mim, mim, mim və əlif, əlif, əlif, əlif, məd, məd, məd, məd”. Beytlərin açıqlaması isə belədir; dörd “mim”, dörd “əlif” və dörd “mədd”, iki “lam”ın ortasında üç nöqtə, kim bu yazını oxusa ona afərin, bir ovuc darı yeyir iki ördək. Rəqəmlərdən istifadə olunmaqla yazılmış başqa bir misala diqqət yetirək: ﻦﻴﭽﺮﻬﻜ زﺎﻗ ١ ﻦﺴ ٢ ﻦﺒ
٣ ﻰﻤ ۴ ﻦﻴﺠﺮﻜﻮﻜ ﻪﺘﺨﭘ
۵ ۶ ﻖﻮﺎﺗ ٧
٨
٩ ﻪﻠﻜﻮﻨﺴ ﻩﺪﻨﭽﻴا ﮎﺮﺼﻗ ﻪﻗﺑط ١٠ ﻦﻴﭼ ﻪﻤ ﺖﺒﺤﺼ مﻠﻴﻠﻴا ﻦﻜﺪ ﻪﻨﻮﻜ Müəmmanı kəşf etmək üçün rübaidə verilmiş rəqəmləri türkcə adları ilə əvəzləmək və aşağıdakı kimi oxumaq lazımdır: Bir sən, iki bən, üç mey, dörd püxtə gögərçin, Beş-altı tavuq, yeddi-səkkiz qaz, kəhəri-çin, Doqquz təbəqə qəsrin içində sənünlə, On günə dəgin eyləyəlüm söhbəti-məhçin (3, 140a). Oxunması xüsusi bacarıq tələb edən və dördguşə formasında yazılmış başqa bir beytə diqqət yetirək:
Şəb-şəb əl-qəm be taşəb şəb şəb danəm, Şəb şəb ze qəmət və kərim naləm (3, 140b). Mürəkkəb həndəsi fiqur formasında yazılmış başqa bir rübaiyi formasında olan müəmma da çox diqqətçəkicidir:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
386
Bu şeir formasını da yuxarı sağ tərəfdən başlayaraq saat əqrəbinin əksi istiqamətində oxumaq lazımdır. İlk misra dördguşə formasında yazılmış hissədir və misranın son beyti də fiqurun ortasında olan “idər” kəlməsidir. İkinci misra isə yenə də yuxarı sağ tərəfdən başlayaraq saat əqrəbinin əksi istiqamətində yazılmışdır və kvadratşəkilli ilk beytin ortasında romb şəklində yazılmışdır və bu misranın da son sözü mərkəzdə olan “idər” kəlməsidir. Üçüncü misra kvadratla romb arasında, dördüncü misra isə rombun ortasında yazılmışdır :
Gönlümü cana saçın heyran idər, Bağrımı məstanə çeşmin qan idər, Uralı al rəxin canıma od, Şövqi-ləlin bu dəli şükran idər (3, 141a). Növbədə gələn başqa bir fiqurda isə gizlin şəkildə verilmiş misranı oxumaq üçün hərfləri müxtəlif kombinasiyalarla birləşdirmək lazımdır:
Bu müəmma bir mürəbbe formasındadır, bildiyimiz kimi klassik ədəbiyyatda dörd misralı şeir növünün adı olan mürəbbe sözünün mənası dördguşəli deməkdir. Bu misalda da mürəbbenin dörd misrası dördbucaq şəklində kənarlarda yazılmışdır ortada isə plyus şəklində yazılmış “Məhəmməd” və “şəms” sözləri verilmişdir. Kənarda yazılmış misarlar tam deyildir və misraların ilk kəlmələri müəyyən hərflər çatışmır, bunun üçün ortada verilmiş “Məhəmməd” və “Şəms” sözlərinin hərflərini müxtəlif variantlarda birləşdirərək misraların əvvəlindəki yarımçıq sözlərin önünə artırmaq lazımdır. Belə ki, “Məhəmməd” sözündən “mim” və “şəms” sözündən “şin” hərflərini götürərək birləşdirib birinci misranın yarımçıq qalmış “rəbi” sözünün əvvəlinə əlavə etdikdə “məşrəbi”, “Məhəmməd” sözündən “ha” və “şəms” sözündən “mim” götürüb birləşdirərək ikinci misranın yarımçıq qalmış ilk sözü olan “ritə”yə əlavə etib “hümrəti”, “Məhəmməd” sözündən “mim” və “şəms” sözündən
Filologiya məsələləri – №5, 2014
387 “sin” hərflərini götürərək üçüncü misranın birinci kəlməsinin əvvəlinə əlavə edib “məst” və nəhayət “Məhəmməd” sözünün sonuncu hərfi “dal” hərfini götürüb dördüncü misranın ilk sözünün əvvələinə əlavə edərək “di” oxumaq lazımdır. Bundan sonra bütün parçaları birləşdirərk rübaini tam şəkildə oxumağa çalışaq:
Müşrəbi-candır tudağın ey pəsər, Humrəti-güldür yanağın sərtəsər, Məst olubdur gözlərin qanım içər, Di kim, ana eyləməsin şurü-şər (3, 141a).
Sürurnin bu bölümdə haqqında söz açdığı sonuncu müəmma forması da çox maraqlıdır. Belə ki, bu formada yazılmış şeiri oxumaq qaydası bu cürdür ki, şeir oxunarkən ilk misranın son sözünü tərs oxuyaraq özündən sonra gələn misranın əvvəlinə əlavə etmək lazımdır. Sürurinin buna misal olaraq verdiyi nümunəyə diqqət yetirək: Ta tələtini görəlidən ey yüzü qəmra, Gibi çeşmimdən aqar şamü-səhər ma (3, 142b).
Diqqət yetirsək görərik ki, birinci misranın son sözü “qumra”dır və bu söz ərəb əlifbası ilə “اﺮﻤﻘ” formasında yazılır. Əgər bu sözü biz yuxarıda qeyd olunmuş qayda ilə yəni əksinə oxusaq onda bu söz “ﻖﻤﺮا” irmaq kimi oxunar və bu da bildiyimiz kimi axar çay mənasındadır. Qaydaya əsəsən də “irmaq” sözünü ikinci misranın əvvəlinə əlavə etməliyik:
Ta tələtini görəldən ey yüzü qəmra, İrmaq gibi çeşmimdən aqar şamü-səhər ma (3, 142a-143a).
Ümumiyyətlə dini, təsəvvüfi ədəbiyyatda hərflərlə bağlı xüsusiyyət və vasitə- lərlə az-çox qarşılaşmaqdayıq. Dolayısıyla bu cür əsərlərə daha dərindən nüfuz etmək, bu əsərləri daha dərindən öyrənmək üçün hərf və simvollarla əlaqəli çeşidli xüsusiyyətlərin bilinməsi, bu əsərlərə xüsusi bir diqqətlə yanaşma tələb edir. Müəmma və simvollarla dolu olan əsərlərə uğurlu bir şəkildə yazılmış şərhləri Sürurinin çağdaşları arasında elmi cəhətdən çox güclü bir şəxs olmasına böyük bir sübutdur. Tanınmış Azərbaycan alimi Məmmədağa Sultanov müəmma yratmaq, müəmma çözmək sənəti ilə bağlı fikirlərinə diqqət etdikdə bizim bu qənaətimizin doğru olması bir daha təstiqlənir: “Müəmma yaratmaq və ya müəmma kəşf etmək yüksək sənətkarlıq qüdrəti və dərin elmi bilik tələb etdiyindən bu məsələyə ədəbiyyat aləmində məhz böyük istedada malik olan şairlər girişmişlər” ( 5, 3).
Ədəbiyyat 1. Araslı Həmid, “Füzulinin müəmmaları haqqında”, Nizami adına Ədəbiyyat İnst.nun əsərləri, Ədəbiyyat Məcm., I cild. Bakı, 1946, s. 27 2.
Gövşa Alaeddin. Türk Meşhurları Ansiklopedisi. İst., 1948
3. Müslihəddin Mustafa Süruri.“Bəhrül-Maarif”, AMEA Əlyazmalar İnstitutu arxivi, şifrə M-20-3329 (Ərəb əlifbası ilə) Filologiya məsələləri – №5, 2014
388 1. Musayeva Azadə. “Əlyazma Kitabı və XV-XVI Əsrlər Azər. Ədəbiyyatı”. Bakı, 2002, 340 s. 2. Mirəhmədov Əziz. Ədəbiyyatşünaslıq Terminləri Lüğəti. Bakı, 1998, 240 s. 3. İpekten Haluk, İsen Mustafa. XVI. Yüzyıl Divan Edebiyatı, Türk Dünyası El Kitabı. Ankara, 1992 s. 169-201 4. Sultanov Məmmədağa. Azərbaycan Əlyazmaşünaslıq Məsələləri. Bakı, 2000, 95 s.
5. Sultanov Məmmədağa. Yazılı abidələrin tədqiqi. Bakı, 2010, 170 s. Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|