Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə42/48
tarix31.01.2017
ölçüsü3,51 Mb.
#7250
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   48

 

The arrangement of literature lessons is closely connected with goals and 

tasks of conducting of lessons. The analysis of work on methods of teaching of 

literature shows that besides the main literature lessons special lessons are 

implemented on practice. The special classes are arranged with the aim to teach 

creative work basing on life experience and on literary work, learning stories, oral 

response and reports, learning of analyses of compositions and so on. The above 

listed types of lessons can be various depending on certain aim, content, methods 

and way of teaching. 

 

Rəyçi:                    Şəlalə Abdullayeva 



                    filologiya elmləri namizədi, dosent  

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



414

БЕКИРОВА ЗЕРА  БАВАДИНОВНА  

Аспирант кафедры крымскотатарской и турецкой литературы Крымского 

инженерно-педагогического университета,:  

zerabekir@rambler.ru  zera.bekirova@gmail.com  



 

ПЕРВАЯ ПУБЛИКАЦИЯ КРЫМСКИХ ВАРИАНТОВ ДАСТАНА 

«AРЗЫ ВЕ KЪАМБЕР»  В ГАЗЕТЕ «ЯНЪЫ ДЮНЬЯ» 

 

Açar sözlər: "Yeni dünya" qəzeti, krımtatar xalqının folkloru, deportasiya,“Arzu və 

Qəmbər”  dastanı 



Keywords: newspaper "Yany dunya", folklore of Crimean Tatars, deportation, 

dastan "Arzu and Kamber". 



Key words: «Янъы  дюнья»  газета,  фолклор  крымских  татар,  депортация, 

дестан «Арзы и Камбер». 



 

Постановка проблемы.  Впервые один из вариантов широко известного 

в Крыму дастана (эпоса) «Арзы и Камбер» был опубликован в сокращённом 

виде на русском языке известным крымским краеведом В.Х. Кондараки в 1883 

году,  хотя  был  определён  им  как  сказка ([1]   Нет  сомнения,  что  свободно 

владеющий крымскотатарским языком В. Кондараки, записал дастан на языке 

оригинала.  Спустя 110 лет,  неизвестные  крымские  варианты  общетюркского 

дастана были впервые опубликованы и впервые на крымскотатарском языке в 

газете  «Янъы  дюнья»  в    (с 1957 по 1991 гг. - «Ленин  байрагъы»)  в  период 

депортации крымскотатарского народа в Узбекистане.  

За более чем вековой период в Крыму был издан ряд сборников сказок, 

преданий  и  эпосов  крымских  татар,  но,  ни  в  одном  из  них  не  встречается 

дастан  «Арзы  и  Камбер».  В  своей  статье  «Къырымтатар  халкъ 

яратыджылыгъында къадын-къызлар образы», опубликованной в 1941 году в 

журнале «Совет эдебияты» Джеваире Меджитова пишет, что дастан «Арзы и 

Гъамбер»  был  широко  распространён  преимущественно  в  степной  части 

Крыма и приводит примеры из известного ей варианта[2]   

В  первом  номере  газеты  на  крымскотатарском  языке  возобновившей 

издание  после  тринадцатилетнего  вынужденного  перерыва    и  теперь  уже  в 

Узбекистане  публикуется  отчёт  председателя  секции  крымскотатарской 

литературы  при  Союзе  Писателей  Узбекистана    Шамиля  Алядина  с  декады 

литературы  и  искусства  Узбекистана.  В  нём  он  сообщает  об  издании  

сборника крымскотатарских легенд и сказок в издательстве Детгиз в Москве.  

«Одной  из  важнейших  задач  секции  является  собирание  и    издание 

богатейшего народного творчества крымских татар», пишет Шамиль Алядин 

и  выражает  уверенность,  что  издание  сборника  станет  первым  шагом  в  деле 

выполнения  поставленных  целей. [3]. Обозначенный  сборник  увидел  свет  в 

1959  году  под  названием  «Татар  халкъ  масаллары»[4]  В  данном  сборнике  

дастана  «Арзы  и  Камбер» (чаще  встречается  написание  Гъамбер – З.Б.)  нет. 

Дастан  не  встречается  ни  в  первом [5]   ни  во  втором[6]  , ни  в  третьем 

выпуске  сборников    Н.  Маркса  «Легенды  Крыма»[7]   После  относительно 

небольшого  перерыва,  вызванного  гражданской  войной,  созданием  и 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



415

строительством  Крымской  Автономной  Республики  работа  по  изучению 

крымскотатарского  фольклора  продолжается.  Результатом  явилось  издание 

сборника  А.  Кончевского  «Сказки,  легенды  и  предания  крымских  татар»[8]   

Название издательства выпустившего сборник говорит об ориентированности 

данной книги.   

В 1934 году  экспедиция  из  работников  Алупкинского  музея  под 

руководством Я. П. Бирзгала в течение года в сёлах и городах Южного берега 

Крыма записывают крымскотатарские сказки и легенды. Были записаны более 

ста фольклорных текстов, но вышедший в 1936 г. первый сборник «Сказки и 

легенды  татар  Крыма»  содержал  всего 21 сказку  и  три  легенды[9]  . Судьба 

остальных текстов неизвестна.  

В  этот  же  период  работала  этнографическая  экспедиция  по  Крыму  для 

сбора  фольклора  под  руководством  первого  директора  Бахчисарайского 

музея-дворца  Усеина  Боданинского.  Сбором  фольклора  на  научном  уровне   

занимаются  и  учёные  Научно-исследовательского  института  крымско 

татарского языка и литературы им. А. С. Пушкина Керим Джаманаклы и Амет 

Усеин. Результатом работы экспедиции явилось издание сборника тиражом в 

пять тысяч экземпляров, который был подписан в печать 26 июня 1941 года.  

О  судьбе  сборника  сведений  нет,  лишь  только  то,  что  сохранилось  всего 

несколько  экземпляров.  В 2008 году  сборник  был  переиздан[10].  В  данном 

сборнике  также  отсутствует  дастан  «Арзы  и  Камбер»,  хотя,  учитывая  его 

широкую распространённость среди народа ещё с древних времён,  можно с 

уверенностью предположить, что текст дастана был всё- таки записан.  

В 1944 году  крымскотатарский  народ  был  депортирован  и  лишён 

всяческих  прав,  в  том  числе  права  собирать  и  исследовать  своё  культурное 

наследие.  Уже с первых номеров редакция газеты обращается к читателям с 

призывом  изучать  «богатое  народное  творчество».  Автор  статьи  кандидат 

филологических  наук  из  Москвы  Басыр  Гафаров  пишет,  что  «собирать, 

изучать  фольклор,  значит  способствовать  обогащению  и  развитию  языка, 

литературы,  музыки.  И  если  в  этой  работе  примут  участие  рабочие  и 

колхозники, массы, интеллигенция, молодёжь, учащиеся школ, то для народа 

будет  сделано  великое  дело»[11]  №17.1957).Призыв  газеты  был  услышан. 

Если  в  самых  первых  номерах  поговорки  и  пословицы,  сказки,  песни 

публиковались  между  партийными  материалами,  то  уже  в 48-ом  номере 

первого  года  выхода  газеты  появляется  специальная  рубрика  «Халкъ 

яратыджылыгъындан» («Из народного творчества») [12]   В 1972 году в газете 

опубликовано  сообщение: «Как  вспоминает 74 летний  Бекир  агъа  его  отец 

знал наизусть не только более сотни текстов малого фольклорного жанра, но и 

более  двадцати  больших  народных  эпосов  типа  «Чорабатыр», «Эдиге», 

«Ашыкъ  Гъарип», «Арзынен  Гъамбер», «Фархад  ве  Ширин»,«Сеитбаттал 

Гъазы», «Шахисмаил»,«Кёрогълу», «Аслыхан  ве  Керем»,  «Лейля  ве 

Меджнун», Айгуль» и другие»[13]   ЛБ 1972 №85 

Чиататели  газеты  и  в  первую  очередь  фольклористы,  народные 

сказители  широко  откликаются  на  призыв  газеты.  В  адрес  редакции  со  всех 

мест  вынужденного  поселения  народа  приходят  письма  с  фольклорными  

текстами.  Так  записи  из  тетрадей  одного  из  самых  активных  знатоков 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



416

фольклора Умера Меджитова 1896 года рожденья, уроженца села Танагельди 

Карасувбазарского  района    были  опубликованы  под  рубрикой  «Умер 

агъанынъ  дефтеринден» (Из  тетради  Умер  агъа).  Газета  сообщает,  что  в 

тетради  У.  Меджитова  есть  записи  более 60 сказок.  Но  публикует  именно 

дастан  «Арзы  и  Къамбер»  с  некоторыми  сокращениями.[14]   («Ленин 

байрагъы» - 1974№118 (2316).  Это и явилось первой публикацией дастана на 

крымскотатарском языке. К сожаленью Умер Меджитов не указывает когда и 

от кого был записан текст дастана.   

Ровно  через  год    в  газете  публикуется  второй  вариант  дастана[15]   

(«Ленин байрагъы» - 1975 №110 (2433). Его предоставил газете Зия Аксаков, 

который  занимался  не  только  сбором  фольклора,  но  и  вёл  исследования  в 

области  народного  творчества.  Данный  вариант  газета  публикует  в  полном 

объёме и он совершенно отличается от варианта Умера Меджитова.  

В 1980 году  был  издан  сборник  учёного  фольклориста  Джафера 

Бекирова  «Дестанлар»[16]  Во  вступительной  статье  «Къырымтатар  халкъ 

дастанларынынъ  хусусиети» (Особенности  крымскотатарских  народных 

дастанов)  Дж.  Бекиров  пишет,  что    существует  множество  вариантов,  мы 

должны записать  все, а опубликовать самые лучшие. Также он сообщает, что 

«имеем 3 варианта дастана, но в статье Дж. Меджитовой (о ней упоминалось 

выше – З.Б.)  говорится  ещё  об  одном  варианте».  Кроме  этого,  сам  Дж. 

Бекиров  в 1976 году  записал  на  магнитофон  ещё  один  вариант  от    старика 

Ильяса  в  Ташкентской  области.  В  свой  сборник  же  Дж.  Бекиров  включил 

тексты двух вариантов дастана, опубликованных в газете.  

Подытожив  сказанное,  приходим  к  выводу,  что  известны  шесть 

вариантов  дастана.  К  ним  можно  добавить  ещё  один  вариант  записанный 

старшим  преподавателем  кафедры  крымскотатарской  литературы  Тав-

рического Национального университета Айше Кокиевой  от своего отца [17] . 

По  утверждению  А.  Кокиевой  данный , ещё  нигде  не  опубликовканный, 

вариант  совершенно  отличается  от  упомянутых.  К  сожалению,  по  причине 

того, что не все варианты были опубликованы, не представляется возможным 

сделать подробный анализ текстов.  Тогда как правильно заметил извенстный 

азербайджанский  фольклорист,  учёный    Седник  Пашаев  «Каждый  вариант 

«Арзы и Гамбера» неповторимый и вечный памятник культуры» [18]   

Известный  научными  открытиями  в  области  фольклора,  в  частности 

общетюркских вариантов дастана «Арзы и Гамбер» видный азербайджанский 

учёный,  профессор  Газанфар  Пашаев  в 1971 году  выпустил  сборник 

вариантов этого произведения устного творчества.[19] Если азербайджанские 

учёные 

детально 



изучили 

азербайджанские, 

турецкие, 

армянские, 

туркменские варианты дастана в достаточной степени, то крымские варианты 

дастана почти не исследованы. Начало работе над дастаном положила газета 

«Янъы дюнья» («Ленин байрагъы» с 1857 по 1991 гг).  

В  условиях  депортации  возможности    крымскотатарских  учёных 

исследовать культурное наследие нации были весьма ограниченны, но теперь 

после массового возвращения народа на историческую Родину в Крым, когда 

крымские  татары  возрождают  культуру,  по-новому  подходят  к  изучению 

устного  народного  творчества,  необходимо  по  примеру  азербайджанских 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



417

учёных  собрать  все  упоминающиеся  в  различных  источниках  крымские 

варианты  дастана  «Ары  и  Гамбер»,  сделать  научный  анализ  и  издать 

отдельным сборником. Это, несомненно, явится огромным вкладом не только 

в крымскотатарскую, но и фольклористику тюркоязычных народов.  

 

Литература 



 

1.  Кондараки В.Х. Крымско-татарския сказки. М.,1883. – 1-3с. 

2.  Меджитова  Дж. «Къырымтатар  халкъ  яратыджылыгъында  къадын- 

къызлар образы» //Совет эдебияты. - 1941. №3. с.18 

3.  Алядин  Ш. «Языджыларымыз  Узбекистан  эдебияты  ве  санаты 

декадасында.//Ленин байрагъы — 1957. №1 

4.  Татар халкъ масаллары. Тертип эткен Ю. Болат. - 1959. Ташкент. 

5.  Маркс Н. Легенды Крыма. Вып.1. - М.1913 — 40с. 

6.  Маркс Н. Легенды Крыма. Вып.2. - М.1915 — 48 с. 

7.  Маркс Н. Легенды Крыма. Вып.3. - Одесса.1917.40с. 

8.  Кончевский А. Н. Сказки, легенды и предания Крыма. М.Л. Физкультура 

и спорт. 1930.- 91 с. 

9.  Сказки и легенды татар Крыма. Фольклорный сборник № 1. 1936. 

10.  Къырымтатар    халкъ  масаллары.  Тертип  эткенлер  К.  Джаманаклы  ве  А. 

Усеин. Симферополь, 2008 

11.  Гъафаров  Б.  Халкъымызнынъ  зенгин  яратыджылыгъыны  огренейик // 

Ленин байрагъы- 1957.№17 

12.  Ленин байрагъы — 1957. №48 

13.  Ленин байрагъы — 1972. №85   

14.  Ленин байрагъы — 1974. №118 

15.  Ленин байрагъы  –   1975. №110 

16.  Дестанлар. Топлагъан ве тертип эткен Дж. Бекиров. -Ташкент. 1980. с.5 

17.  Интервью с А. Кокиевой. Запись в архиве автора. 

18.  Paşayev S. Qədim “Arzu-Qəmbər” dastanı  və onun yayılma coğrafiyası – 

электронный ресурс www.sednik-pasa-pirsultanli.com/pdf/arzu-qember.doc 

19.  Пашаев Г. Дастан Арзу –Гамбар» Баку. 1971 

 

Бекирова Зера  Бавадиновна  



The first publication of the Crimean versions of the dastan “Arzu and 

Kamber” in the the newspaper "Yany dunya" 

Summary 

 

Historically, in the late 18th to the early 20th century the Crimean Tatar 

folklore has been collected and studied mainly by Russian-speaking scholars, who 

translated the texts into Russian and treated it at their discretion. Only in 30-40s of 

the 20th century the Crimean Tatar philologists and ethnographers have been 

involved in this work, but the World War II and the total deportation of people 

interrupted the publications of their works. The only newspaper in the Crimean 

Tatar language "Yany dunya" ("Lenin bayragy" - 1957-1991) collected and 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



418

published the folklore works during the deportation. The first publication of a lot of 

folklore texts in the original language belongs to this newspaper. 

 

Zera Bavadinovna Bekirova  

 “Arzu və Qəmbər” dastanının Krım variantlarının  

"Yeni dünya" qəzetində ilk nəşri 

Xülasə 

 

Tarixən elə gətirmişdi ki, 18 əsrin əvvəlindən 20-ci əsrin başlanğıcına qədər 



krımtatar xalqının folklorunu əsasən rusdilli alimlər toplamış və tədqiq etmişdilər, 

onlar bu mətnləri rus dilinə tərcümə edir və öz mülahizələrinə uyğun işləyirdilər. Və 

yalnız 20-ci əsrin 30-40-cı illərində bu işə krımtatar filoloq və etnoqrafları qoşulur, 

lakin onların  əsərlərinin dərc edilməsinə  İkinci Dünya müharibəsi və xalqın total 

deportasiyası mane olur. Deportasiyası dövründə  şifahi xalq yaradıcılığının 

toplanması və nəşri ilə Krımtatar dilində yeganə qəzet olan "Yeni dünya" ("Lenin 

bayrağı" -1957-1991) məşğul olur. Bir çox folklor mətnlərinin orijinal dildə ilk 

nəşri bu qəzetə məxsusdur. 

 

Rəyçi:   Almaz ÜLVİ (Binnatova) 



filologiya elmləri doktoru 

       


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



419

AYTƏN QURBANOVA  

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun doktorantı 

filoloq86@mail.ru 

 

BƏDİİ PORTRETIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

(XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ YAZILMIŞ HEKAYƏLƏR 

ƏSASINDA) 

 

Açar sözlər: hekayə, bədii portret, portret hekayəsi 



Ключевые слова: история, художественный портрет, портрет история 

Keywords: story, art portrait, portrait story 

 

XX əsri bütövlükdə arxada qoyduğumuz üçün tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, 



həddən artıq qarışıq, kifayət qədər keşməkeşli və ziddiyyətli dövr kimi tarixdə qalır. 

Baş verən tərəqqi partlayışını, inqilabları, iki cahan müharibəsini, texnikada, 

mədəniyyətdə, incəsənətdə, eyni zamanda ədəbiyyatda müşahidə etdiyimiz inkişafı 

xatırlamaq kifayətdir. 

1920 – 1930 – cu illər Azərbaycan mühiti üçün də daha ziddiyyətli xarakerə 

malik idi : yenilik, inqilab, kollektiv əmək, bərabər həyat, qadın hüququ, təhsil, 

maarif  bir yanda, repressiya illəri, qan – qada, ölüm digər yanda. Təbii ki, hər bir 

ictimai – tarixi formasiyanın gərginlikləri olur və bu əks məqamlar daim özünü 

mətbuatda, mədəniyyət və incəsənətdə, bilvasitə ədəbiyyatda göstərir. 

XX  əsrin  əvvəllərində, daha dəqiqi inqilabdan sonrakı dövrdə  ədəbiyyatda 

yeni meyillər, fikirlər formalaşmağa başladı.  Bu da səbəbsiz deyildi. Təbii ki, bədii 

ədəbiyyatda  təsvir olunan hər ideya müəllif düşüncəsini  əks etdirsə  də,eyni 

zamanda ümumxalq ruhunun, həyatının göstəricisidir. 

Əsrlər boyu müxtəlif mövzularla zənginləşən Azərbaycan  bədii  ədəbiyyatı 

XX  əsrin 20 – ci illərindən tam yeni ovqatla inkişaf etməyə başladı. Belə ki, 

proletariatın, yeni quruculuğun, və s. kimi mövzuların təsviri də öz növbəsində 

mövzu baxımından dönüş yaratmağa qadir idi. Ədəbiyyata yeni gələn mövzu və 

ideyalar dovrün həm yaşlı, həm gənc yazarları tərəfindən işlənirdi. 

“Beləliklə, milli nəsr  əvvəlki səciyyəsini büsbütün itirir. O, artıq yeni 

məzmun, problematika, konflikt ehtiva edir, yeni ideologiya havasında yaşayır, 

başqa bir tipologiya göstərir. Bu – sosializm realizmi ədəbiyyatıdır.” (1,150) 

Mövcud  siyasi – ideoloji  mənzərənin təsvirindən də  çəkinməyən bir sıra 

sənətkarlarımız hakim ideologiyanın tələbi və müəyyən qədər o dövr Azərbaycan 

xalqını maarifləndirmək məqsədilə üstünlüyü  avam, müti, geri düşüncəli, hədsiz 

fanatizm və mövhumat aludəçisi olan insanları növbənöv mövzularda və  janrlarda  

yazdıqları əsərlərinin baş qəhrəmanına çevirmişlər. 

Sözsüz ki, söhbət nəsrdən gedirsə, hekayənin hər baxımdan bədii ədəbiyyatda 

tutduğu mövqeyi vurğulamaq lazımdır və diqqəti ona yönəltmək lazımdır. Əlbəttə, 

XX əsrin ilk 20 – 30 ilində hekayə janrının tipologiyası və bədii təkamülü haqqında 

geniş söz açsaq da,  bir daha vurğulamaq lazımdır ki, hekayə məhz yığcam və çevik 

janr olduğu üçün hadisənin və ideyanın oxucuya catdırılması da nisbətən daha 

rahatdır. Istənilən halda   yazıçının yazı üslubundan və sənətkarlığından asılı olaraq 

hər hansı bir hadisənin təsviri hekayəni oxunaqlı etməyə qadirdir. 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



420

Əsrin  əvvəllərində yeni təkamül mərhələsinə  qədəm qoyan hekayə janrında 

ideya, mövcud hadisəyə baxış, demək olar ki, bir sıra yazıçıların yaradıcılığında 

oxşar idi. 

Məsələn, qadın azadlığı (C.Cabbarlı, S.Hüseyn, Ə.  Ələkbərzadə, T. Ş. 

Simurq, M.S. Ordubadi), avamlıq, gerilik (C.Məmmədquluzadə,  Ə. Haqverdiyev, 

M. S. Ordubadi, Qantəmir), ifrat fanatizm (C. Məmmədquluzadə), yalançı ruhanilik 

(Qantəmir, C. Məmmədquluzadə), lovğalıq, mənəmmənəmlik (M. S. Ordubadi, Y. 

V. Çəmənzəminli, S. Hüseyn ), təhsildən, elmdən uzaqlıq ( demək olar ki, dövrün 

bütün yazıçılarının yaradıcılığında) və s. kimi mövzular düz xətt kimi bu və ya digər 

dərəcədə bütün nasirlərin  yaradıcılığından keçirdi. 

Baş verən siyasi məsələlər, sosialist inqilabı  ədəbiyyatın bütün janrlarına 

olduğu kimi hekayəyə də yeni mövzular gətirdi. 

“  İlk dəfə olaraq fəhlə mövzusu, fəhlə obrazı  ədəbiyyata gəldi. Hətta bu 

mövzuda ilk realist hekayə yarandı. Onun ilk nümunəsini bolşevik yazıçı S. Musəvi 

yaratdı. ” (7,5) 

 Sözü gedən dövrdə yazılmış bir sıra hekayələri aşağıdakı kimi qruplaşdırsaq, 

bəzi məqamlara daha yaxından aydınlıq gətirmək mümkündür. 

1.  Portret hekayələri 

2.  Əhvalat və xarakter hekayələri 

3.  Satirik hekayələr 

4.  Məişət hekayələri 

Nisbətən  oxşar  təsnifat  Ə. Məmmədovun 1983 – cü ildə  nəşr etdirdiyi  “ 

Azərbaycan bədii nəsri ” adlı   monoqrafiyasında  rast gəlinir. Lakin müəllif satirik, 

yumoristik hekayələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır. 

1.Vəziyyət hekayələri 

2. Portret hekayələri 

3. Yumoristik miniatürlər 

4. Lətifə hekayələri 

Görünür, müəllifin bu cür təsnifat aparmasına başlıca səbəb XX əsrin ilk 

otuzilliyində yazılan satirik hekayələrin sayının nəzərəçarpacaq qədər artıq olması 

idi. 


Bədii əsərdə surətin xarici görkəminin – boyu, bədən quruluşu, üz cizgiləri və 

geyimin sözlə ifadəsinə portret deyilir.  

Portret bir növ yazıçının obrazın şəklini çəkmək ustalığıdır desək, yanılmarıq. 

Belə ki, hər hansı bir konkret şəxsin təsvirini oxucunun beynində  həmin obrazı 

canlandıracaq səviyyədə vermək yazıçının məharətidir.Bədii portret haqqında 

ədəbiyyatımız da da, dünya ədəbiyyatında da bir sıra tədqiqatlar aparılmışdır. 

Ədəbiyyatımızda  İ.Vəliyevin “Ədəbi portret və xarakter” adlı  tədqiqatında  ədəbi 

portret bir sıra aspektlərdən araşdırılır. 

Ədəbiyyatımızda, Y.Qarayev, F.Hüseynov, M.Məmmədov, T.Hacıyev, 

M.Müseyibov,  Ə. Mirəhmədov,  Ə.Məmmədov və b. portretin nəzəri məsələləri 

haqqında dəyərli fikrilər söyləmişdir.  Ədəbi portret məsələsi yalnız Azərbaycan 

ədəbiyyatını deyil, eyni zamanda bütün dünya ədəbiyyatında tədqiqat obyekti 

olmuşdur. A.S.Myasnikov, V.Y.Baraxov, V.Smirnova, İ.R.Semençuk, N.V.Niko-

layev, B.S. Buryak, və b. sovet tədqiqatçılarının da ədəbi portret haqqında tədqiqat 

əsərləri vardır. 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



421

Hətta  ədəbi portret yunan filosofu Aristotelin də diqqətini cəlb etmiş  və o, 

Özünün “Poetika” əsərində bu haqda yazmışdır.(12, 16) 

Əsəri daha real və hadisələri daha inandırıcı vermək müəllifin qarşısında 

duran  ən vacib məsələdir. Bunun üçün müəllif obrazın bədii portretini yaratmalı 

olur.  Bədii portret özü də fərqli ola bilər. Biri həyatda yaşamış real şəxsin təsviri və 

ya yazıçının öz təxəyyülü nəticəsində yaratdığı qəhrəmanın portreti. Ancaq yenə də 

bunların hər ikisi insanın təsviridir. 

“ Portret hekayələrində müəllif  əsas obrazın həm xarici görünüşünü həm də 

onun fikir və düşüncəsini, arzu və  əməlini, hərəkət və davranışlarını  həmahəng 

şəkildə  qələmə alır.Odur ki, belə hekayələr bəzən həmin obrazın adı ilə tanınır.” 

(7,49) 


C. Məmmədquluzadənin “Qurbanəli bəy” hekayəsi yuxarıdakı fikir üçün tipik 

nümunədir. Hekayədə  əsas obraz – Qurbanəli bəyin geyimi, boyu, sifət quruluşu 

haqqında bir kəlməyə də rast gəlinmir. Ancaq onun bütün hərəkətləri, nökəri Kəblə 

Qasımla, pristavın xanımının ad günündə qonaqlarla olan münasibətində portreti ilə 

yanaşı xarakteri də açılır. Xüsusən, hekayənin sonunda baş qəhrəmanı olduğu  kimi 

görürük. 

“ -Arvadı genə çıxdı eşiyə və bəy mələfəni götürüb çarşab kimi saldı başına, 

çıxdı həyətə, qaçıb soxuldu tövləyə və girdi atın axuruna.”(6, 125) 

Yaxud C. Məmmədquluzadənin 1923 – cü ildə yazdığı “Zırrama” hekayəsinin 

də qəhrəmanı bütün xüsusiyyətləri ilə təsvir olunub. Bu hekayədə də obrazın həm 

xarici görünüşü təsvir edilir, həm də onun hərəkətləri xarakteri oxucuların gözü 

önündə tam açılır. 

“Axşam vaxtı çay içdiyim yerdə küçədən bir adam məni çağırdı. Başımı 

qalxızıb gördüm ki,Qurbanqulu bəy əllərini belinə qoyub, başını bir az da dikəldib, 

bizim akoşkaya tərəf boylanır.” (6, 258) 

Hekayəni oxuduqda oxucu boşboğaz və  gəvəzə bir adamın bütün cansıxıcı 

xüsusiyyətlərini hiss edir və gözü önündə canlandırır. 

Yuxarıda deyilən fikirləri C. Məmmədquluzadənin bir sıra hekayələrinə aid 

etmək mümkündür. Məsələn, “Molla Fəzləli”, “Fatma xala”, ‘Quzu’, “Rus qızı”, 

“Hamballar”, “Bəlkə də qaytardılar” və bir sıra başqa hekayələri portret təsviri ilə 

seçilir.  

Hətta Mirzə Cəlilin hekayələrini oxuduqda “Oğru inək” hekayəsi də diqqətimi 

çəkdi. Təbii ki, onu portret hesab etmək ən azı gülüncdür. Amma müəllif heyvanın 

xarici görkəmini mükəmməl təsvir edib. 

Əsrin  əvvəllərində portret hekayələrinə başqa yazııcılarında yaradıcılığında 

rast gəlirik. Ə. Haqverdiyevin “Mirzə Səfər” hekayəsinə diqqət yetirsək, görərik ki, 

yazıçı bir neçə  dəfə Mirzənin təsvirini vermişdir. Portret yaratmaqla o, oxucunun 

obraz haqqında təsəvvürünü konkretləşdirmişdir. 

“Ağ çuxalı, ağ arxalıqlı, ikiüzlü buxara dərisindən papaqlı,  şişman göbəyi 

üzərində gümüş kəmərli Mirzə Səfəri hamı yaxşı tanıyırdı. (2,202) 

Hekayədə növbəti səhnədə portret bir qədər fərqli üsulda – inkar üsulunda 

yaradılmışdır. 

“Səfər, doğurdan da, qızların xoşuna gələnlərdən deyildi. Fəqir, başıaşağı bir 

oğlandı,  vurub – yıxan deyildi, belinə tapança bağlayıb,  əlini belinə, papağını 

gözünün üstünə qoyub gəzməzdi. Birçəklərini qotaz daramazdı, papiros çəkməzdi, 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



422

Naşurada başını yarmazdı, qaməti də movzun deyildi. Belə adamları  qızlar sev-

məzdilər.”(2, 203) 

Portret hekayələrində  hər hansı bir obrazın təsviri istənilən halda bir neçə 

cümlə, yaxud abzas şəklində verilir. Hekayənin çox böyük bir qismi isə  məişət, 

satirik hadisələrin təşkil etdiyi sujetden ibarət olur. 

Dövrün yazıçılarıdan biri olan Böyükağa Talıblının yaradıcılığı da portret 

hekayələri baxımından maraqlıdır. 1927 – ci ildə yazdığı “40 zopa” hekayəsində baş 

qəhrəman Mirzə Süleyman bəyin portreti, demək olar ki, bütün hekayə boyu təsvir 

edilir. Onun geyimi, danışıq tərzi,  ədaları konkret boyalarla hekayədə öz əksini 

tapsa da, sifət cizgilərindən qəti təsəvvür yaranmır. 

Ə. Məmmədov adı  çəkilən monoqrafiyasında  Ə. Haqverdiyevin “Mütrüb 

dəftəri”, “Qiraət” hekayələrində  də Qasım  əminin və  Məşədi Qulamın portretinin 

təsviri haqqında da məlumat verir. Həmin hekayələr 1910 – 1911 – ci illərdə qələmə 

alımışdır. Lakin hekayələrin portret təsvirindən daha çox xarakter təsvirinə aid 

etsək, fikrimizcə, yanılmarıq. Belə ki, “Qiraət” hekayəsində  Məşədi Qulamın fo-

nunda dövrün bir sıra tipik pullu kişi obrazlarının xarakterini görmək mümkündür.  

Qantəmirin  “İntelligent” hekayəsi də portret hekayələrinə aid edilə bilər. 

Müəllif qəhrəmanın xarici görünüşünü bir neçə yerdə təsvir edir. 

“Onun boyu azca uzun, şalvarı azca qalife, çənəsi azca yastı, bədəni azca arıq-

dır. Çeçelə barmağındakı dırnağının uzunluğu doqquz millimetr yarımdır. ”(5,64) 

XX  əsrin  əvvəllərində Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin hekayə yaradıcılığı 

özünəməxsus yer tutur. Müəllifin, xüsusən, 1920 – ci illərə qədər yazdığı hekayələ-

rində maraqlı portret təsviri ilə qarşılaşırıq. Belə ki, bu portret sahibləri nə hər hansı 

bir bəy, nə intelligent və ya müəllim deyillər. Yusif Vəzir “Cənnətin qəbzi”  (1909) 

hekayəsində Veylabad şəhərində beş kişinin biri olan başmaqçı usta Ağabalanın 

maraqlı portretini yaradır: 

“ ...saleh, salim, mömin, Allah bəndəsi bir şəxs idi. Bir adam yox idi ki, onun 

saqqalına həsəd aparmasın. Doğurdan da, usta Ağabalanın saqqalı gözəl saqqal idi: 

qara atlaz parçası kimi üzünün iki tərəfini tutub gicgahlarına getdikcə ucları nazilir, 

gözəl bir surətdə qulaqlarına yapışırdı.” (11,39) 

Maraqlısı da budur ki, müəllif burda obrazın yalnız bir xususiyyətini təsvir 

etməklə portret yaradıb. Bundan başqa, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin digər 

hekayələrində  də  bədii portret görürük. Məsələn, “Şair” , “Divanə”, “Ağ buxaqda 

qara xal”, “Xasiyyətləri tutmadı” və s. 

Çəmənzəminlinin hekayələrini oxuyarkən diqqətimi cəlb edən digər bir 

məqam isə yazıçının yaratdığı bədii portretin, yazığı hekayələrin, təsvir etdiyi bədii 

obrazların və seçdiyi mövzuların qloballıq nöqteyi-nəzərindən dövrün tələbi ilə tam 

uzlaşdırmasıdır.  Əsrin  əvvəllərində yazdığı , demək olar ki, bütün hekayələrində 

əsasən molla, xurafat qurbanı olmuş qadınların, yalançı, fırıldaqçı dindarların 

təsvirini verirdisə, artıq 1920 – ci illərdən başlayaraq onun bədii portret 

qəhrəmanları şair, mülkədar, mirzə, kəndli qoca və başqalarıdır.  

Mir Cəlal isə dövrün gənc yazarlarından olmasına baxmayaraq, bəzi 

hekayələrində maraqlı portretlər yaratmışdır. Məsələn, “İstifadə”hekayəsində 

Səadət xanımın portreti kifayət qədər dolğun göstərilir və maraqlı məcazla  seçilir. 

“...Mən onun üzünə baxırdım. Zahiri təntənəsinə,  əda, gülüş  və  nəzakətinə 

görə bir o qədər gözəlliyi yox idi. 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



423

Dəyirmi, mütənasib üzü vardı, ağzı balaca, boyalı dodaqları nazik, gözü 

yekə,qara qaşları qalın idi. Burnu aşağı getdikcə çadır kimi yayılır, sanki 

dodaqlarındakı boya qurumasın deyə kölgə salırdı. 

Üzündən aşağı endikcə tənasüb pozulur:boynu yoxdu. Deyəsən, ağır bir qapaz 

vurulmuş, boynu qınına girmişdi. Ağ açıq qolları  hər iki tərəfdən mərmər sütun 

kimi sallanırdı. Sinəsi daş ayna kimi parıldayırdı.”(9,20) 

Əsərdə bədii portretin verilməsi təbii ki, əsərin janr – növ xüsusiyyətlərindən 

asılı deyil. Əsas təsvir edilən obrazın tam aydınlığı ilə oxucunun beynində 

canlandırılmasıdır.  

Ədəbiyyat  

 

1.  Əlişanoğlu Tehran. XX əsr Azərbaycan Nəsrinin poetikası.Bakı “Elm”2006, 



312 s. 

2.  Haqverdiyev  Əbdürrəhim. Seçilmiş  əsərləri.  İki cilddə.II cild. Bakı, “Lider” 

2005, 408 s. 

3.  Hüseyn Seyid. Seçilmiş əsərləri. Bakı. Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. 1960, 464 s 

4.  Xəlilov Pənah. Nəsrimizin üfiqləri. Bakı, “Yazıçı”, 1982, 183 s. 

5.  Qantəmir.Seçilmiş əsərləri. Azərbaycan dövlət nəşriyyatı. 1972, 349 s. 

6.  Məmmədquluzadə  Cəlil. Seçilmiş  əsərləri. Dörd cilddə.I cild. Bakı, “Öndər” 

nəşriyyat, 2004,664 s. 

7.  Məmmədov  Əflatun. Azərbaycan bədii nəsri.( XIX əsrin sonu XX əsrin 

əvvəlləri). Bakı, “Elm”, 1983,184 səh. 

8.  Mir Cəlal. Klassiklər və müasirlər. Bakı.Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı 1973, 

295 s 


9.  Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri.Bakı “Şərq-qərb”2005,384 s. 

10. Talıblı Böyükağa. Seçilmiş əsərləri.Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı.1960,164s 

11. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Əsərləri.3 cilddə. I cild.Bakı Avrasiya Press 2005, 

360 s 


12. В. С. Барахов. Литературный портрет. Ленинград Наука 1985, 311 с. 

 

Айтян Гурбанова  



Художественные особенности портрет 

(На основе рассказов написанных в ХХ веке) 

Резюме 

 

        Статья  об  искусстве  портрета.  На  основе  анализа  многих  из  историй, 



написанных  в  начале  ХХ  века,  исследует  различные  типы  портретов.статья 

посвящена жанру портрета – рассказа в азербайджанской литературе 1920-30 

годов  на  материяле  творчества  Дж.  Мамедгулузаде, C.Гусейна,  Гантемира 

Ю.В.Чеменземинли.  Исследовал  исследователей  в  различных  портретного 

искусства в мировой литературе. Портрет из рассказов, написанных в начале 

ХХ  века  была  эпоха  изображены  в  типичных  людей.  Серия  историй, 

написанных до и после революции века играл наиболее характерные образы. 

 


Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin