Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Key words
- Ключевые слова
|
The arrangement of literature lessons is closely connected with goals and tasks of conducting of lessons. The analysis of work on methods of teaching of literature shows that besides the main literature lessons special lessons are implemented on practice. The special classes are arranged with the aim to teach creative work basing on life experience and on literary work, learning stories, oral response and reports, learning of analyses of compositions and so on. The above listed types of lessons can be various depending on certain aim, content, methods and way of teaching.
Rəyçi: Şəlalə Abdullayeva filologiya elmləri namizədi, dosent Filologiya məsələləri – №5, 2014
414 БЕКИРОВА ЗЕРА БАВАДИНОВНА Аспирант кафедры крымскотатарской и турецкой литературы Крымского инженерно-педагогического университета,: zerabekir@rambler.ru zera.bekirova@gmail.com ПЕРВАЯ ПУБЛИКАЦИЯ КРЫМСКИХ ВАРИАНТОВ ДАСТАНА «AРЗЫ ВЕ KЪАМБЕР» В ГАЗЕТЕ «ЯНЪЫ ДЮНЬЯ» Açar sözlər: "Yeni dünya" qəzeti, krımtatar xalqının folkloru, deportasiya,“Arzu və Qəmbər” dastanı Keywords: newspaper "Yany dunya", folklore of Crimean Tatars, deportation, dastan "Arzu and Kamber". Key words: «Янъы дюнья» газета, фолклор крымских татар, депортация, дестан «Арзы и Камбер». Постановка проблемы. Впервые один из вариантов широко известного в Крыму дастана (эпоса) «Арзы и Камбер» был опубликован в сокращённом виде на русском языке известным крымским краеведом В.Х. Кондараки в 1883 году, хотя был определён им как сказка ([1] Нет сомнения, что свободно владеющий крымскотатарским языком В. Кондараки, записал дастан на языке оригинала. Спустя 110 лет, неизвестные крымские варианты общетюркского дастана были впервые опубликованы и впервые на крымскотатарском языке в газете «Янъы дюнья» в (с 1957 по 1991 гг. - «Ленин байрагъы») в период депортации крымскотатарского народа в Узбекистане. За более чем вековой период в Крыму был издан ряд сборников сказок, преданий и эпосов крымских татар, но, ни в одном из них не встречается дастан «Арзы и Камбер». В своей статье «Къырымтатар халкъ яратыджылыгъында къадын-къызлар образы», опубликованной в 1941 году в журнале «Совет эдебияты» Джеваире Меджитова пишет, что дастан «Арзы и Гъамбер» был широко распространён преимущественно в степной части Крыма и приводит примеры из известного ей варианта[2] В первом номере газеты на крымскотатарском языке возобновившей издание после тринадцатилетнего вынужденного перерыва и теперь уже в Узбекистане публикуется отчёт председателя секции крымскотатарской литературы при Союзе Писателей Узбекистана Шамиля Алядина с декады литературы и искусства Узбекистана. В нём он сообщает об издании сборника крымскотатарских легенд и сказок в издательстве Детгиз в Москве. «Одной из важнейших задач секции является собирание и издание богатейшего народного творчества крымских татар», пишет Шамиль Алядин и выражает уверенность, что издание сборника станет первым шагом в деле выполнения поставленных целей. [3]. Обозначенный сборник увидел свет в 1959 году под названием «Татар халкъ масаллары»[4] В данном сборнике дастана «Арзы и Камбер» (чаще встречается написание Гъамбер – З.Б.) нет. Дастан не встречается ни в первом [5] ни во втором[6] , ни в третьем выпуске сборников Н. Маркса «Легенды Крыма»[7] После относительно небольшого перерыва, вызванного гражданской войной, созданием и
Filologiya məsələləri – №5, 2014
415 строительством Крымской Автономной Республики работа по изучению крымскотатарского фольклора продолжается. Результатом явилось издание сборника А. Кончевского «Сказки, легенды и предания крымских татар»[8] Название издательства выпустившего сборник говорит об ориентированности данной книги. В 1934 году экспедиция из работников Алупкинского музея под руководством Я. П. Бирзгала в течение года в сёлах и городах Южного берега Крыма записывают крымскотатарские сказки и легенды. Были записаны более ста фольклорных текстов, но вышедший в 1936 г. первый сборник «Сказки и легенды татар Крыма» содержал всего 21 сказку и три легенды[9] . Судьба остальных текстов неизвестна. В этот же период работала этнографическая экспедиция по Крыму для сбора фольклора под руководством первого директора Бахчисарайского музея-дворца Усеина Боданинского. Сбором фольклора на научном уровне занимаются и учёные Научно-исследовательского института крымско татарского языка и литературы им. А. С. Пушкина Керим Джаманаклы и Амет Усеин. Результатом работы экспедиции явилось издание сборника тиражом в пять тысяч экземпляров, который был подписан в печать 26 июня 1941 года. О судьбе сборника сведений нет, лишь только то, что сохранилось всего несколько экземпляров. В 2008 году сборник был переиздан[10]. В данном сборнике также отсутствует дастан «Арзы и Камбер», хотя, учитывая его широкую распространённость среди народа ещё с древних времён, можно с уверенностью предположить, что текст дастана был всё- таки записан. В 1944 году крымскотатарский народ был депортирован и лишён всяческих прав, в том числе права собирать и исследовать своё культурное наследие. Уже с первых номеров редакция газеты обращается к читателям с призывом изучать «богатое народное творчество». Автор статьи кандидат филологических наук из Москвы Басыр Гафаров пишет, что «собирать, изучать фольклор, значит способствовать обогащению и развитию языка, литературы, музыки. И если в этой работе примут участие рабочие и колхозники, массы, интеллигенция, молодёжь, учащиеся школ, то для народа будет сделано великое дело»[11] №17.1957).Призыв газеты был услышан. Если в самых первых номерах поговорки и пословицы, сказки, песни публиковались между партийными материалами, то уже в 48-ом номере первого года выхода газеты появляется специальная рубрика «Халкъ яратыджылыгъындан» («Из народного творчества») [12] В 1972 году в газете опубликовано сообщение: «Как вспоминает 74 летний Бекир агъа его отец знал наизусть не только более сотни текстов малого фольклорного жанра, но и более двадцати больших народных эпосов типа «Чорабатыр», «Эдиге», «Ашыкъ Гъарип», «Арзынен Гъамбер», «Фархад ве Ширин»,«Сеитбаттал Гъазы», «Шахисмаил»,«Кёрогълу», «Аслыхан ве Керем», «Лейля ве Меджнун», Айгуль» и другие»[13] ЛБ 1972 №85 Чиататели газеты и в первую очередь фольклористы, народные сказители широко откликаются на призыв газеты. В адрес редакции со всех мест вынужденного поселения народа приходят письма с фольклорными текстами. Так записи из тетрадей одного из самых активных знатоков
Filologiya məsələləri – №5, 2014
416 фольклора Умера Меджитова 1896 года рожденья, уроженца села Танагельди Карасувбазарского района были опубликованы под рубрикой «Умер агъанынъ дефтеринден» (Из тетради Умер агъа). Газета сообщает, что в тетради У. Меджитова есть записи более 60 сказок. Но публикует именно дастан «Арзы и Къамбер» с некоторыми сокращениями.[14] («Ленин байрагъы» - 1974№118 (2316). Это и явилось первой публикацией дастана на крымскотатарском языке. К сожаленью Умер Меджитов не указывает когда и от кого был записан текст дастана. Ровно через год в газете публикуется второй вариант дастана[15] («Ленин байрагъы» - 1975 №110 (2433). Его предоставил газете Зия Аксаков, который занимался не только сбором фольклора, но и вёл исследования в области народного творчества. Данный вариант газета публикует в полном объёме и он совершенно отличается от варианта Умера Меджитова. В 1980 году был издан сборник учёного фольклориста Джафера Бекирова «Дестанлар»[16] Во вступительной статье «Къырымтатар халкъ дастанларынынъ хусусиети» (Особенности крымскотатарских народных дастанов) Дж. Бекиров пишет, что существует множество вариантов, мы должны записать все, а опубликовать самые лучшие. Также он сообщает, что «имеем 3 варианта дастана, но в статье Дж. Меджитовой (о ней упоминалось выше – З.Б.) говорится ещё об одном варианте». Кроме этого, сам Дж. Бекиров в 1976 году записал на магнитофон ещё один вариант от старика Ильяса в Ташкентской области. В свой сборник же Дж. Бекиров включил тексты двух вариантов дастана, опубликованных в газете. Подытожив сказанное, приходим к выводу, что известны шесть вариантов дастана. К ним можно добавить ещё один вариант записанный старшим преподавателем кафедры крымскотатарской литературы Тав- рического Национального университета Айше Кокиевой от своего отца [17] . По утверждению А. Кокиевой данный , ещё нигде не опубликовканный, вариант совершенно отличается от упомянутых. К сожалению, по причине того, что не все варианты были опубликованы, не представляется возможным сделать подробный анализ текстов. Тогда как правильно заметил извенстный азербайджанский фольклорист, учёный Седник Пашаев «Каждый вариант «Арзы и Гамбера» неповторимый и вечный памятник культуры» [18] Известный научными открытиями в области фольклора, в частности общетюркских вариантов дастана «Арзы и Гамбер» видный азербайджанский учёный, профессор Газанфар Пашаев в 1971 году выпустил сборник вариантов этого произведения устного творчества.[19] Если азербайджанские учёные детально изучили азербайджанские, турецкие, армянские, туркменские варианты дастана в достаточной степени, то крымские варианты дастана почти не исследованы. Начало работе над дастаном положила газета «Янъы дюнья» («Ленин байрагъы» с 1857 по 1991 гг). В условиях депортации возможности крымскотатарских учёных исследовать культурное наследие нации были весьма ограниченны, но теперь после массового возвращения народа на историческую Родину в Крым, когда крымские татары возрождают культуру, по-новому подходят к изучению устного народного творчества, необходимо по примеру азербайджанских Filologiya məsələləri – №5, 2014
417 учёных собрать все упоминающиеся в различных источниках крымские варианты дастана «Ары и Гамбер», сделать научный анализ и издать отдельным сборником. Это, несомненно, явится огромным вкладом не только в крымскотатарскую, но и фольклористику тюркоязычных народов.
Литература 1. Кондараки В.Х. Крымско-татарския сказки. М.,1883. – 1-3с. 2. Меджитова Дж. «Къырымтатар халкъ яратыджылыгъында къадын- къызлар образы» //Совет эдебияты. - 1941. №3. с.18 3. Алядин Ш. «Языджыларымыз Узбекистан эдебияты ве санаты декадасында.//Ленин байрагъы — 1957. №1 4. Татар халкъ масаллары. Тертип эткен Ю. Болат. - 1959. Ташкент. 5. Маркс Н. Легенды Крыма. Вып.1. - М.1913 — 40с. 6. Маркс Н. Легенды Крыма. Вып.2. - М.1915 — 48 с. 7. Маркс Н. Легенды Крыма. Вып.3. - Одесса.1917.40с. 8. Кончевский А. Н. Сказки, легенды и предания Крыма. М.Л. Физкультура и спорт. 1930.- 91 с. 9. Сказки и легенды татар Крыма. Фольклорный сборник № 1. 1936. 10. Къырымтатар халкъ масаллары. Тертип эткенлер К. Джаманаклы ве А. Усеин. Симферополь, 2008 11. Гъафаров Б. Халкъымызнынъ зенгин яратыджылыгъыны огренейик // Ленин байрагъы- 1957.№17 12. Ленин байрагъы — 1957. №48 13. Ленин байрагъы — 1972. №85 14. Ленин байрагъы — 1974. №118 15. Ленин байрагъы – 1975. №110 16. Дестанлар. Топлагъан ве тертип эткен Дж. Бекиров. -Ташкент. 1980. с.5 17. Интервью с А. Кокиевой. Запись в архиве автора. 18. Paşayev S. Qədim “Arzu-Qəmbər” dastanı və onun yayılma coğrafiyası – электронный ресурс www.sednik-pasa-pirsultanli.com/pdf/arzu-qember.doc 19. Пашаев Г. Дастан Арзу –Гамбар» Баку. 1971
Бекирова Зера Бавадиновна The first publication of the Crimean versions of the dastan “Arzu and Kamber” in the the newspaper "Yany dunya" Summary
Historically, in the late 18th to the early 20th century the Crimean Tatar folklore has been collected and studied mainly by Russian-speaking scholars, who translated the texts into Russian and treated it at their discretion. Only in 30-40s of the 20th century the Crimean Tatar philologists and ethnographers have been involved in this work, but the World War II and the total deportation of people interrupted the publications of their works. The only newspaper in the Crimean Tatar language "Yany dunya" ("Lenin bayragy" - 1957-1991) collected and Filologiya məsələləri – №5, 2014
418 published the folklore works during the deportation. The first publication of a lot of folklore texts in the original language belongs to this newspaper.
Zera Bavadinovna Bekirova “Arzu və Qəmbər” dastanının Krım variantlarının "Yeni dünya" qəzetində ilk nəşri Xülasə
krımtatar xalqının folklorunu əsasən rusdilli alimlər toplamış və tədqiq etmişdilər, onlar bu mətnləri rus dilinə tərcümə edir və öz mülahizələrinə uyğun işləyirdilər. Və yalnız 20-ci əsrin 30-40-cı illərində bu işə krımtatar filoloq və etnoqrafları qoşulur, lakin onların əsərlərinin dərc edilməsinə İkinci Dünya müharibəsi və xalqın total deportasiyası mane olur. Deportasiyası dövründə şifahi xalq yaradıcılığının toplanması və nəşri ilə Krımtatar dilində yeganə qəzet olan "Yeni dünya" ("Lenin bayrağı" -1957-1991) məşğul olur. Bir çox folklor mətnlərinin orijinal dildə ilk nəşri bu qəzetə məxsusdur.
Rəyçi: Almaz ÜLVİ (Binnatova) filologiya elmləri doktoru
Filologiya məsələləri – №5, 2014
419 AYTƏN QURBANOVA AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun doktorantı filoloq86@mail.ru
Ключевые слова: история, художественный портрет, портрет история Keywords: story, art portrait, portrait story
XX əsri bütövlükdə arxada qoyduğumuz üçün tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, həddən artıq qarışıq, kifayət qədər keşməkeşli və ziddiyyətli dövr kimi tarixdə qalır. Baş verən tərəqqi partlayışını, inqilabları, iki cahan müharibəsini, texnikada, mədəniyyətdə, incəsənətdə, eyni zamanda ədəbiyyatda müşahidə etdiyimiz inkişafı xatırlamaq kifayətdir. 1920 – 1930 – cu illər Azərbaycan mühiti üçün də daha ziddiyyətli xarakerə malik idi : yenilik, inqilab, kollektiv əmək, bərabər həyat, qadın hüququ, təhsil, maarif bir yanda, repressiya illəri, qan – qada, ölüm digər yanda. Təbii ki, hər bir ictimai – tarixi formasiyanın gərginlikləri olur və bu əks məqamlar daim özünü mətbuatda, mədəniyyət və incəsənətdə, bilvasitə ədəbiyyatda göstərir. XX əsrin əvvəllərində, daha dəqiqi inqilabdan sonrakı dövrdə ədəbiyyatda yeni meyillər, fikirlər formalaşmağa başladı. Bu da səbəbsiz deyildi. Təbii ki, bədii ədəbiyyatda təsvir olunan hər ideya müəllif düşüncəsini əks etdirsə də,eyni zamanda ümumxalq ruhunun, həyatının göstəricisidir. Əsrlər boyu müxtəlif mövzularla zənginləşən Azərbaycan bədii ədəbiyyatı XX əsrin 20 – ci illərindən tam yeni ovqatla inkişaf etməyə başladı. Belə ki, proletariatın, yeni quruculuğun, və s. kimi mövzuların təsviri də öz növbəsində mövzu baxımından dönüş yaratmağa qadir idi. Ədəbiyyata yeni gələn mövzu və ideyalar dovrün həm yaşlı, həm gənc yazarları tərəfindən işlənirdi. “Beləliklə, milli nəsr əvvəlki səciyyəsini büsbütün itirir. O, artıq yeni məzmun, problematika, konflikt ehtiva edir, yeni ideologiya havasında yaşayır, başqa bir tipologiya göstərir. Bu – sosializm realizmi ədəbiyyatıdır.” (1,150) Mövcud siyasi – ideoloji mənzərənin təsvirindən də çəkinməyən bir sıra sənətkarlarımız hakim ideologiyanın tələbi və müəyyən qədər o dövr Azərbaycan xalqını maarifləndirmək məqsədilə üstünlüyü avam, müti, geri düşüncəli, hədsiz fanatizm və mövhumat aludəçisi olan insanları növbənöv mövzularda və janrlarda yazdıqları əsərlərinin baş qəhrəmanına çevirmişlər. Sözsüz ki, söhbət nəsrdən gedirsə, hekayənin hər baxımdan bədii ədəbiyyatda tutduğu mövqeyi vurğulamaq lazımdır və diqqəti ona yönəltmək lazımdır. Əlbəttə, XX əsrin ilk 20 – 30 ilində hekayə janrının tipologiyası və bədii təkamülü haqqında geniş söz açsaq da, bir daha vurğulamaq lazımdır ki, hekayə məhz yığcam və çevik janr olduğu üçün hadisənin və ideyanın oxucuya catdırılması da nisbətən daha rahatdır. Istənilən halda yazıçının yazı üslubundan və sənətkarlığından asılı olaraq hər hansı bir hadisənin təsviri hekayəni oxunaqlı etməyə qadirdir.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
420 Əsrin əvvəllərində yeni təkamül mərhələsinə qədəm qoyan hekayə janrında ideya, mövcud hadisəyə baxış, demək olar ki, bir sıra yazıçıların yaradıcılığında oxşar idi. Məsələn, qadın azadlığı (C.Cabbarlı, S.Hüseyn, Ə. Ələkbərzadə, T. Ş. Simurq, M.S. Ordubadi), avamlıq, gerilik (C.Məmmədquluzadə, Ə. Haqverdiyev, M. S. Ordubadi, Qantəmir), ifrat fanatizm (C. Məmmədquluzadə), yalançı ruhanilik (Qantəmir, C. Məmmədquluzadə), lovğalıq, mənəmmənəmlik (M. S. Ordubadi, Y. V. Çəmənzəminli, S. Hüseyn ), təhsildən, elmdən uzaqlıq ( demək olar ki, dövrün bütün yazıçılarının yaradıcılığında) və s. kimi mövzular düz xətt kimi bu və ya digər dərəcədə bütün nasirlərin yaradıcılığından keçirdi. Baş verən siyasi məsələlər, sosialist inqilabı ədəbiyyatın bütün janrlarına olduğu kimi hekayəyə də yeni mövzular gətirdi. “ İlk dəfə olaraq fəhlə mövzusu, fəhlə obrazı ədəbiyyata gəldi. Hətta bu mövzuda ilk realist hekayə yarandı. Onun ilk nümunəsini bolşevik yazıçı S. Musəvi yaratdı. ” (7,5) Sözü gedən dövrdə yazılmış bir sıra hekayələri aşağıdakı kimi qruplaşdırsaq, bəzi məqamlara daha yaxından aydınlıq gətirmək mümkündür. 1. Portret hekayələri 2. Əhvalat və xarakter hekayələri 3. Satirik hekayələr 4. Məişət hekayələri Nisbətən oxşar təsnifat Ə. Məmmədovun 1983 – cü ildə nəşr etdirdiyi “ Azərbaycan bədii nəsri ” adlı monoqrafiyasında rast gəlinir. Lakin müəllif satirik, yumoristik hekayələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır. 1.Vəziyyət hekayələri 2. Portret hekayələri 3. Yumoristik miniatürlər 4. Lətifə hekayələri Görünür, müəllifin bu cür təsnifat aparmasına başlıca səbəb XX əsrin ilk otuzilliyində yazılan satirik hekayələrin sayının nəzərəçarpacaq qədər artıq olması idi.
Bədii əsərdə surətin xarici görkəminin – boyu, bədən quruluşu, üz cizgiləri və geyimin sözlə ifadəsinə portret deyilir. Portret bir növ yazıçının obrazın şəklini çəkmək ustalığıdır desək, yanılmarıq. Belə ki, hər hansı bir konkret şəxsin təsvirini oxucunun beynində həmin obrazı canlandıracaq səviyyədə vermək yazıçının məharətidir.Bədii portret haqqında ədəbiyyatımız da da, dünya ədəbiyyatında da bir sıra tədqiqatlar aparılmışdır. Ədəbiyyatımızda İ.Vəliyevin “Ədəbi portret və xarakter” adlı tədqiqatında ədəbi portret bir sıra aspektlərdən araşdırılır. Ədəbiyyatımızda, Y.Qarayev, F.Hüseynov, M.Məmmədov, T.Hacıyev, M.Müseyibov, Ə. Mirəhmədov, Ə.Məmmədov və b. portretin nəzəri məsələləri haqqında dəyərli fikrilər söyləmişdir. Ədəbi portret məsələsi yalnız Azərbaycan ədəbiyyatını deyil, eyni zamanda bütün dünya ədəbiyyatında tədqiqat obyekti olmuşdur. A.S.Myasnikov, V.Y.Baraxov, V.Smirnova, İ.R.Semençuk, N.V.Niko- layev, B.S. Buryak, və b. sovet tədqiqatçılarının da ədəbi portret haqqında tədqiqat əsərləri vardır.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
421 Hətta ədəbi portret yunan filosofu Aristotelin də diqqətini cəlb etmiş və o, Özünün “Poetika” əsərində bu haqda yazmışdır.(12, 16) Əsəri daha real və hadisələri daha inandırıcı vermək müəllifin qarşısında duran ən vacib məsələdir. Bunun üçün müəllif obrazın bədii portretini yaratmalı olur. Bədii portret özü də fərqli ola bilər. Biri həyatda yaşamış real şəxsin təsviri və ya yazıçının öz təxəyyülü nəticəsində yaratdığı qəhrəmanın portreti. Ancaq yenə də bunların hər ikisi insanın təsviridir. “ Portret hekayələrində müəllif əsas obrazın həm xarici görünüşünü həm də onun fikir və düşüncəsini, arzu və əməlini, hərəkət və davranışlarını həmahəng şəkildə qələmə alır.Odur ki, belə hekayələr bəzən həmin obrazın adı ilə tanınır.” (7,49)
C. Məmmədquluzadənin “Qurbanəli bəy” hekayəsi yuxarıdakı fikir üçün tipik nümunədir. Hekayədə əsas obraz – Qurbanəli bəyin geyimi, boyu, sifət quruluşu haqqında bir kəlməyə də rast gəlinmir. Ancaq onun bütün hərəkətləri, nökəri Kəblə Qasımla, pristavın xanımının ad günündə qonaqlarla olan münasibətində portreti ilə yanaşı xarakteri də açılır. Xüsusən, hekayənin sonunda baş qəhrəmanı olduğu kimi görürük. “ -Arvadı genə çıxdı eşiyə və bəy mələfəni götürüb çarşab kimi saldı başına, çıxdı həyətə, qaçıb soxuldu tövləyə və girdi atın axuruna.”(6, 125) Yaxud C. Məmmədquluzadənin 1923 – cü ildə yazdığı “Zırrama” hekayəsinin də qəhrəmanı bütün xüsusiyyətləri ilə təsvir olunub. Bu hekayədə də obrazın həm xarici görünüşü təsvir edilir, həm də onun hərəkətləri xarakteri oxucuların gözü önündə tam açılır. “Axşam vaxtı çay içdiyim yerdə küçədən bir adam məni çağırdı. Başımı qalxızıb gördüm ki,Qurbanqulu bəy əllərini belinə qoyub, başını bir az da dikəldib, bizim akoşkaya tərəf boylanır.” (6, 258) Hekayəni oxuduqda oxucu boşboğaz və gəvəzə bir adamın bütün cansıxıcı xüsusiyyətlərini hiss edir və gözü önündə canlandırır. Yuxarıda deyilən fikirləri C. Məmmədquluzadənin bir sıra hekayələrinə aid etmək mümkündür. Məsələn, “Molla Fəzləli”, “Fatma xala”, ‘Quzu’, “Rus qızı”, “Hamballar”, “Bəlkə də qaytardılar” və bir sıra başqa hekayələri portret təsviri ilə seçilir. Hətta Mirzə Cəlilin hekayələrini oxuduqda “Oğru inək” hekayəsi də diqqətimi çəkdi. Təbii ki, onu portret hesab etmək ən azı gülüncdür. Amma müəllif heyvanın xarici görkəmini mükəmməl təsvir edib. Əsrin əvvəllərində portret hekayələrinə başqa yazııcılarında yaradıcılığında rast gəlirik. Ə. Haqverdiyevin “Mirzə Səfər” hekayəsinə diqqət yetirsək, görərik ki, yazıçı bir neçə dəfə Mirzənin təsvirini vermişdir. Portret yaratmaqla o, oxucunun obraz haqqında təsəvvürünü konkretləşdirmişdir. “Ağ çuxalı, ağ arxalıqlı, ikiüzlü buxara dərisindən papaqlı, şişman göbəyi üzərində gümüş kəmərli Mirzə Səfəri hamı yaxşı tanıyırdı. (2,202) Hekayədə növbəti səhnədə portret bir qədər fərqli üsulda – inkar üsulunda yaradılmışdır. “Səfər, doğurdan da, qızların xoşuna gələnlərdən deyildi. Fəqir, başıaşağı bir oğlandı, vurub – yıxan deyildi, belinə tapança bağlayıb, əlini belinə, papağını gözünün üstünə qoyub gəzməzdi. Birçəklərini qotaz daramazdı, papiros çəkməzdi,
Filologiya məsələləri – №5, 2014
422 Naşurada başını yarmazdı, qaməti də movzun deyildi. Belə adamları qızlar sev- məzdilər.”(2, 203) Portret hekayələrində hər hansı bir obrazın təsviri istənilən halda bir neçə cümlə, yaxud abzas şəklində verilir. Hekayənin çox böyük bir qismi isə məişət, satirik hadisələrin təşkil etdiyi sujetden ibarət olur. Dövrün yazıçılarıdan biri olan Böyükağa Talıblının yaradıcılığı da portret hekayələri baxımından maraqlıdır. 1927 – ci ildə yazdığı “40 zopa” hekayəsində baş qəhrəman Mirzə Süleyman bəyin portreti, demək olar ki, bütün hekayə boyu təsvir edilir. Onun geyimi, danışıq tərzi, ədaları konkret boyalarla hekayədə öz əksini tapsa da, sifət cizgilərindən qəti təsəvvür yaranmır. Ə. Məmmədov adı çəkilən monoqrafiyasında Ə. Haqverdiyevin “Mütrüb dəftəri”, “Qiraət” hekayələrində də Qasım əminin və Məşədi Qulamın portretinin təsviri haqqında da məlumat verir. Həmin hekayələr 1910 – 1911 – ci illərdə qələmə alımışdır. Lakin hekayələrin portret təsvirindən daha çox xarakter təsvirinə aid etsək, fikrimizcə, yanılmarıq. Belə ki, “Qiraət” hekayəsində Məşədi Qulamın fo- nunda dövrün bir sıra tipik pullu kişi obrazlarının xarakterini görmək mümkündür. Qantəmirin “İntelligent” hekayəsi də portret hekayələrinə aid edilə bilər. Müəllif qəhrəmanın xarici görünüşünü bir neçə yerdə təsvir edir. “Onun boyu azca uzun, şalvarı azca qalife, çənəsi azca yastı, bədəni azca arıq- dır. Çeçelə barmağındakı dırnağının uzunluğu doqquz millimetr yarımdır. ”(5,64) XX əsrin əvvəllərində Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin hekayə yaradıcılığı özünəməxsus yer tutur. Müəllifin, xüsusən, 1920 – ci illərə qədər yazdığı hekayələ- rində maraqlı portret təsviri ilə qarşılaşırıq. Belə ki, bu portret sahibləri nə hər hansı bir bəy, nə intelligent və ya müəllim deyillər. Yusif Vəzir “Cənnətin qəbzi” (1909) hekayəsində Veylabad şəhərində beş kişinin biri olan başmaqçı usta Ağabalanın maraqlı portretini yaradır: “ ...saleh, salim, mömin, Allah bəndəsi bir şəxs idi. Bir adam yox idi ki, onun saqqalına həsəd aparmasın. Doğurdan da, usta Ağabalanın saqqalı gözəl saqqal idi: qara atlaz parçası kimi üzünün iki tərəfini tutub gicgahlarına getdikcə ucları nazilir, gözəl bir surətdə qulaqlarına yapışırdı.” (11,39) Maraqlısı da budur ki, müəllif burda obrazın yalnız bir xususiyyətini təsvir etməklə portret yaradıb. Bundan başqa, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin digər hekayələrində də bədii portret görürük. Məsələn, “Şair” , “Divanə”, “Ağ buxaqda qara xal”, “Xasiyyətləri tutmadı” və s. Çəmənzəminlinin hekayələrini oxuyarkən diqqətimi cəlb edən digər bir məqam isə yazıçının yaratdığı bədii portretin, yazığı hekayələrin, təsvir etdiyi bədii obrazların və seçdiyi mövzuların qloballıq nöqteyi-nəzərindən dövrün tələbi ilə tam uzlaşdırmasıdır. Əsrin əvvəllərində yazdığı , demək olar ki, bütün hekayələrində əsasən molla, xurafat qurbanı olmuş qadınların, yalançı, fırıldaqçı dindarların təsvirini verirdisə, artıq 1920 – ci illərdən başlayaraq onun bədii portret qəhrəmanları şair, mülkədar, mirzə, kəndli qoca və başqalarıdır. Mir Cəlal isə dövrün gənc yazarlarından olmasına baxmayaraq, bəzi hekayələrində maraqlı portretlər yaratmışdır. Məsələn, “İstifadə”hekayəsində Səadət xanımın portreti kifayət qədər dolğun göstərilir və maraqlı məcazla seçilir. “...Mən onun üzünə baxırdım. Zahiri təntənəsinə, əda, gülüş və nəzakətinə görə bir o qədər gözəlliyi yox idi.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
423 Dəyirmi, mütənasib üzü vardı, ağzı balaca, boyalı dodaqları nazik, gözü yekə,qara qaşları qalın idi. Burnu aşağı getdikcə çadır kimi yayılır, sanki dodaqlarındakı boya qurumasın deyə kölgə salırdı. Üzündən aşağı endikcə tənasüb pozulur:boynu yoxdu. Deyəsən, ağır bir qapaz vurulmuş, boynu qınına girmişdi. Ağ açıq qolları hər iki tərəfdən mərmər sütun kimi sallanırdı. Sinəsi daş ayna kimi parıldayırdı.”(9,20) Əsərdə bədii portretin verilməsi təbii ki, əsərin janr – növ xüsusiyyətlərindən asılı deyil. Əsas təsvir edilən obrazın tam aydınlığı ilə oxucunun beynində canlandırılmasıdır. Ədəbiyyat
1. Əlişanoğlu Tehran. XX əsr Azərbaycan Nəsrinin poetikası.Bakı “Elm”2006, 312 s. 2. Haqverdiyev Əbdürrəhim. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə.II cild. Bakı, “Lider” 2005, 408 s. 3. Hüseyn Seyid. Seçilmiş əsərləri. Bakı. Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. 1960, 464 s 4. Xəlilov Pənah. Nəsrimizin üfiqləri. Bakı, “Yazıçı”, 1982, 183 s. 5. Qantəmir.Seçilmiş əsərləri. Azərbaycan dövlət nəşriyyatı. 1972, 349 s. 6. Məmmədquluzadə Cəlil. Seçilmiş əsərləri. Dörd cilddə.I cild. Bakı, “Öndər” nəşriyyat, 2004,664 s. 7. Məmmədov Əflatun. Azərbaycan bədii nəsri.( XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri). Bakı, “Elm”, 1983,184 səh. 8. Mir Cəlal. Klassiklər və müasirlər. Bakı.Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı 1973, 295 s
9. Mir Cəlal. Seçilmiş əsərləri.Bakı “Şərq-qərb”2005,384 s. 10. Talıblı Böyükağa. Seçilmiş əsərləri.Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı.1960,164s 11. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Əsərləri.3 cilddə. I cild.Bakı Avrasiya Press 2005, 360 s
12. В. С. Барахов. Литературный портрет. Ленинград Наука 1985, 311 с.
Айтян Гурбанова Художественные особенности портрет (На основе рассказов написанных в ХХ веке) Резюме
написанных в начале ХХ века, исследует различные типы портретов.статья посвящена жанру портрета – рассказа в азербайджанской литературе 1920-30 годов на материяле творчества Дж. Мамедгулузаде, C.Гусейна, Гантемира Ю.В.Чеменземинли. Исследовал исследователей в различных портретного искусства в мировой литературе. Портрет из рассказов, написанных в начале ХХ века была эпоха изображены в типичных людей. Серия историй, написанных до и после революции века играл наиболее характерные образы.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|