Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
K.Mammadzade Muamma poetik literary art in Gelibolulu Musilihaddin Mustafa’s “Bahrul-maarif” Summary
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- ŞEİR DİLINİN ÖZƏLLİKLƏRİ (B. Vahabzadə poeziyasının materialları əsasında) Açar sözlər
- Ağlasan, hönkür ağla, Gülsən, qəhqəhə çək gül, Elə gül
- Enişdə yoxuş var, yoxuşda eniş
- Yaxından
- Ey bahar!
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA ETİK FİKİR NÜMUNƏLƏRİ Açar sözlər
|
K.Mammadzade Muamma poetik literary art in Gelibolulu Musilihaddin Mustafa’s “Bahrul-maarif” Summary
Musliheddin Mustafa Sururi (1491-1562) was one of the talanted scientist in Ottomon’s turkey literature of XVI century. His “Bahrul-Maarif”s manuscript is kept at the different treasur-house of art and literature of world and İnstitute of Manuscripty named after M. Fuzuli of National Academy of Sciences. Sururi’s “Bahrul-Maarif” is to be researched for its literary and paleographical peculiarities. К.Мамедзаде Муамма в творчество Муслихиддин Мустафа Сюрури и его произведения «Бахрул-маариф» Резюме
Муслихеддин Мустафа Сурури (1491-1562) был одним из талантливых ученый Турецкой литературы XVI в. До нас дашли несколко экземпляров из его произведениех. Списки вышеуказанных произведениех ученый сох- раняются в фонде Института Рукописей имени М. Физули НАНА Азербайд- жана и различных библиотеках мира. Судя по литуратурным, философским и полеографическим особенностям произведение, было бы целосообразно его далнейщее изучение.
Rəyçi: Aybəniz Rəhimova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Filologiya məsələləri – №5, 2014
389
GÜLŞƏN İMANOVA Azərbaycan Texniki Universiteti
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru gulshen@mail.ru
ŞEİR DİLINİN ÖZƏLLİKLƏRİ (B. Vahabzadə poeziyasının materialları əsasında)
Sözün, hər hansı bir ifadənin poetik deyim tərzi, onun obrazlı mahiyyət kəsb etməsi şeir dilində daha rəngarəng və intensiv formalarda təzahür edir. Dilin bütün çalarları, onun fonetik sistemi, ritm-intonasiya vasitələri, leksik-frazeoloji dil materialları, məcazlar sistemi, bütün qrammatik kateqoriyalar, dilin sintaktik quruluşu və s. obrazlılığın yaranması üçün üslubi vasitələrdir. Onların obrazlılıq yaratma imkanları müəyyən üslubi situasiyalarda reallaşır. Ona görə də obrazlı anlayışlar şeir dili ilə birbaşa bağlıdır. “Sənət növləri sırasında bədii ədəbiyyat, xüsusən poeziya həm ilkinliyinə, həm də obrazlılıq və poetiklik imkanlarının genişliyinə görə birinci yerdə durur” (2,7). Sözləri bir-birinin ardınca düzmək, misralarda qafiyələr yaratmaq hələ şair- lik demək deyil. Əsl söz sənətkarı “dilimizin gülzarından elə güllər, çiçəklər dərib üzə çıxarmalıdır ki, onların rəngi də ətri də gərək təzə olsun...” (6, 143-145). Şair hər sözü zərgər kimi cilalamalı, onlardan zərgər dəqiqliyi ilə davranmalı, sözlərdən söz çələngi yaratmalıdır. Hər misrada fikir bitkinliyi, məzmun dolğunluğu olmalıdır, hər bir hadisəyə baba müdrikliyi ilə yanaşmalıdır. Bu cür xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla yaranan şeir insanı riqqətə gətirir, onun qəlbini titrədir, damar- larından qanı hərəkətə gətirir. Bu qayda ilə yaradılan əsərlər insanı rahatlandırır, onun duyğularına sərinlik gətirir, hisslərini tumarlayır. Bu cür əsərlər ecazkar dilin qüdrətindən, şöhrətindən yaranır, dilin zənginliklərindən bəhrələnir. Dilin qüdrəti ilə zirvələr fəth edən bu əsərlər, eyni zamanda dili şöhrətləndirir, dilin gücünün əzəmətinin təcəssümçüsünə çevrilir. Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamlarından birində deyilir: “Dünyanın gözəlliyi dildədir”. Dildə bu gözəlliyi, bu füsunkarlığı, ecazkarlığı yaradan şair sözünün şöhrəti, şair sözünün qüdrətidir. Ulu Füzulinin təbirincə desək: “Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar.” Bəli, sözdən layiqincə yararlanan, onun dərinliklərinə baş vuraraq, daha tu- tarlı, daha siqlətli ifadələri tapıb üzə çıxaran, hər bir sözü yerli-yerində, məqamında işlədən hər bir sənətkar sözün şöhrətini, qüdrətini artırmaqla yanaşı, özünü də şöhrətləndirir. Şeir sənətinin gözəlliyi, ondakı forma və məzmun rəngarəngliyi, hikmətli fikirlərin təcəssümü onun poetik obrazlılığındadır. Şeirdə poetik obrazlılıq da dil vasitəsilə yaranır. Dildən məharətlə yararlanan, onun zəngin boxçasından sənətkarlıqla bəhrələnən, dilin əzəməti hesabına dərin hikmətlər, ifadələr, aforizmlər yaradaraq xalqın milli dəyərlərini, mənəviyyatını daha da zənginləşdirən söz sənətkarlarından biri də Bəxtiyar Vahabzadədir. Dil və üslub etibarilə müasir
Filologiya məsələləri – №5, 2014
390 ədəbi dilimizdə xüsusi mövqeyi olan B.Vahabzadənin əsərləri böyük mədəni sərvət təşkil edir. B.Vahabzadənin şeir mətninə daxil olan hər bir sözün dərin mənalandırma qüdrəti vardır. Onun şeir dili üçün ümumilləşdirmə vüsəti çox geniş və tutumludur. Poetik duyumda düşüncə zənginliyi yaradıcılıq məziyyəti kimi özünü bütün dolğunluğu ilə büruzə verir. Ədəbiyyatşünas alim R.Xəlilovun sözləri ilə desək: “O, Azərbaycan dilinə məhəbbətlə yanaşmağa öyrədən, Füzulinin, Xətainin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Sabirin, Səməd Vurğunun dil mədəniyyətinə varis çıxan, sadiq qalan şairlərimizdən biridir” (4,188). “Şair xalqı öz dili ilə dindirməyi, danışdırmağı ən doğru yol hesab edir” (1,16). B.Vahabzadənin yaradıcılığında gözəllik yaradan, estetik meyarlara istiqamətlənən hər bir amillər (ahəng qanunu, alliterasiya, vurğu, sinonimlik, omonimlik, antonimlik, arxaizm və dialektizm, evfemizm və poetik sözlər, vulqarizm və tabular, idiom, ibarə və aforizmlər, çoxmənalılıq və məcazi mənalılıq, bənzətmə qoşmaları, ədat və nidalar, model və təqlidi sözlər, ritorik sual, həmcins üzv və əlavələr, sifət və təyinlər, sintaktik təkrarlar və s.) ayrı-ayrılıqda poetiklik, obrazlılıq yaradır, ifadə gözəlliyi formalaşdırır, şeirin bədiilik məziyyətlərini daha da yüksəldir. Şeirin dilini xəlqi ruhun dilinə çevirir. Şeirin dili emosional-ekspressiv xarakterə malik olmalıdır. Emosionallıqda yalnız bədiilik məziyyətləri özünü büruzə verirsə, ekspressivlikdə isə həm bədiilik, həm də obrazlılıq xüsusiyyətləri olmalıdır. Bu səbəbdən də obrazlılığın formalaşmasında sözlərin leksik-semantik mənasından əlavə olaraq söz, ifadə və cümlələrdə məcazi mənalıqdan yaranan ekspressivlik əsas faktora çevrilir. Məcazlıq da müvafiq olaraq metaforikləşməyə, söz və ifadələrin yeni məna qazanmasına imkan verir.
İş, hal, hərəkət bildirən söz və ifadələr sırasına aid olan “əyilib önündə yumağa döndü” şeir nümunəsində metaforikləşmiş və məcazi məna ifadə etmək bacarığı qaranlıqdır. Metaforikləşmənin bitkin formalarından biri “kimi, tək, qədər” qoşmaları əsasında yaranan təşbehlərdir. Bu qoşmalar və onlara sinonim kimi işlənən bənzər, oxşayan sözlərinin idarəsi ilə yaranan birləşmələr nitqdə obrazlılıq yaradır:
Həyat qədər qədiməm, torpaq qədər şanlıyam. Sintaktik təkrarlar da çox zaman dildə geniş üslubi imkanlara malik olur. Lirik intonasiyanın coşqunluğu da söz təkrarlarının intensivliyini tələb edir, bədii mətləbi mətnin maksimum üslubi-semantik tutumu səviyyəsində qavramaq vərdişi hazırlayır. Eyni sözün, yaxud da eyni köklü sözlərin təkrarı tezləşdikcə təkrar olunan həyat faktlarının gözəl estetik ifadə formaları, lirik predmet əhatəli poetik təhlilə cəlb olunur. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, söz təkrarları şeir dilində həm də danışıq dilinin, ümumiyyətlə, milli ədəbi dilin mühüm əlamətləri, estetik çalarlarının üslubi istiqamətləri aşkarlanır. “Şeir dili strukturunun əsası təkrarlardır”
Filologiya məsələləri – №5, 2014
391 (5, 169). Təkrarlarla obrazlılıq, poetik gözəllik yaratma məziyyəti dilin bütün laylarında mövcuddur:
Bu dil bir-birimizlə əhdi- peymanımızdır. Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi, Bu dil əcdadımızın bizə miras verdiyi Qiymətli xəzinədir... Onu gözlərimiztək Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək.
B.Vahabzadənin yaradıcılığında məsləklilik, əqidəlilik çox mühüm şərtdir, ümumbəşəri keyfiyyətdir, yaxşını yamandan fərqləndirməkdə ən düzgün məhək daşıdır. O, sənət əsərinin böyük amallar, ümumbəşəri ideyalarla zənginliyi ilə vəhdətdədir. Yaradıcılıq hər bir sənətkarın duyğu və düşüncələrinin poetik göstəricisidir. Elə buna görə də B.Vahabzadə deyir:
Bu bədii parçada ilk üç misra şairin xalis poetik kəşfidir, lirik obrazlılığın ən tutumlu nümunələrindəndir. Üçüncü və dördüncü misralarda çox yatımlı, həmahəng və məntiqli söz oyunu vardır. Sonuncu misralarda isə nəticə məzmunludur. B.Vahabzadənin şeir dilində məcazın bir növü kimi müqayisə əhəmiyyətli istiarələr də obrazlılıq yaradır. İstiarə metaforanın bir formasıdır. İbarə şəkilli birləşmələrdə ifadə olunan, təbii əşyaların müqayisəli təsvirindən gözəl lövhələr yaradır.
B.Vahabzadənin dilində əlavə şəkilli metonimiyaların da qüvvətli obrazlılıq yarada bilməsi faktora da rast gəlinir.
Səngərlər – ən böyük imtahan yeri, Səngərlər – torpağın minsirə dağı, Səngərlər – zamanın təlatümləri, Səngərlər – nifrətin açıq dodağı Səngərlər – torpağın dərdi, səridir, Döyüş kitabının hərifləridir. Sinonimlər dilimizin əsas semantik kateqoriyalarından biridir. “Sinonimlər ümumxalq dilinin ifadə imkanlarını əks etdirən əsas milli vasitələrdəndir. Sino- nimlərin zənginliyi dilin zənginliyinin əsas şərtlərindən biridir.”(3,5) Sinonim- lər Filologiya məsələləri – №5, 2014
392 B.Vahabzadənin əsərlərində üslubi məqamlarla əlaqədar rəngarəng xüsusiy- yətlərə malikdir. Şairin əsərlərində fikrin dəqiq və obrazlı ifadəsi üçün sinonim sözlər elə ustalıqla seçilib işlədilmişdir ki, onlar əsərin qayəsinin açılmasına yönəldilir, bədii dilin poetikləşdirmə imkanlarını nümayiş etdirir.
Mən də öz dərdimi, qüssəmi andım * * *
Anlaya bilmir ki, şərəf bildiyi Ordenə satılıb şərəf, namus, ar. * * *
Ax rəngli cümlələr, boyalı sözlər, Abırlı, ismətli, həyalı sözlər. Obrazlılığın mükəmməl formalarından biri də antitezalı portretlilikdir.
Ağlasan, hönkür ağla, Gülsən, qəhqəhə çək gül, Elə gül, elə ağla – Qoy doysun tamam könül. Sadalanma nə qədər çox olarsa, antiteza əsasında yaranan lirik və ya portretli obrazlılıq da o qədər güclü olur. Antitezalarda həyatilik əzəmətli dərəcədə qüvvətlidir, çünki bu növ bədii ifadə vasitələrində dialektikanın “əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi” qanunauyğunluğu vardır.
Qışın dəhşətləri, yaz içindədir. Enişdə yoxuş var, yoxuşda eniş Ən böyük atəş də buz içindədir. Yüz təpə boyu var bir uca dağda, Yaxından yaxındır bəzən uzaq da, Nifrət də, sevgi də, qara da, ağ da, İşıq da, zülmət də göz içindədir.
Antitezalar sadəcə söz və ya ifadə antonimliyi deyil, xalis fikir təzadıdır. Hər növ antonimlər təzad yarada bildiyi halda, hər növ təzadlar antiteza yarada bilmir. Dilimizdəki frazeoloji birləşmələr dilin milli ruhunu, gözəlliyini, rənga- rəngliyini əks etdirən vahidlərdəndir. Xalqın yaratdığı obrazlı ifadələr, hikmətli deyimlər, aforizmlər frazeologiyanın əsasını təşkil edir. B.Vahabzadənin əsərlərinin dil materialları içərisində frazeoloji birləşmələr şəkil və məzmunca, habelə üslubi funksiya cəhətdən nəzəri cəlb edir:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
393 Qızım, təpik atma, gəl, öz baxtına. *** Ətəyindən tutmuşam, Qadan alım, tək sənin, Əl mənim, ətək sənin *** Sərçə uçdu budağından Budağını bəyənmədi. Bağa çıxdı çanağından Çanağını bəyənmədi. Göründüyü kimi, frazeologiya B.Vahabzadənin bədii dilində obrazlılıq və ifadəliliyin əsas üsullarından biridir. B.Vahabzadənin şeirlərində xitablardan da geniş şəkildə istfadə olunur. Bunlar bədii-funksional səciyyə daşıyır və şairin şeirində tez-tez rast gəlinir:
Kaş, o da sənin tək aşıb-daşaydı! * * * Ey Bəxtiyar! Olma bu qədər heyran o mahə, Sən heyran olan tək, qoy, o da heyranın olsun! * * * Ey könül!... Elə bil ki, sən dağların başında Ucalan bir qayasan. Beləliklə, məlum olur ki, bədii xitablar B.Vahabzadə poeziyasının dil xüsusiyyətlərinin mühüm bir qismini təşkil edir. Fonoqrafik yazı meydana gəldikdən sonra səslərin yazıdakı işarəsi olan hərflərdən-qrafik vasitələrdən də poeziyada müqayisə yaratmaq imkanı kimi istifadə edilmişdir. O da aydın məsələdir ki, tək-tək səslər nitqdə işlədildikcə, yazıda onu əks etdirən hərf şəkli göz önündə canlanır. Poeziyada bu imkandan da portretli obrazlılıq yaratmaq üçün istifadə olunur.
“A”-dan ana yazdıq, “b”-dənsə baba, “V”-dən vətən yazdıq, “e”-dən el, oba. Ana dilimizi bu səslərlə sən, Ruhuna, qəlbinə həkk edəcəksən. Bu nümunədə səslərin adı çəkildikcə hərf forması gözümüzün önündə canlanır. B.Vahabzadənin şeir dilində canlı danışıq sözlərinin yaratdığı ekspressivlik, onun verdiyi poetik özəllik təbilik çərçivəsində öz gözəlliyini daha da artırır. Filologiya məsələləri – №5, 2014
394 Ədəbiyyat
1. Alməmmədova S. Bəxtiyar Vahabzadənin poeziya dili. Bakı, Elm, 2010. 2. Cabbarov X. Bədii ədəbiyyatda obrazlılıq. 3. Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, BDU,1960. 4. Xəlilov R. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. Bakı, Yazıçı, 1966. 5. Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста. Структура стиха. Ленинград, 1972. 6. Vahabzadə B. Sadəlikdə böyüklük. Bakı, 1978.
Gulshen Imanova The particulars of poetic language Summary
The article dedicated to the improvement literary language of Baxtiyar Vahabzadeh, to enrich the vocabulary of a language dedicated to the role of norms. The data in this area, poetic style samples are proof above above mentioned.Poetic words values in the figurative language of poetry are more colorful and in intense form. As a literary language and style, the works of artists of great cultural wealth of our language is in a special position. Expressive form was created in poetry of B.Vagabzade.These ideas have been clarified on the basis of the article, examples of the poetry.
Гюльшен Иманова Особенности языка поэзии Резюме
Статья посвящена совершенствованию литературного языка в твор- честве выдающегося азербайджанского поэта Бахтияра Вагабзаде, обо- гащению словарного запаса, внедрению языковых норм и вырази- тельности. Поэтические слова, этих значения образного языка в поэзии. Данны в более красочной и интенсивной форме.В области стиля и литературного языка особое значение занимает произведения выдающихся мастеров слова, которое является достоянием нашей культуры. Експрессивная форме которую создал Б.Вагабзаде в своей поэзии возвышел красоту. Данные в этом направлении образцы поэтического стиля являются доказательствoм выше сказанного.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Filologiya məsələləri – №5, 2014
395 AYNUR FƏRƏCOVA Azərbaycan Texniki Universiteti karimovaaynur@gmail.com
Açar sözlər: etika, fikir, Azərbaycan, ədəbiyyat, zəhmətkeş insan, hörmət, insan- pərvərlik. Ключевые слова: этика, идеи, Азербайджан, литература, трудолюбивый человек, уважение, патриотизм. Keywords: ethics, ideas, Azerbaijan, literature, hardworking person, respect, patriotism.
Uzun əsrlik tarixə və zəngin ənənələrə malik olan Azərbaycan xalqının etik mədəniyyəti və onun ayrı-ayrı problemləri xüsusi tədqiqat obyekti olmuşdur. Ərazisində ibtidai insan məskənləri, mağaralar, şəhər xarabalıqları, qaya təsvirləri, istehkamlar, silahlar, əmək alətləri, gil qablar, bəzək əşyaları və s. tapılan Azər- baycan çoxəsrlik tarixə malik qədim mədəniyyət ölkəsidir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə edilmiş müxtəlif materiallardan məlum olur ki, hətta qədimlərdə Azərbaycanda zəhmətkeş insana, şəxsiyyətə hörmət, insanpərvərlik, kollektivçilik hissi geniş təbliğ edilmişdir. Müəyyən mədəni abidələrimizdə, mədəniyyət nümunələrində insanlar əməksevərliklərinə görə təriflənir, onların öz peşəsi sahəsindəki məharəti, mənəvi qüdrəti təsvir edilir. Azərbaycan maddi mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı, mənəvi mədəniyyət abidələri ilə də zəngindir. Bu baxımdan, şifahi xalq ədəbiyyatımızda insanların humanist arzularını, istəklərini əks etdirən çoxlu nağıllar, dastanlar və mahnılar mövcuddur. Burada zülmə, haqsızlığa qarşı nifrət, xoşbəxt gələcəyə çağırış sədaları nəzərə çarpır. Humanist ideyaların əsasında isə insanların dinc həyatını, əməyini qoruyan sədaqətə və dostluğa çağırışlar durur. Belə humanist fikirlərə əmək nəğmələrində də rast gəlirik. Əmək nəğmələri xalq yaradıcılığının ən qədim janrlarından olub əmək prosesində insanların zəhmətini yüngülləşdirmək məqsədilə ifa edilirdi. Bu həvəsə gətirir, işə səfərbər edir, əməyin çətinliyini, ağırlığını aradan qaldırır, insanlarda xoş əhval-ruhiyyə yaradırdı. Burada həmçinin yoldaşlıq, qayğıkeşlik, dostluq tərənnüm edilirdi. Şifahi xalq ədəbiyyatımızın ən maraqlı janrlarından olan Azərbaycan xalq nağılları etik fikir baxımından daha çox diqqəti cəlb edir. Nəinki realist səpkili məişət nağıllarında, hətta romantik səpkili sehrli nağıllarda, həmçinin heyvanlar haqqında olan nağıllarda da xeyir və şər, ədalət və haqsızlıq, dostluq, əməksevərlik, sədaqət, xəyanət, məhəbbət və s. kimi problemlərdən bəhs edilir. Dünya mifoloji və fəlsəfi fikir tarixi insanın mənəvi həyatı ilə bağlı nümunələrlə zəngindir. Belə nümunələrdən biri «Avesta»dır. Şərq xalqlarının və ümumiyyətlə Dünya xalqlarının fikir tarixində görkəmli yer tutan Zərdüştilik və onun nəzəri təcəssümü olan «Avesta» dualist zəmində inkişaf tapmışdı. Dini-fəlsəfi doktrina olmaqla yanaşı, Zərdüştilik etik ideyalarla da zəngindir. O, insanların həyat tərzini, davranışını əks etdirərək insanları bir-birinə hörmət etməyə, qardaşlıq münasibətləri bəsləməyə, xeyirxah olmağa, şər qüvvələrə qarşı mübarizə aparmağa Filologiya məsələləri – №5, 2014
396 səsləyir. Zərdüşt inamına görə bütün varlıq 2 əks qüvvənin mübarizəsi üzərində qurulub: işıq və zülmət. Bütün şəxsiyyət idealı 3 amilin vəhdətindən yaranıb: xeyirxah niyyət, xeyirxah niyyət, xeyirxah niyyət. Yazılı ədəbiyyatımız da bu baxımdan az maraq doğurmur. Məsələn, XI əsr Azərbaycan filosofu Bəhmənyar ibn Mərzban müxtəlif əsərlərində – «Məratib əl- mövcudat» («Mövcudatın mərtəbələri»), «Mabəd ət-təbiə» («Metafizika») və məktublarında humanist fikirlər söyləyərək xoşbəxtliyin xeyirxahlıq yolu ilə əldə edilməsini, insanın sədaqətli, əxlaqlı olmasını, insanpərvərliyini və s. problemləri və bunların ağıl və bilik yolu ilə əldə edilə biləcəyini ön plana çəkir. Nizami Gəncəvinin əsərlərinin ana xəttini məzlum insan üçün səadət və ədalət axtarışları, zülmə, istismara, qeyri-bərabərliyə etiraz və nifrət təşkil edir. İnsan başqasından sədəqə istəməməli, öz ləyaqətini alçaltmamalıdır. İnsanın ağıl və biliyi Nizami əsərlərinin baş qəhrəmanıdır. «Sirlər xəzinəsi», «İskəndərnamə» və digər poemalarda xeyirxahlıq idealı siyasi idealla bağlı nəzərdən keçirilir. Dövlətin idarə edilməsində ədalət prinsipi ön plana çəkilir. «İqbalnamə»də insanın səmimi olmasının vacibliyi vurğulanır, onun təbiətlə ayrılmazlığından danışılır. Nizamiyə görə ideal cəmiyyətdə şəxsi və ictimai mülkiyyəti oğrulardan, çapqınçılardan və qənimətçilərdən qorumağa ehtiyac yoxdur. Cəmiyyət üzvləri iqtisadi cəhətdən təmin olunduqları və eyni zamanda tərbiyəli, əxlaqlı, düşüncəli adamlar olduqları üçün onlar nalayiq hərəkətlərlə məşğul olmurlar. Nizami oğurluğu, hər hansı bir qəbahət və xəyanəti cəmiyyət üçün fəlakət hesab edərək, ayrı-ayrı şəxslərdən tələb edirdi ki, onlar ancaq öz əmlaklarını yox, eyni zamanda başqalarının da əmlakını müdafiə və mühafizə etməlidirlər. Onun fikrincə, birisi başqasının əmlakına tamah məqsədi ilə toxunmadıqda o, özünü müdafiə etmiş olur. Maraqlı burasıdır ki, Nizaminin təsvir etdiyi ideal cəmiyyətdə bütün sürülər çobansız otlamaqla bərabər əkinlərə də ziyan vermirlər. Əkini qorumaq üçün heç bir qoruqçu da yoxdur. İdeal cəmiyyətin ağsaqqalları bu barədəİskəndərə deyir: əkin əkəndən altı ay sonra bir də onu biçmək üçün ora gedirik. Şair göstərir ki, əkin, bağ və bostanın becərilməsi mədəni cəmiyyətin ümumi səviyyəsinə müvafiq olaraq həyata keçirilməlidir. Nizami xəbərçilik və böhtançılığı fitnə və fəsadların səbəbi kimi qeyd etməklə bunları özünə peşə edən düşkün, amalsız adamlara həmişə nifrət etmişdir. Nizaminin fikrincə, alicənab adam heç bir əsas olmadan başqasına eyib tutub onun əsəblərinə toxunmaz, başqasını öz hərəkətləri ilə narahat etməz. Eyni zamanda nəzakətli və nəcib adamlar söz gəzdirməklə məşğul olub, başqasının nüfuzuna toxunmamalıdırlar. Bu barədə ideal cəmiyyət adamlarının adından danışan Nizami «İqbalnamə»də yazır: Xəbərçilik bilməz bir nəfərimiz, Özgənin eybinə göz yumarıq biz. Şair bununla da insanları pis əməllərdən əl çəkib xeyirxah olmağa çağırır. Nizami öyrədir ki, ağıllı və xeyirxah adamlar özlərinin yaxşı əməllərini öz mənfəətlərindən daha çox başqalarının mənfəətinə sərf etməlidirlər. Nizami göstərir ki, birisi hirsli və ya qəzəbli olarsa, xeyirxah adamın borcu özünün mülayim və ağıllı məsləhətləri ilə əsəbiləşmiş adamı sakit edib ona köməklik etməkdir ki, həmin adam pis yola getməsin, fitnə törədib nahaq yerə qan tökülməsinə səbəb olmasın. Digər tərəfdən Nizami göstərir ki, birisinə qarşı bir bədbəxtlik üz verərsə, cəmiyyət üzvləri onun qəminə şərik olmalıdırlar. Şad günlərdə – toyda, bayramda hamı bir
Filologiya məsələləri – №5, 2014
397 yerdə şadlıq edib şən həyat keçirməlidir. Nizaminin fikrincə, cəmiyyət üzvləri lazımi qaydalara əməl etsələr, orada xəstəliklərin qarşısı alınar və insanlar vaxtsız ölməzlər. Nizami göstərir ki, yüksək tərbiyəli cəmiyyətdə möhkəm əxlaqi qaydalar olmalıdır. Bu cəmiyyətin adamları əxlaqi cəhətcə təmiz və xüsusilə tamahkar olmamalıdırlar. Nizaminin fikrincə, ideal cəmiyyətdə əxlaqi təmizlik, yəni insanların əxlaqlı olması bir adət kimi həyata keçirilməlidir. Hər kim cəmiyyətin bu müqəddəs qaydalarını pozsa, o, həmin cəmiyyətdən qovulmalıdır». Nizami həmçinin göstərir ki, « təlim və tərbiyə cəmiyyətin inkişafında böyük əhəmiyyəti olan vasitələrdən biridir. «Sirlər xəzinəsi»ndə Nizami təlim, tərbiyə və əxlaq qaydalarından bəhs edir. Qitələrin bəzilərində şair yaxşı insanları tərənnüm, pis adamları isə tənqid etməklə, birincilərə hüsn-rəğbət, ikincilərə isə nifrət bəslədiyini bildirir. Nizami vətənpərvər, bacarıqlı və əxlaqlı insan tərbiyə etməyi cəmiyyətin əsas vəzifələrindən biri hesab edirdi. Çünki cəmiyyətin səadəti insanın kamilliyindən, onun xalqa düzgün münasibətindən çox asılıdır. Şair «Leyli və Məcnun» da belə deyir: Səadət kamalla yetişir başa, Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa. Böyük şairin fikrincə, yaxşı təlim-tərbiyə almış adam sağlam və tərəqqipərvər ideyalar irəli sürməklə, yaxud bu ideyalara tərəfdar olmaqla həyatda yaxşı yaşamağa adət edər, qarşıya çıxan bütün çətinliklərin öhdəsindən asanlıqla gələr. Nizami göstərir ki, gözəl bir həyat qurub səadətlə yaşamaq ən böyük xoşbəxtlikdir. Nizami adamların yüksək tərbiyəli, nəcib sifətli, nəzakətli, gözəl, mülayim xasiyyətli və xüsusən elmli olmasını gözəl həyat qurmaq üçün nəcib bir şərt hesab edir. Şair göstərir ki, insan yaxşı tərbiyə alıb kamal sahibi olarsa, həyatda həmişə hörmətlə qarşılanar.. Nizami hiyləgərlik və fitnə ilə məşğul olanlara həmişə nifrət etmişdir. İnsan çalışıb həyatda və məişətdə həmişə təmiz və namuslu olmalıdır. Nizami insanları səmimi yaşamağa çağırır». Nizami dünyadakı bəlaların «bir səbəbini də cəmiyyətdəki əxlaq pozğunluğunda, xudpəsəndlik, lovğalıq, şöhrətpərəstlik, ikiüzlülük, hiyləgərlik, saxtakarlıq, paxıllıq, kinlilik, xəsislik, tamahkarlıq, tüfeylilik, əməyə, əməkçiyə xor baxmaq, kobudluq, qərəzçilik, eyş-işrət düşkünlüyü, hədsiz varlanmaq hərisliyi, məsləksizlik kimi mənfi əxlaqi keyfiyyətlərdə görürdü. «Xəmsə»də biz bu mənfi əxlaqi keyfiyyətləri zülmkar şahlarda, saray əyanlarında, böyük rütbə və ixtiyar sahiblərində, sələmçi tacirlərdə, yalançı dindarlarda – bir sözlə, başqalarının əməyi ilə yaşayan tüfeylilərdə görürük. Ədalətli olmaq fikri XIII-XIV əsr Azərbaycan filosofu Şəbüstərinin yaradıcılığında da öndədir. O hamını bir gözdə görmək, insanlara sədaqətlə xidmət göstərmək, dostluq etmək kimi nəcib keyfiyyətləri təbliğ edir. Demək olar ki, bütün əsərlərində gözəl əxlaqa malik olmaqdan bəhs edir. «Ədalətli olmaq gözəl əxlaqın əsas xüsusiyyətlərindən biridir, ona görə ki, ədalətə sahib olan hər kəsin əxlaqı gözəl olur, çünki ondan heç vaxt zülm baş verməz». Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ictimai-fəlsəfi həyatında mühüm yer tutan Nəsirəddin Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» (Nasir əxlaqı) əsəri Azərbaycanın etik fikir ta- rixində mühüm hadisədir. Elmi-ədəbi irsi olduqca rəngarəng olan N. Tusi əhatə etdiyi sahələrin diapazonu ilə də fərqlənir: nücum (astronomiya), riyaziyyat, tibb, məntiq, psixologiya, fəlsəfə, ədəbiyyat, coğrafiya, mədənşünaslıq (kimya), ilahiy-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
398 yat, incəsənət, musiqi, tarix, iqtisadiyyat və s. H. Məmmədbəyli özünün «Marağa rəsədxanasının banisi Nəsirəddin Tusi» adlı əsərində Tusinin 76 əsərinin adını çəkir. Tusiyə dünya şöhrəti qazandıran onun riyaziyyat və nücum elmlərinə aid yazdığı «Zince Elxani» kimi əsəri və Marağa rəsədxanasıdırsa, onu Şərq xalqlarına sevdirən «Əxlaqi-Nasiri» əsəri olmuşdur. Bu əsərin qəribə yazılma tarixi vardır. Əxlaq, fəlsəfə, məntiq məsələləri ilə maraqlanan, bəzən özü də bu məsələlərə aid əsər yazan İsmaili hökmdarı Nasir, Tusini yanına çağıraraq ona Əli Misgəvehin «Ət-təharə» adlı kitabını fars dilinə tərcümə etməyi təklif edir. O zaman İbn Misgəvehin bu kitabı ərəb dilindəəxlaq haqqında yazılmışən gözəl əsər hesab edilirdi. Tusi bu kitabı tərcümə etmək əvəzinə onu çoxdan məşğul edən fəlsəfi- əxlaqi, ictimai-siyasi məsələləri dərindən şərh etmək üçün daha mükəmməl bir kitab yazmaq qərarına gəlir. Tusi özü bu barədə yazır: «Bu kitabın yazılması onun əmri və təşviqi ilə olduğundan adı «Əxlaqi-Nasiri» qoyuldu». «Əxlaqi-Nasiri» 3 məqalə və 30 fəsildən ibarətdir. Əsərin əvvəlində «Müqəddimə», «Bu kitabın yazılmasının səbəbi haqqında», «Kitabın məqsədi və fəsilləri haqqında başlanğıc» adlanan hissələr yerləşdirilib. «Əxlaqın saflaşdırılması haqqında» adlanan birinci məqalə «Əsaslar (başlanğıclar) haqqında» və «Məqsədlər haqqında» adlanan 2 hissədən ibarətdir. Birinci hissədə 7, ikincidə 10 fəsil mövcuddur. «Evdarlıq elmi haqqında» adlanan ikinci məqalə 5, «Ölkə (şəhərləri) idarəetmə qaydaları» adlanan üçüncü məqalə isə 8 fəsildən ibarətdir. Hələ kitabın əvvəlində əsərin məhz fəlsəfi əsər olduğu bəlli olur: «Bu kitabın məqsədi hikmətə aid məsələlərdən biri olduğundan ilk növbədə hikmətin mənasını şərh etmək, onun təsnifatını vermək lazımdır». Müəllif hikmətə tərif verərək onu 2 yerə bölür: biri – elm, o biri – əməl (iş). Sonra müəllif hikməti nəzəri hikmət və əməli hikmətə bölərək bunların hər birinin bölmələrindən danışır və onların geniş təsnifatını verir ki, bunların da hər biri öz-özlüyündə böyük maraq doğuran problemlərdir. Məsələn, 3 yerə ayrılan nəzəri hikmətin birinci hissəsinə ilahiyyat, fəlsəfə, «Riyaziyyat» adlanan ikinci hissəyə həndəsə, astronomiya, astrologiya, musiqi, «Təbiət elmi» adlanan üçüncü hissəyə kimya, botanika, biologiya, psixologiya, fizika və s. aiddir. Əməli hikmət də üç yerə bölünür: birinci – əxlaqın saflaşdırılması; ikinci – evqurma qaydası; üçüncü – şəhərsalma siyasəti. Etik görüşləri hələ kifayət qədər tədqiq edilməyən Tusi insan və ona məxsus olan xüsusiyyətləri mərkəzi planda nəzərdən keçirir, yaradıcılığı boyu insanın əxlaqi keyfiyyətlərini tərənnüm edir. Tusi əxlaqi sifətlərin yaranmasını real gerçəklikdə görür: «əxlaqi sifətlər yalnız ictimai həyatda yaranır və heç də anadangəlmə proses deyil», «insanlar öz əxlaqi sifətlərini həyatda tapdıqlarına görə özlərini yaxşı tərbiyə etməyi də bacarmalıdırlar». Tusinin etik sisteminə əsasən, insanlar öz xarakterinə görə dörd qrupa bölünür: birinci, o adam ki, bilir və bildiyini başqalarına öyrədir, o, alimdir, ona ehtiram edin; ikinci, o adam ki, bilir və bildiyinə güvənir, o özündən xəbərsizdir, lovğadır, onu tənqid edin; üçüncü, o adam ki, bilmir və öyrənməyə ciddi cəhd edir, o zəhmətkeşdir, ona kömək edin; dördüncü, o adam ki, bilmir və öyrənmək də istəmir, o adam ağılsızdır, ondan uzaq olun. Tusinin fikrincə, insanlar həyatda əxlaqi sərvətləri, keyfiyyətləri yaxşı mənimsəmək üçün uşaqlıq dövründən düzgün tərbiyə edilməlidir, ata və analar hər şeydən əvvəl övladlarını vicdanlı olmağa öyrətməli və sonra təlim və tərbiyə işlərinə başlamalıdırlar. Tərbiyə lap körpə yaşlarından başlamalıdır, çünki kiçik yaşda
Filologiya məsələləri – №5, 2014
399 uşaqların mənəviyyatı sadə və təmiz olur. Hər bir valideyn öz övladının idealına çevrilməyə çalışmalıdır. Hər bir valideyn və tərbiyəçi uşaqlara həyatda zəruri tələbatı ödəmək üçün maddi nemətlərə sərf edilən əməyin və zəhmətin rolundan geniş danışmalıdır. Uşaqlar başa düşməlidirlər ki, onların yediyi, içdiyi və geyindiyi maddi nemətlər üçün valideynləri böyük əmək və zəhmət sərf etmişlər. Belə olarsa, uşaqlar körpə yaşlarından əməyin və zəhmətin nəyə qadir olduğunu düzgün dərk edərlər. Onlar uşaqların nəzərində mal-dövlətin, qızıl və gümüşün rolunu heç vaxt şişirtməməlidirlər, çünki qızıl və gümüşün vurduğu ziyan böyük bəlalara səbəb olar. Heç kəs anadangəlmə fəzilət sahibi olmur, məsələn, heç kəs dülgər, katib ya başqa mütəxəssis doğulmur. Fəzilət təcrübə nəticəsindəəldə edilir, lakin çox zaman bir adam fitri olaraq bir fəziləti tez qəbul edir, onu mənimsəmək istedadı çox olur. İnsanı dörd amil hörmətli edər: doğruçuluq, ədəblilik, elmlilik və xoşxasiyyətlilik. Doğruçuluğun zinəti həya, camalı mənəvi saflıq, səmərəsi isə elmdir. Ədəblilik hörmət artırar, elm səni yüksəldər. Elmin dəyəri mal-dövlətin dəyərindən faydalıdır. Xoş xasiyyətlilik insanın xoşbəxtliyi deməkdir. Xoş xasiyyətlilik yaxşılığın mayasıdır. Tusinin fikrincə, dostluq edənlər eyni xasiyyətə malik olmalıdırlar. Bir- birinə həsəd çəkib paxıllıq etməməlidirlər. Bir-birlərindən mənfi xasiyyətləri gizlətməməlidirlər. Bir-birinə etibar etməlidirlər. Vəfalı dost seçib onu axıra qədər qorumaq çətindir. Xeyirxah insanlarda 10 cür müsbət əxlaqi sifət olmalıdır: əvvəla, yalançı olmamalıdır; ikinci, insaflı olmalıdır, üçüncü, eyib axtarmamalıdır; dördün- cü, xalqın günahından keçməyi bacarmalıdır; beşinci, üzrxahlığı bacarmalıdır; altıncı, əziyyətə dözməyi bacarmalıdır; yeddinci, özünü tənbeh etməyi bacarmalıdır; səkkizinci, öz eybini başqasının eybindən tez görməlidir; doqquzuncu, hamı ilə mülayim rəftar etməlidir; onuncu, özünü çox tərifləməməlidir, özü haqqında yüksək fikirdə olmamalıdır. Tusi xeyir və səadətin növlərini göstərir: xeyirlər şərafətli, tərifəlayiq, qüvvə artıran və fayda verəndir. Xeyirlər kimi səadətin də dörd növü var: hikmət, şücaət, iffət vəədalət. «Ən yüksək dərəcədə arzu edilən xeyir və səadət haqqında» adlanan fəsildə xeyir və səadət arasında olan fərq aydınlaşdırılır, xeyir və səadətin növlərindən danışılır, bəzi qədim alimlərin rəyi verilir. «Xasiyyətin mahiyyəti, həddi və əxlaqın dəyişdirilməsinin mümkünlüyü haqqında» adlanan fəsildə xasiyyətə tərif verilir, xasiyyətin fitri olub-olmaması barədə fikirlərin müxtəlif olduğu söylənir. Bununla əlaqədar Aristotel və digər filosoflardan misal gətirilir: «Sonrakı alimlərin xasiyyətin fitri olmaması haqqında dəlilləri bundan ibarətdir, onlar deyirlər ki, xasiyyətlər dəyişkəndir, dəyişkən isə fitri ola bilməz. Buradan belə nəticə çıxardırlar ki, heç bir xüsusiyyət fitri deyil» . Sonrakı fəsillərdə fəzilət cinslərinin sayı, növləri, onlara zidd rəzilət zümrələri, fəzilətlərin ox- şarları və fərqləri, ədalət və s. məsələlərdən danışılır. «Evdarlıq elmi haqqında» adlanan ikinci məqalədə «Mənzilə olan ehtiyacın səbəbi, onun əsasları və ən mühüm cəhətləri», «Ailə dolandırmaq və evdarlıq qaydaları haqqında», «Övlad saxlamaq və tərbiyə etmək qaydaları haqqında», «Xidmətçiləri və qulları idarə etmək qaydaları haqqında» fəsillər, «Söz demək qaydaları», «Oturub-durmaq adətləri, hərəkət və sükut qaydaları», «Yemək qaydaları haqqında», «Şərab içmək qaydaları» kimi yarımfəsillər mövcuddur. Nəhayət, «Ölkə (şəhərlərin) idarəetmə qaydaları» adlanan üçüncü məqalədə «İctimaların əlaqəsi üçün zəruri olan məhəbbətin fəziləti və növləri haqqında», «İc-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
400 timaların növlərinin və şəhərlərin əmələ gəlməsi haqqında», «Sədaqətin fəziləti və sədaqətli adamlarla (dostlarla) davranış qaydaları haqqında», «Ölkə dolandırmaq siyasəti vəşahların xisləti haqqında», «Şah xidmətində olmaq və rəiyyətin qayda- qanunları haqqında», «Xalqın bütün təbəqələr ilə davranış qaydaları (xüsusiyyətləri) haqqında» fəsillərindən sonra sonda «Bütün fəsillər üçün faydalı olan Əflatunun vəsiyyətləri haqqında» fəsil gəlir ki, bununla da əsər bitir. Füzuli yaradıcılığında məhəbbət problemi ön plandadır. Füzuli məhəbbəti ilahi məhəbbət olub, insanın mənəvi gözəlliyini təsdiq edir. Füzuli məhəbbəti həm də ideal məhəbbətdir. Şair onu təzadların inkarı kimi göstərir. «Fəzliyə nəsihət» əsərində Füzuli yazır ki, hər kəs özünə əməklə yol açır, cəmiyyətdə etibar sahibi olur və şöhrətlənir. Ona görə də əməksevər olmaq lazımdır. İnsanın zəhmətə, əməyə qatlaşması onu ədalətli, yüksək əxlaqi sifətlərə sahib edir . «Şikayətnamə», «Rind və Zahid», «Ənisül-qəlb» əsərlərində ictimati ədalətsizlik və zülm tənqid edilir. Şairin fikrincə bədxah adamlar heç vaxt həyatda xoşbəxt ola bilməzlər». Füzulinin fəlsəfi, etik və estetik görüşlərini diqqətlə tədqiq etmiş akademik Fuad Qasımzadə «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur» əsərində yazır: «Füzuli öz əsas fəlsəfi traktatı olan «Mətləül-etiqad»da yunan fəlsəfəsinə dərindən bələd olduğunu büruzə verir. Əsər bir çox yunan mütəfəkkirləri haqqında dolğun və yığcam, həm də əsasən düzgün məlumat verdiyindən, o, bir növ fəlsəfə tarixinə aid olan əsərə, ayrı- ayrı filosoflar və cərəyanlar haqqında biliklər verən məlumat kitabçasına, ensiklopediyaya oxşayır. «Mətləül-etiqad»da qədim yunan fəlsəfəsinin Fales, Heraklit, Demokrit, Anaksaqor, Empedokl kimi materialist, Aristotel , Pifaqor, Sokrat, Platon, Prokl kimi idealist nümayəndələrinin və başqalarının, habelə bir sıra alimlərin adları çəkilir, yaradıcılığı izah olunur. Füzuli bədii əsərlərində də yunan alim və mütəfəkkirlərini, tarixi şəxsiyyətləri tez-tez qeyd edir, onların işlərinə yüksək qiymət verir. Onun şeirlərində Ərəstunun (Aristotel), Əflatunun (Platon), Makedoniyalı İskəndərin (Aleksandr), Buqratın (Hippokrat) və başqalarının adına rast gəlirik. Farsca yazılmış qəsidələrdə Füzuli Aristotelin fəlsəfəsini, Hippokratın tibbi görüşlərini tərifləyir, onları İbn-Sina və Loğmanla yanaşı təbliğ edir. Şair su, od, torpaq və havadan danışaraq yunanlarda böyük alimlərin olduğunu yazır. «Ənisül-qəlb»də də yenə Əflatunun adı çəkilir, onun həqiqət sirlərini aça bilmədiyi qeyd olunur və bununla belə yunan mütəfəkkirinə, ümumiyyətlə, yüksək və layiqincə qiymət verən Füzuli onları «yunan biliciləri» adlandırır . Əsərdə Əflatunun (Platonun) adını hörmətlə çəkən şair oxucuya xitabən deyir ki, hətta Əflatunu belə hikmətdən xəbərdar güman etmə. Məhz platonik eşqi nəzərdə tutan Füzuli «ğərəz» rədifli qəzəlində göstərir ki, xalqın qərəzi gözəl vüsalından rahat- lanmaqdır, aşiq üçün isə qərəz bu deyildir, təsərrüfsüz tamaşadır (seyr etməkdir). Platonik eşqin müəyyən təzahürləri «Leyli və Məcnun»da da vardır. Əsərin başlanğıcında verdiyi rübailərdə Füzuli ilahi eşqə, platonik eşqə işarə edərək yazır ki, o, həqiqət tələbinə görə məcaz yolunu tutmuşdur. Füzulinin etik görüşlərini təhlil edən müəllif daha sonra yazır ki: «şair əxlaq məsələləri ilə elmin məşğul olması zərurətini dərk etmiş və əxlaqdan xüsusi olaraq bəhs etməyi bir elm saymışdır. Yəni o, etikanı – bu istilahın özü onda olmasa da – əxlaq haqqında təlim, əxlaqi anlayış və qaydalardan bəhs edən elm olduğunu bilmişdir. Şair etikanı (fünuni-ədəb, yəni ədəb elmi) bir elm kimi qəbul etsə də, nəhayətdə insan əxlaqının əvvəlcədən təyin edildiyi kimi təzahür edəcəyini, pis təbiətli adamın bütün ömrü boyu məhz belə
Filologiya məsələləri – №5, 2014
401 qalacağını söyləmiş və beləliklə də əxlaqın çıxış nöqtəsi kimi ilahi başlanğıcı, allahı qəbul etmişdir. Əxlaqın mənşəyi məsələsində onun idealist mövqeyi bir çox şeirlərində aydın görünməkdədir və şair bunu dəfələrlə, dönə-dönə söyləmişdir. «Leyli və Məcnun» poemasındakı minacatlardan birində Məhəmməd peyğəmbəri mədh edərək yazır: Keyfiyyəti-halı rövşən etdin, Xeyrü şər işin müəyyən etdin. Füzuli insan əxlaqının, davranış və əməllərinin Allahın iradəsindən asılı olması məsələsində daha da irəli gedərək iqbal və idbarın, xoşbəxtliyin və bədbəxtliyin büsbütün allahdan, ilahi iradədən asılılığını qəbul edir və bunların izahında fatalist mövqe tutur. Allahın qoyduğu səadəti əzəli sayan şair xoşbəxtlik və bədbəxtliyin təyinində ilahi buyuruğun, qeyridən edilən «əmri-mühalın» həlledici rolunu qəbul etməklə əxlaqi əməllər məsələsində açıq-aydın qəza-qədər ideyasına gəlib. Şair qəza-qədər ideyasını, əsasən dünyəvi hissləri, saf və real məhəbbəti tərənnüm edən «Leyli və Məcnun» dastanında da irəli sürür. Bəs bu bədbəxtlik haradan gəlir, onu aradan götürmək, səadət və xoşbəxtliyə yetmək mümkündürmü? Məlum olur ki, bu, Məcnunun əvvəlcədən müəyyən edilmiş taleyidir, onun bəxti, müqəddəratı, qisməti irəlicədən məhz belə yoğrulmuşdur ki, o, bədbəxt olmalı və eşqinə qovuşmamalıdır». Şair həyatın mənasını mal-dövlət toplamaqda, simü-zər cəmləməkdə deyil, bilik və elm əldə etməkdə görür, o, hünər kəsb etməyi, biliklərə yiyələnməyi daim fəzilət və hünərin şərti sayır. Əxlaqın yüksəlməsində əqlin, elmin gücünə verdiyi qiymət demək olar ki, bütün əsərlərində dönə-dönə təkrar edilir və onun rasionalist etikası geniş şəkil alır. Əxlaq normalarının müəyyən edilməsində, insanların davranışlarında əqlin roluna verilən bu fikir Füzulidə sistemləşdirilmişdir. O, insan şərəfinin səbəbini də əqlin gücündə, elmin rolunda görür. Farsca olan rübailərindən birində deyir: Elm ilə, ədəblə tapılar şərəf, Mirvari olmasa, nə lazım sədəf? Füzuli əxlaqi əməllərin təyinində əqlə verdiyi yüksək rola bir növ yekun vu- raraq yazır ki, əvvəl fikir, sonra əməl, yəni işi başlamazdan əvvəl onun nəticələrini düşünmək lazımdır. Beləliklə, Füzulinin rasionalist etika tərəfdarı olduğu, əxlaqın əsas meyarı kimi əqlə və biliyə yüksək qiymət verdiyi, onları insanın yüksəlməsi və şərəfi üçün vacib şərtlər saydığı aydın olur. XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda ictimai–siyasi və fəlsəfi fikir dövrün tarixi hadisələri ilə sıx əlaqədar inkişaf edirdi. Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi və b. Füzuli ənənələrini davam etdirirdilər. XVIII əsrdə Molla Vəli Vidadi və Molla Pənah Vaqif humanist idealların ən güclü ifadəçiləri oldular. Həmin dövrdə yaşamış Zeynalabdin Şirvani insanın kamil olması və təkmilləşməsi üçün 50 keyfiyyət qazanmağın zəruriliyini göstərirdi. Şirvaniyə görə insan mülayim, təvazökar, ehtiyatlı, xeyirxah, vicdanlı, əməksevər olmalı və bu kimi yüksək keyfiyyətlər daşımalıdır. XIX-XX əsrlərin Azərbaycan ədəbiyyatı etik fikir tarixində mühüm bir mərhələ təşkil edərək yalnız gənc nəslin deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələri və sinif- lərinin əxlaq tərbiyəsində və həyat təcrübəsinin zənginləşməsində əvəzedilməz mənbə rolunu oynamışdır. Bu dövrün görkəmli maarifçiləri və mütəfəkkirlərindən Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Nəriman
Filologiya məsələləri – №5, 2014
402 Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı və digərlərinin əsərləri buna misaldır. Ədəbiyyat
1. Əlyar Səfərli, Xəlil Yusifli “Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı”, Bakı-1998. 2. Firidun Bəy Köcərli “Azərbaycan ədəbiyyatı”, I cild, Bakı-1978. 3. Ələkbərov Fərid “Orta əsrlər Azərbaycan alimlərinin təkamül görüşlərı”, Bakı- 1988.
4. Nəsrəddin Tusi “Əxlaqi Nasiri”, Bakı-1989. 5. Kərimli Teymur “Nizami və tarix” Bakı-2002.
Aynur Farajova Examples of ethical views in Azerbaijani litetature Summary
According to the article, long history and rich traditions of Azerbaijani culture and ethics of the people was the object of a special study. Primary area of human settlements, caves, city ruins, rock carvings, fortifications, weapons, tools, and lots of other things shows the ancient history of the country. Humanity, respect and collectivism to working human have been widely popularized in the literature of Azerbaijan. In certain cultural monuments, people are praised and described in their own profession, skill, and moral power are described. Along with the material culture, Azerbaijan is also rich for spiritual cultural. XIX-XX centuries Azerbaijani literature which had a major role on ethical view history had a great influence not only on young generation, but in all layers of society.
Айнур Фараджова Примеры этических взглядов в азербайджанской литературе Резюме
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|