Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

                                      

   

 

                   Malak Bagirova 

Lirical poet, enlightener and intellectual Said Azim Shirvani. 

Summary 

 

One of the poets of Azerbaijan literature in XIX century S.A.Shirvani is 

known as a ghazal writer. His educational and poetic verses call people for 

education and development. 

In his ghazals the poet evokes people is lyrical senses. He also wrote fables 

which gives people good advices and calls them to a better life . In his satirical 

verses the poet severly critisises the main shortages of the society. S.A.Shirvani's 

poetical activity has special importance in the history of  Azerbaijan literature. 

   

 

                                  

                                           Багирова Мелек  

                       Лирический поет, просетител Сеид Азим Ширвани 

                                                            Резюме  

 

Самый  видный  деятель  Азербайджанской  литературы XIX века  Сеид 

Азим Ширвани известен в поезии как мастер газели. Его поетические произ-

ведения призывают народа к развитию и усвоению наук. Поет в своих газелях 

и  баснях  выступает  как  мудрец и  воспепает  лирический  чувства человека.  В 

сатирическом  творчестве  критикует  невежество,  догматизм  и  недостатки  в 

обществе.  Его  творчество – незаменимое  наследие  в  истории  нашей  лите-

ратуры. 

 

Rəyçi:                   Gülşən Ağabəy 

                  filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

                   

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

442

FƏRİDƏ HİCRAN 

Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 

[e-mail] 

 

SARIQAMIŞ VƏ QARABAĞ BAYATILARININ BƏZİ ORTAQ 

ÖZƏLLİKLƏRİ 

 

Açar sözlər: Sarıqamış, Topxana, səlnamə, bayatı, hüzn, kədər  

Ключевые слова: Сарыкамыш, Топхана, летопись, баяты, грусть, печаль  

Key words: Sarykamysh, Topkhana, annals, bayati, sorrow, sadness 

 

Bayatıları insan həyatının canlı poetik səlnaməsi adlandırsaq, qətiyyən səhvə 

yol vermərik. Bayatı Azərbaycan  şifahi xalq ədəbiyyatının  ən geniş yayılmış 

janrlarından biri və tükənməz xəzinəsidir. Bu janrın dərin fikir ifadə edən fəlsəfi 

zənginliyinə görə seçilən nümunələrinin hər birinin məzmunu da fərqlidir. Onlar 

insan həyatının canlı poetik səlnaməsidir. Bayatı insanın varlığını, mənəvi aləmini 

dünyaya gəldiyi andan onu tərk edənə qədər müşayiət edir. Bu janr Azərbaycanın 

həm quzeyində, həm də güneyində  ən çox sevilən janrlardan biri və  bəlkə  də, 

birincisidir. 

Bayatılar həm də folklorun ən qədim janrlarından hesab olunur. Məlumdur ki, 

eramızın birinci minilliyində Azərbaycanda yaşamış  və Azərbaycan xalqının 

enogenezində böyük rol oynamış hunlar, xəzərlər, avarlar, savirlər və başqa türk 

boylarının dilində geniş şifahi ədəbiyyat nümunələri olmuş və bu günə qədər gəlib 

çıxmış bayatıların, laylaların, ağıların çoxu o dövrdə yaranmışdır (1, 76). 

“Bayatı” sözü bir termin kimi həm “köhnə, boyat” kəlməsi ilə  əlaqə-

ləndirilmiş, həm “ulu Tanrı” kimi mənalandırılmış (Mahmud Kaşğarlı), həm də 

Oğuz xanın nəvəsi, Gün xanın ikinci oğlu Bayatın, sonralar isə soy-kökümüzdə 

önəmli rol oynamış eyni adlı boyun adı ilə bağlanmışdır (Salman Mümtaz). 

Bayatıların ən qədim növlərindən hesab edilən saya isə eyni zamanda el nəğməkarı, 

aşığın əcdadı, ulu babası sayılmış,  bu ifaçı-sənətkar bir çox dastanların yaradıcısı – 

müəllifi kimi dəyərləndirilmişdir (2, 5-11). 

Bayatılar insanın mənəvi ruhuna dinclik və təsəlli verən bir yaşamdır. Çünki bu 

janr insanın varlığını, onun daxili aləmini dünyaya göz açdığı çağdan ömrünün son 

anlarına kimi müşayiət edir, duyum və hisslərinə estetik və bədii zövq aşılayır. Layla, 

nazlama, nənni özgə beşikbaşı  nəğmələrindən tutmuş  ağı  və sızlamalara qədər keçən 

ömür yolu yüzillikləri adlayaraq həm də tarixi kəsimə, epoxaya çevrilmiş, bu məsafəni 

isə əski çağlarda formalaşan, illəri, əsrləri ötdükcə yetkinləşən, nəticədə bayatı adı ilə 

şöhrətlənən poetik incilər ziynətləndirmişdir (3, 4). 

Bəli, bayatılar insan həyatının və bütövlükdə bir millətin canlı poetik 

səlnaməsidir və buna heç bir şübhə yoxdur. Elə bu səbəbdəndir ki, müxtəlif 

əsrlərdə, illərdə  ərsəyə  gəlmiş  qısa poetik nümunələrdə onların yarandığı dövrün 

nəfəsini, həmin dövrdə cərəyan etmiş hadisələrin ruhunu duymaq mümkündür. Bu 

baxımdan 1990-cı ilin məlum qanlı 20 yanvar hadisəsindən sonra qoşulmuş 

bayatılar deyilənlərə ən gözəl misaldır: 

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

443

 

Ayağım yalın idi, 

Tikanım qalın idi. 

Mən ölmək istəməzdim, 

Cəlladım zalım idi. 

 

Eləmi binə qaldı, 

El köçdü binə qaldı. 

Mən öldüm, heç bilmədim, 

Yetimim kimə qaldı. 

 

Qoy mən ölüm ağlayım, 

Dərdə dözüm, ağlayım. 

Səni belə görüncə, 

Çıxsın gözüm, ağlayım (4). 

 

Eyni sözləri bütövlükdə XX əsrdə  ərsəyə  gəlmiş bayatılar haqqında da 

söyləmək olar.  Həmin əsrin başında və sonunda xalqımızın üzləşdiyi faciələri əks 

etdirən çox sayda olaylar baş vermişdir ki, onlara da yüzlərlə bayatı qoşulmuşdur. 

Deyilənlərə ən gözəl misal əsrin əvvəllərində yaradılan Sarıqamış bayatıları və əsrin 

sonunda  ərsəyə  gəlmiş Qarabağ bayatılarıdır. Onları birləşdirən  ən önəmli ortaq 

cəhət rusların və ermənilərin, başqa sözlə, yadelli işğalçıların xalqımızın başına 

gətirdiyi bəlalardan doğan hüzn və kədərdir. Bu kədər o qədər dərindir ki və o qədər 

incə ifadə edilmişdir ki, sözügedən dövrün ab-havasının bütünlüklə  əks etdirir. 

Onları soyuqqanlılıqla dinləmək mümkün deyildir. 

Sarıqamış bayatılarından bir neçəsini gözdən keçirək: 

1. 

Sarıkamışta var maşın, 

Urus yığmış ağır koşın. 

Bizim uşak açık, çılpak, 

Dağlarda buyudu kışın. 

2. 

Sarıkamış için meşe, 

Urus yaktı hep ateşe. 

Bizi koydu eli bağlı, 

Nere gitti Enver Paşa. 

3. 

Sarıkamış al kan oldu, 

Zalım Urus murat aldı. 

Kimsesiz kız dul gelinler, 

Kara giyip saçın yoldu. 

4. 

Enver Paşa hücum dedi, 

Yarıldı Moskofun ödü. 

Zalım Allahüekber dağı, 

Neçe yiğit aslan yedi (5). 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

444

Bu bayatılarda söhbət nədən, kimdən və hansı dövrdən gedir? Məlumat üçün 

bildirək ki, I Dünya Savaşı dövründə Osmanlı dövləti Almaniya ilə imzalanan 

anlaşmanın ardından müharibəyə girməyə  məcbur olmuşdu. Ancaq Balkan 

savaşından yeni çıxdığı üçün və yetərli hazırlıq görməyə vaxtı olmadığından bir çox 

çətinliklərlə üzləşməli olmuşdu. Osmanlı donanmasının gəmilərinin Sevastopolu 

bombarduman etməsindən sonra Rus Ordusu 1914-cü ilin 1 noyabrında Osmanlı-

Rusiya sərhədlərini adlayaraq hücuma keçmişdi.  Ərzurum istiqamətində irəliləyən 

rus qoşunları 7-12 noyabrda Köprüköy və 17-20 noyabrda Azap döyüşlərində 

məğlubiyyətə  uğrayaraq geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı. Savaşın ilk 

aylarında meydana gələn bu durum ordunun zabit və  əsgərlərinə ruh vermişdi. 

Bununla belə, ağır itkilər verən 3-üncü Türk Ordusu, geri çəkilən düşməni taqib edə 

bilməmiş; daha əlverişli bir ərazidə toplanmaq, yardımın gəlməsini gözləmək və 

yeni bir rus hücumunun qarşısını almağa hazır olmaq məqsədiylə təqribən 8-10 km 

geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı (6, 4). 

Avropada savaşın mövqe döyüşləri halı alması  və Qalisiyada avstriyalıların 

ruslar qarşısında çətin vəziyyətə düşməsi səbəbindən baş komandan vəkili  Ənvər 

Paşa müttəfiqlərin Avropadaki vəziyyətini yüngülləşdirmək məqsədilə  Şərq 

cəbhəsində rusların mühasirəyə alma əməliyyatına qərar verdi. O bu əməliyyatla 

həm də 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadoluda itirilmiş 

topraqların (Kars, Batum, Artvin və Ərdahan) geri alınmasını və hərbin Qafqazlara 

keçirilməsini düşünməkdəydi. 

General Həsən  İzzət Paşa da məhz bu məqsədlə 14 dekabr 1914-cü il 

tarixində  İstanbuldan Köprüköyə  gəlmişdi. Türk ordusu dekabrın 22-də Sarıqamış 

əməliyyatına başladı. Nəticə Osmanlı üçün acınaqlı oldu. Türk qoşunları qarlı 

aşırımları  aşmağı bacarmadı, qarlı dağ yollarında yolu itirdi, nəticədə onminlərlə 

türk  əsgəri döyüşə girmədən donaraq şəhid oldu... Bu isə  ətrafdakı erməniləri 

cəsarətləndirərək, müdafiəsiz qalan türk kəndlərinə hücuma keçməsinə  və dinc 

xalqa divan  tutmasına səbəb oldu (6, 4-5). 

Yuxarıda bir neçəsini təqdim etdiyimiz məşhur Sarıqamış bayatıları  məhz 

həmin faciədən doğan hüzn və kədərin poetik ifadəsidir. Eyni hisslər eyni qəbildən 

olan digər bayatılara da hakimdir: 

5. 

Sarıkamış saza döndü, 

Dağları gülzara döndü. 

Serçe canlı ermeniler, 

Hepisi şahbaza döndü. 

6. 

Soğanlıda soğan olur, 

Kar, tipisi boran olur. 

Urusu bozgun görenler, 

Anasından doğan olur. 

7. 

Bardız Deresi kan çağlar, 

Analar ciğerin dağlar. 

Çil Horoz dağı salında, 

Neçe nişanlılar ağlar. 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

445

8. 

Çadırlar dağa kuruldu, 

Hücum borusu vuruldu. 

Bir Sarıkamış uğruna, 

Doksan bin fidan kırıldı. 

9. 

Allah(hü)ekber başı duman, 

Olduk Urusa perişanə. 

Kör olasın Hakkı Paşa, 

Sen eyledin bizi pişman. 

10. 

Allah(hü)ekber Karsın dağı, 

Mübarek şehit yatağı. 

Allah(hü)ekberde söndü hep, 

Doksan bin evin ocağı. 

11. 

Allahüekber kar  boran, 

Tırmandık dağlara yayan. 

Gökten ateş dökülse de, 

Yılar mı hiç Ali-Osman. 

12. 

Allahüekber yan yatar, 

Kırazmış da güneş batar. 

Allah(hü)ekberin döşünde, 

Neçe bin şetiler yatar. 

13. 

Yaşa babamoğlu yaşa, 

Kan bulaştı çatık kaşa. 

Biz Urusu alt edterdik, 

Sebep oldu Enver Paşa. 

14. 

Aşağıdan ses geliyor, 

Figan bağrımı deliyor. 

Kör olasın Enver Paşa, 

Gelinleri el alıyor (5). 

Təqdim edilən bayatıların daşıdığı informasiya yükünün ötəri təhlili baş 

vermiş hadisənin geniş  mənzərəsini gözlər önündə canlandrmaq üçün tamamilə 

yetərlidir. Belə ki, hadisənin Sarıqamış yaxınlığında baş verdiyi bu toponimin bir 

çox bayatıda hallandırılmasından aydın olur. Məsələn, birinci bayatıdakı 

“Sarıkamışta var maşın”, ikincisindəki “Sarıkamış için meşe”, üçüncüsündəki 

“Sarıkamış al kan oldu” misralarını misal çəkmək olar. Eyni yer adına 5-ci 

bayatıdakı  “Sarıkamış saza döndü”, 8-ci bayatıdakı “Bir Sarıkamış  uğruna” 

misralarında da rast gəlirik.  

Digər toponimlər - məsələn, 4-cü bayatıdakı “Zalım Allahüekber dağı”, 6-cı 

bayatıdakı “Soğanlıda soğan olur”, 7-ci bayatıdakı “Bardız Deresi kan çağlar” və 

“Çil Horoz dağı salında”, 9-cu bayatıdakı  “Allah(hü)ekber başı duman”, 10-cu 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

446

bayatıdakı  “Allah(hü)ekber Karsın dağı” və s. misralardakı yer adları hadisənin 

dəqiq məkanını əks etdirməkdədir. 

11-ci bayatıdakı “Yılar mı hiç Ali-Osman” misrasından göründüyü kimi 

müharibəni Osmanlı ilə 1-ci bayatıdakı “Urus yığmış  ağır koşın” misrasında adı 

çəkilən Rusiya arasında getdiyi aydın olur. Rusiyanın adına “Urus” formasında 2, 3, 

6, 9 və 13-cü bayatılarda da rast gəlirik. 4-cü bayatıda isə “Urus” əvəzinə “Moskof” 

(Moskva) ifadəsinin işləndiyinin şahidi oluruq. 

Olayda 90 min türkün şəhid olduğu da sözügedən bayatılarda öz əksini 

tapmışdır. Məsələn, 10-cu bayatıda oxuyuruq: 

“Allah(hü)ekberde söndü hep, 

Doksan bin evin ocağı”. 

8-ci bayatıda isə belə deyilir: 

 “Bir Sarıkamış uğruna, 

Doksan bin fidan kırıldı”. 

Faciənin baiskarı kimi isə Hakkı Paşa və  Ənvər Paşanın adları  çəkilir. 9-cu 

bayatıdakı “Kör olasın Hakkı Paşa” və 14-cü bayatıdakı “Kör olasın Enver Paşa” 

misralarının, bizcə,  əlavə bir şərhə ehtiyacı yoxdur. Məlumat üçün bildirək ki, 

Ənvər Paşanın adı keçən 14-cü bayatı Türkiyədə nəşr edilən bir çox kitablara daxil 

edilmişdir (7). 

Yuxarıda qeyd etdik ki, “Türk qoşunları qarlı  aşırımları  aşmağı bacarmadı, 

qarlı dağ yollarında yolu itirdi, nəticədə onminlərlə türk əsgəri döyüşə girmədən 

donaraq şəhid oldu... Bu isə ətrafdakı ermənilərin cəsarətlənərək, müdafiəsiz qalan 

türk kəndlərinə hücuma keçməsinə  və dinc xalqa divan  tutmasına səbəb oldu”. 

Ermənilərin əməli Sarıqamış bayatılarının birində öz ifadəsini belə tapmışdır: 

“Serçe canlı ermeniler, 

Hepisi şahbaza döndü”. 

Bu bayatılarda ifadə edilən hüzn və  kədərin bənzərinə son elmi ekspe-

disiyaların birində Qarabağdan  şəxsən topladığımız aşağıdakı bayatılarda da rast 

gəlmək mümkündür: 

1 

Topxana qalın meşə, 

Erməni tutub atəşə. 

Eli yurddan eyləyən, 

Yağını dönsün daşa. 

2 

Cəsədlər maşın-maşın, 

Ruslar gəlib bir qoşun. 

Ayaqyalın qacan el-oba, 

Harda keçirər qışın. 

3 

Payız qışdan əzəldi, 

Yarpaq tökən xəzəldi. 

Qarabağ viran olsa,  

Yenə bizə gözəldi. 

Təqdim edilən bayatılarda “Topxana” və “Qarabağ” kimi ifadələrin verilməsi 

hadisələrin harada yarandığını xəbər verirsə, 1-ci bayatıdakı “Erməni tutub atəşə” 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

447

və 2-ci bayatıdakı “Ruslar gəlib bir qoşun” misraları sözügedən məkanda baş verən 

faciənin səbəbkarlarına işarə edir. Faciənin miqyası isə öz poetik ifadəsini 2-ci 

bayatıdakı “Cəsədlər maşın-maşın” misrasında tapmışdır. 

Yuxarıda söylənilənlər sübut edir ki, cəmi dörd misradan ibarət olmasına 

baxmayaraq, bayatılar böyük informatif yükə sahibdir və bu yük bəzən bütöv bir 

səlnamə kimi çıxış edə bilir. 

Ədəbiyyat  

 

1.  Aslanov V. XII əsrə qədərki Azərbaycan dili haqqında. Azərbaycan filologiyası 

məsələləri. Bakı, “Elm”, 1983. 

2.  Folklordan çap materialları toplusu üzrə (bayatılar) metodiki iş. Bakı, 1982. 

3.  Azərbaycan bayatıları.  “Şərq-Qərb”, Bakı, 2004, 304 s. 

4.  http://www.metro.gov.az/uploaded/image/newspaper/200902/shehidler_xiyab.p

df (Yanvar bayatıları). 

5.  http://www.bakimliyiz.com/maniler-ve-agitlar/35391-sarikamis-ta-olenlerin-

agiti-tomarza-sarikamis.html (Sarıkamış bayatıları). 

6.  Emir Kalkan. Kayseri ve Yöresi Ağıtları. Kültür Müdürlüğü, Kayseri, 1992. 

7.  Ahmet Z.Özdemir. Öyküleriyle Ağıtlar. II  Kültür  Bakanlığı Kültür Eserleri 

Dizisi, sayı 303, 2001. 

 

Фарида Хиджран 

Общие черты Сарыкамышских и Карабахских Баяты 

Резюме 

 

"Баяты " один из древних поприще фольклорного жанра. В "Баяты " отра-

жается  горе,  скорбь,  печаль,  радость  народа.  Как  у  каждого  народа  есть  са-

мобытный  образ  жизни,  мировоззрение  так  и  есть  "Баяты "  в  соответствии  с 

его духом. 

С этой точки зрения  "Баяты " Сарыгамуш и Карабахские "Баяты " имеют 

много общих чувств. Как есть общее горе между народами потерпевшие наси-

лие  Армянских  и  Российских  оккупантов,  так  и  есть  много  сходство  между 

"Баяты ". 

Farida Hidjran 

Common features of the Karabakh and Sarykamysh Bayati 

Summary 

 

"Bayati" one of the ancient arena folklore genre people. In "Bayati" reflected 

sorrow, grief, sadness, joy of the people. As each nation has a distinctive way of life 

and outlook is "Bayat" in accordance with its spirit. 

From this standpoint "Bayati" Sarygamush and Karabakh "Bayati" have many 

common feelings. As is common grief among peoples and victims of violence 

Armenian and Russian occupiers and there are many similarities between ihni 

"Bayati". 

 

Rəyçi: professor Almaz Ülvi 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

448

SAMİRƏ MƏMMƏDOVA  

             Azərbaycan dillər universiteti 

[e-mail] 

 

        “SƏADƏTNAMƏ”

 

MƏSNƏVİSİNİN

 

İDEYA

 

MÖVZU

 

 

                                        

XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Açar sözlər: Şəbüstəri, Səadətnamə, əsərin quruluşu 

Key words:    Shabistari, Saadatnama, literary structure 

Ключевые слова: Шабустари, Саадатнама, литературная  структура 

 

Şeyx Mahmud Şəbüstəri təkcə Azərbaycanın deyil,İslam dünyasının tanınmış 

şəxsiyyətlərindən biridir.Şeyxin  əsərləri təsəvvüfün nəzəri və  əməli məsələlərini 

özündə  əks etdirən yığcam həcmli məsnəvilər və risalələrdən ibarətdir.Müəllifin 

yaratdığı əsərlər məzmun baxımından olduqca zəngindir.Müəllifin irsi iki cəhətdən 

diqqəti cəlb edir: 

1.Rəmzi dil ilə ifadə edilən ədəbi nümunələr kimi; 

2.Sufi dünyagörüşünün mühüm ideyalarını daşıyan fəlsəfi-metafizik qaynaq 

kimi. 

Qeyd etdiyimiz ikinci məsələ daha çox Şəbüstərinin “Səadətnamə” 

məsnəvisində əks olunmuşdur.Buna baxmayaraq,o, daha çox “Gülşəni-

raz”məsnəvisi ilə şöhrət qazanmışdır.1006 beytdən ibarət olan bu əsərdə təsəvvüfün 

nəzəri və əməli məsələləri yığcam şəkildə ifadə edilmiş və bu əsər  təsəvvüf 

sahəsində  mükəmməl və mötəbər qaynaqlardan biridir. 

Onu da qeyd edək ki,Şəbüstəri ədəbi sima olmaqdan daha çox sufi filosof 

kimi tanınmışdır.O İbn Ərəbi məktəbinin davamçılarından olmaqla metafizik 

təliminin açıqlanmasında böyük rol oynamışdır.( 1,297  ).Şəbüstərinin 

yaradıcılığında diqqəti cəlb edən mühüm cəhətlərdən biri odur ki,onun həcmcə o 

qədər də böyük olmayan əsərlərində sufi terminologiyası və rəmzləri dəqiq və 

incəliklə verilmişdir.Birinci əsərə (Gülşəni-Raz) 30-dan artıq  şərhin yazılması onun 

əhəmiyyətini və təsəvvüf çevrələrində nə qədər geniş yayıldığını göstərir. 

“Səadətnamə”  Şəbüstərinin “Gülşəni-Raz”məsnəvisindən sonra qələmə 

aldığı ikinci nəzm  əsəridir. Bu əsərin adı bir çox qaynaqlarda çəkilir, ancaq müə-

llif  əsasən birinci məsnəvisi ilə  şöhrət qazandığından onun yaradıcılığından bəhs 

edənlər ilk növbədə “Gülşəni-Raz”ı xatırlamışlar. Buna baxmayaraq  “Səadət-

namə” sufi təliminə dair dəyərli məlumatlar və fikirlərlə  zəngin bir  əsərdir. Ey-

ni zamanda bu əsər  Şəbüstərinin həyatı, görüşləri, səfərləri, sufi alimlərlə mü-

nasibəti ilə bağlı məlumat verən yeganə əsəridir. 

Əsərin adı.Əsərin adına gəldikdə,bu barədə fikirlər müxtəlifdir.Bu barədə iki 

qrup fikir vardır.Kimi  Şəbüstərinin İmam Qəzalidən təsirlənərək onun “Kimyayi-

Səadət”əsərinin adına uyğun olaraq,”Səadətnamə”adlandırdığını,bəzi müəlliflər isə 

Şəbüstərinin öz ləqəbi olan Səədəddinə də bir işarət  olaraq əsərinə “Səadətnamə” 

adını verdiyi görüşündədir.Lakin  Şeyx Mahmud əsərin “Kitabın yazılma səbəbi” 

hissəsində yazır: 

“Bu əsərdə tam səadətin mövcud olduğu üçün adını səadət adlandırdım.Zikr 

əhlinin halı ondadır.Bu məqam bütünlüklə onda tamamlandı.Onun taleyi həmişə 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

449

səadət olacaqdır və  əvvəli Səədlə (səadətlə ) başlayıb sonu Mahmudla  (sitayişlə) 

bitəcəkdir.” (2,153 ) 

Əsərin yazılma tarixi.Əsərin yazılma tarixi dəqiq məlum deyildir.Lakin 

“Gülşəni-Raz”əsərinin əvvəlində Şəbüstərinin yazdığı bu beytlərə istinad etsək, 

 

“Hamı bilir,bu kəs büsbütün ömür 

Heç vaxt istəməyib söyləsin şeir. 

Gərçi təbim buna gəlirdi qadir, 

Ancaq söz söyləmək olurdu nadir. 

Nəsrlə yaratmış çoxluca kitab, 

Məsnəviyə  heç vaxt etməmiş xitab.”(3,23) 

 

“Səadətnamə”nin “Gülşəni-Raz”dan sonra qələmə alındığını söyləyə 

bilərik.Buna baxmayaraq “Səadətnamə” əsərinin “Gülşəni-raz”dan əvvəl yazıldığını 

iddia edənlər də var. Dr.Şəhin  Əvani “Şeyx Mahmud Şəbüstərinin hikmət 

alimlərinə, flosoflara və  kəlam alimlərinə qarşı  çıxması” məqaləsində fikrini belə 

əsaslandırır: ” Şeyx Şəbüstəri Gülşəni Raz əsərini qələmə almamışdan öncə şairlik 

bacarığına malik olmasına baxmayaraq nadir hallarda şer söylədiyini vurğulamışdır. 

Çünki dəryaları bir qaba yerləşdirmək mümkünsüz olduğu kimi bütün mənaları da 

əruz və qafiyə çərçivəsinə yerləşdirmək mümkünsüzdür. Eləcə də, Səadətnamə ilə 

Gülşəni Raz əsərləri  şer janrları baxımından tam fərqlidirlər.Böyük ehtimala görə 

Səadətnamə  əsərinin yarımçıq qalmasının da əsas səbəbi də Gülşəni Raza görə 

olmuşdur. Belə ki, Şeyx Mahmud Şəbüstəri Gülşəni Raz əsərini başlayandan sonra 

həqiqətə qovuşdu, əsl arifə çevrildi. O, əsl arif və sufi olmasını anlayandan sonra isə 

kəlam və  fəlsəfə alimlərini təhqir etməkdən  əl çəkdi, özünü təmamilə irfan və 

sufiliyin ixtiyarına buraxdı.”(4,118-119) 

     Əslində bu fikir inandırıcı görünməməkdədir.Bu məsələdə Şəbüstəri irsinin 

Qərb tədqiqatçısı Leonard Luizanın fikirləri olduqca maraqlıdır.Belə ki,Dr.Luizan 

Şəbüstərinin bu iki əsərdəki fərqli mövqeyini tam olaraq siyasi vəziyyətlə 

əlaqələndirir.  Şəbüstərinin yaşadığı dövrdə  Təbriz Monqollar tərəfindən işğal 

edilmişdir. Monqolların hakimiyyəti dövründə  İslam dininin mövqeyi zəiflədi, 

əhalinin dini baxışlarında ciddi fərqlər özünü göstərirdi,daha çox bütpərəstliyə meyl 

edirdilər.Bütpərəst din xadimlərinin (bəxşilərin) yetişməsi üçün imkan 

yaranırdı.Xristianlar,buddistlər və müsəlmanlar arasında ziddiyyətlər artmaqda idi. 

Bütün bunlar hicri 696-cı ildə Qazan xanın (1295-1304) İslam dinini qəbul etməsinə 

qədər davam etdi.Qazan xan İslam dinini yenidən dövlət dini elan etdi.Qazan 

xandan sonra hakimiyyətə qardaşı Olcaytu (1304-1317)keçir.Olcaytunun dövründə 

də  İslamlaşma yolunda sürətli irəliləmələr olur.(5,430) Gülşəni-Raz  əsəri də 

təxminən bu dövrlərdə yazılmışdır.  Şeyxin Səadətnamə  əsərini qələmə aldığı illər 

isə soltan Əbu Səidin (1317-1336) hakimiyyətdə olduğu illərlə üst-üstə düşür. Bu 

zaman kəsiyində hakimiyyət kəskin baxışlı  və digər dinlərin davamçılarını  qəbul 

etməyən fəqihlərin təsiri altında idi. Gülşəni-Razın qələmə alındığı dövrlərdə  dini 

hakimiyyət stabil idi və Muhiyəddin ibni Ərəbin fikirlərinə hörmətlə yanaşılırdı. 

Halbuki, sultan Əbu Səidin dövründə olduğu kimi Muhiyəddin ibni Ərəbinin 

düşüncələri kəskin şəkildə rədd edilirdi.Dr.Luizan əsərin 1330-cu illərdə yazılması 

fikrini irəli sürür.Çünki bu dövrdə  İbn  Ərəbinin “Füsusul-hikəm” və “Fütuhati 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 

450

Məkiyyə” kitablarının yandırılması haqqında fətva verilmişdir.Şəbüstəri də Səadət-

namə əsərində bu əsərləri tənqid etmişdir.( 6,30) 

Onu da qeyd edək ki,“Səadətnamə” Şəbüstərinin yarımçıq qalan tək əsəridir. 

Əsərin yarımçıq qaldığını onun son əsəri olması fikri ilə əlaqələndirmək olar.Əsərin 

əvvəldən planlandığı şəkildə tamamlanmasa da,ardıcıllıqla qələmə alınması,sonlara 

doğru bab düzəninin xaricinə  çıxaraq fərqli mövzuları  əvvəlkilər kimi təfsilatı ilə 

vermədən izah etmişdir və əsərini nəsihətlə bitirməsi, 

“Dostlarımın hamısı böyüdülər və riyazətlə möhkəmləşdilər. 

Onların hamısı barəsində söz açmaq mümkün deyildir və Allah onların 

hamısına yar olsun. 

Artıq sözün cilovunu çəkmək zamanı çatıb, çünki mənim sözüm həddən 

ziyadə uzandı. 

Hamı yaxşı xüsusiyyətlərini göstərməyə adət etsin və hamının sonu səadətlə 

başa çatsın”(2,241 ) –deyə  əsəri yarıda dayandırması bunu söyləməyə  əsas 

verir.Həm də  Şəbüstərinin yeganə  əsəridir ki burada nəsihət edir: Ey, bu kitaba 

nəzər edən. Məni də bir dua ilə yad et. 

Ki Kərimin oğluna (İbn Kərimə) rəhmət olsun və qiyamət günü üməttin 

başçısı  ilə bir yerdə olsun.”(2,153 ) 

Əsərin başqa bir yerində Şeyx qeyd edir: 

“Mən öz uzun ömrümü tövhidi öyrənmək yolunda sərf etdim”(2,168 ) 

Əsərin başqa bir yerində Şəbüstərinin aşağıdakı fikirləri maraqlıdır: 

“Mən belə bir qərara gəldim ki bundan sonra kitab yazmaq, tədris etmək və 

nəsihət verməklə kifayətlənməyim. Və bütün elmlərlə  məşğul olmadan öncə dini 

elmləri mənzum formaya salım.”(2,153 ) 

Bunlar “Səadətnamə”əsərinin  Şeyx Mahmudun ömrünün kamil vaxtında 

qələmə aldığı püxtələşmiş  əsəri olduğuna bir işarədir.Görünür,müəllifin  əsəri 

planladığı kimi bitirməsi üçün  kifayət qədər zamanı qalmamış  və ya məlum 

olmayan səbəbdən  əvvəlki planına  əməl etmədiyini və bu üzdən də  əsərini,son 

mövzularını ana xətlə verərək tamamlamışdır.