K.Mammadzade
Muamma poetik literary art in Gelibolulu Musilihaddin Mustafa’s “Bahrul-maarif”
Summary
Musliheddin Mustafa Sururi (1491-1562) was one of the talanted scientist
in Ottomon’s turkey literature of XVI century. His “Bahrul-Maarif”s manuscript is
kept at the different treasur-house of art and literature of world and İnstitute of
Manuscripty named after M. Fuzuli of National Academy of Sciences. Sururi’s
“Bahrul-Maarif” is to be researched for its literary and paleographical peculiarities.
К.Мамедзаде
Муамма в творчество Муслихиддин Мустафа Сюрури и его произведения
«Бахрул-маариф»
Резюме
Муслихеддин Мустафа Сурури (1491-1562) был одним из талантливых
ученый Турецкой литературы XVI в. До нас дашли несколко экземпляров из
его произведениех. Списки вышеуказанных произведениех ученый сох-
раняются в фонде Института Рукописей имени М. Физули НАНА Азербайд-
жана и различных библиотеках мира. Судя по литуратурным, философским и
полеографическим особенностям произведение, было бы целосообразно его
далнейщее изучение.
Rəyçi: Aybəniz Rəhimova
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Filologiya məsələləri – №5, 2014
389
GÜLŞƏN İMANOVA
Azərbaycan Texniki Universiteti
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
gulshen@mail.ru
ŞEİR DİLINİN ÖZƏLLİKLƏRİ
(B. Vahabzadə poeziyasının materialları əsasında)
Açar sözlər: şair, dil, poeziya, sənətkar, forma, üslub.
Ключевые слова: поэт, язык, поэзия, мастер, форма, стиль.
Key words: poet, language, poetry, craftsman, shape, styles.
Sözün, hər hansı bir ifadənin poetik deyim tərzi, onun obrazlı mahiyyət kəsb
etməsi şeir dilində daha rəngarəng və intensiv formalarda təzahür edir. Dilin bütün
çalarları, onun fonetik sistemi, ritm-intonasiya vasitələri, leksik-frazeoloji dil
materialları, məcazlar sistemi, bütün qrammatik kateqoriyalar, dilin sintaktik
quruluşu və s. obrazlılığın yaranması üçün üslubi vasitələrdir. Onların obrazlılıq
yaratma imkanları müəyyən üslubi situasiyalarda reallaşır. Ona görə də obrazlı
anlayışlar şeir dili ilə birbaşa bağlıdır.
“Sənət növləri sırasında bədii ədəbiyyat, xüsusən poeziya həm ilkinliyinə,
həm də obrazlılıq və poetiklik imkanlarının genişliyinə görə birinci yerdə durur”
(2,7). Sözləri bir-birinin ardınca düzmək, misralarda qafiyələr yaratmaq hələ şair-
lik demək deyil. Əsl söz sənətkarı “dilimizin gülzarından elə güllər, çiçəklər dərib
üzə çıxarmalıdır ki, onların rəngi də ətri də gərək təzə olsun...” (6, 143-145). Şair
hər sözü zərgər kimi cilalamalı, onlardan zərgər dəqiqliyi ilə davranmalı, sözlərdən
söz çələngi yaratmalıdır. Hər misrada fikir bitkinliyi, məzmun dolğunluğu
olmalıdır, hər bir hadisəyə baba müdrikliyi ilə yanaşmalıdır. Bu cür xüsusiyyətlər
nəzərə alınmaqla yaranan şeir insanı riqqətə gətirir, onun qəlbini titrədir, damar-
larından qanı hərəkətə gətirir. Bu qayda ilə yaradılan əsərlər insanı rahatlandırır,
onun duyğularına sərinlik gətirir, hisslərini tumarlayır. Bu cür əsərlər ecazkar dilin
qüdrətindən, şöhrətindən yaranır, dilin zənginliklərindən bəhrələnir. Dilin qüdrəti
ilə zirvələr fəth edən bu əsərlər, eyni zamanda dili şöhrətləndirir, dilin gücünün
əzəmətinin təcəssümçüsünə çevrilir. Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamlarından
birində deyilir: “Dünyanın gözəlliyi dildədir”. Dildə bu gözəlliyi, bu füsunkarlığı,
ecazkarlığı yaradan şair sözünün şöhrəti, şair sözünün qüdrətidir. Ulu Füzulinin
təbirincə desək: “Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar.”
Bəli, sözdən layiqincə yararlanan, onun dərinliklərinə baş vuraraq, daha tu-
tarlı, daha siqlətli ifadələri tapıb üzə çıxaran, hər bir sözü yerli-yerində, məqamında
işlədən hər bir sənətkar sözün şöhrətini, qüdrətini artırmaqla yanaşı, özünü də
şöhrətləndirir.
Şeir sənətinin gözəlliyi, ondakı forma və məzmun rəngarəngliyi, hikmətli
fikirlərin təcəssümü onun poetik obrazlılığındadır. Şeirdə poetik obrazlılıq da dil
vasitəsilə yaranır. Dildən məharətlə yararlanan, onun zəngin boxçasından
sənətkarlıqla bəhrələnən, dilin əzəməti hesabına dərin hikmətlər, ifadələr,
aforizmlər yaradaraq xalqın milli dəyərlərini, mənəviyyatını daha da zənginləşdirən
söz sənətkarlarından biri də Bəxtiyar Vahabzadədir. Dil və üslub etibarilə müasir
Filologiya məsələləri – №5, 2014
390
ədəbi dilimizdə xüsusi mövqeyi olan B.Vahabzadənin əsərləri böyük mədəni sərvət
təşkil edir. B.Vahabzadənin şeir mətninə daxil olan hər bir sözün dərin
mənalandırma qüdrəti vardır. Onun şeir dili üçün ümumilləşdirmə vüsəti çox geniş
və tutumludur. Poetik duyumda düşüncə zənginliyi yaradıcılıq məziyyəti kimi
özünü bütün dolğunluğu ilə büruzə verir. Ədəbiyyatşünas alim R.Xəlilovun sözləri
ilə desək: “O, Azərbaycan dilinə məhəbbətlə yanaşmağa öyrədən, Füzulinin,
Xətainin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Sabirin, Səməd Vurğunun dil mədəniyyətinə
varis çıxan, sadiq qalan şairlərimizdən biridir” (4,188). “Şair xalqı öz dili ilə
dindirməyi, danışdırmağı ən doğru yol hesab edir” (1,16).
B.Vahabzadənin yaradıcılığında gözəllik yaradan, estetik meyarlara
istiqamətlənən hər bir amillər (ahəng qanunu, alliterasiya, vurğu, sinonimlik,
omonimlik, antonimlik, arxaizm və dialektizm, evfemizm və poetik sözlər,
vulqarizm və tabular, idiom, ibarə və aforizmlər, çoxmənalılıq və məcazi mənalılıq,
bənzətmə qoşmaları, ədat və nidalar, model və təqlidi sözlər, ritorik sual, həmcins
üzv və əlavələr, sifət və təyinlər, sintaktik təkrarlar və s.) ayrı-ayrılıqda poetiklik,
obrazlılıq yaradır, ifadə gözəlliyi formalaşdırır, şeirin bədiilik məziyyətlərini daha
da yüksəldir. Şeirin dilini xəlqi ruhun dilinə çevirir. Şeirin dili emosional-ekspressiv
xarakterə malik olmalıdır. Emosionallıqda yalnız bədiilik məziyyətləri özünü
büruzə verirsə, ekspressivlikdə isə həm bədiilik, həm də obrazlılıq xüsusiyyətləri
olmalıdır. Bu səbəbdən də obrazlılığın formalaşmasında sözlərin leksik-semantik
mənasından əlavə olaraq söz, ifadə və cümlələrdə məcazi mənalıqdan yaranan
ekspressivlik əsas faktora çevrilir. Məcazlıq da müvafiq olaraq metaforikləşməyə,
söz və ifadələrin yeni məna qazanmasına imkan verir.
Qaloşlu adamlar, Şərbətalılar
Əyilib önündə yumağa döndü.
İş, hal, hərəkət bildirən söz və ifadələr sırasına aid olan “əyilib önündə
yumağa döndü” şeir nümunəsində metaforikləşmiş və məcazi məna ifadə etmək
bacarığı qaranlıqdır.
Metaforikləşmənin bitkin formalarından biri “kimi, tək, qədər” qoşmaları
əsasında yaranan təşbehlərdir. Bu qoşmalar və onlara sinonim kimi işlənən bənzər,
oxşayan sözlərinin idarəsi ilə yaranan birləşmələr nitqdə obrazlılıq yaradır:
Od kimi istiqanlı, dəliqanlıyam,
Həyat qədər qədiməm, torpaq qədər şanlıyam.
Sintaktik təkrarlar da çox zaman dildə geniş üslubi imkanlara malik olur.
Lirik intonasiyanın coşqunluğu da söz təkrarlarının intensivliyini tələb edir, bədii
mətləbi mətnin maksimum üslubi-semantik tutumu səviyyəsində qavramaq vərdişi
hazırlayır. Eyni sözün, yaxud da eyni köklü sözlərin təkrarı tezləşdikcə təkrar
olunan həyat faktlarının gözəl estetik ifadə formaları, lirik predmet əhatəli poetik
təhlilə cəlb olunur. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, söz təkrarları şeir dilində həm də
danışıq dilinin, ümumiyyətlə, milli ədəbi dilin mühüm əlamətləri, estetik
çalarlarının üslubi istiqamətləri aşkarlanır. “Şeir dili strukturunun əsası təkrarlardır”
Filologiya məsələləri – №5, 2014
391
(5, 169). Təkrarlarla obrazlılıq, poetik gözəllik yaratma məziyyəti dilin bütün
laylarında mövcuddur:
Bu dil bizim ruhumuz, eşqimiz, canımızdır,
Bu dil bir-birimizlə əhdi- peymanımızdır.
Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,
Bu dil əcdadımızın bizə miras verdiyi
Qiymətli xəzinədir... Onu gözlərimiztək
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək.
B.Vahabzadənin yaradıcılığında məsləklilik, əqidəlilik çox mühüm şərtdir,
ümumbəşəri keyfiyyətdir, yaxşını yamandan fərqləndirməkdə ən düzgün məhək
daşıdır. O, sənət əsərinin böyük amallar, ümumbəşəri ideyalarla zənginliyi ilə
vəhdətdədir. Yaradıcılıq hər bir sənətkarın duyğu və düşüncələrinin poetik
göstəricisidir. Elə buna görə də B.Vahabzadə deyir:
Ömür üzük, məslək isə üzük qaşı,
Hər üzüyün qaşındadır öz dəyəri,
İnsanın da məsləkidir düz dəyəri
Əqidəsi, cövhəridir hər insanın.
Cövhəri də dəyərlidir hər insanın,
Məslək varsa, mərddir demək,
Öz yerindən dönməyəcək.
Bu bədii parçada ilk üç misra şairin xalis poetik kəşfidir, lirik obrazlılığın ən
tutumlu nümunələrindəndir. Üçüncü və dördüncü misralarda çox yatımlı, həmahəng
və məntiqli söz oyunu vardır. Sonuncu misralarda isə nəticə məzmunludur.
B.Vahabzadənin şeir dilində məcazın bir növü kimi müqayisə əhəmiyyətli
istiarələr də obrazlılıq yaradır. İstiarə metaforanın bir formasıdır. İbarə şəkilli
birləşmələrdə ifadə olunan, təbii əşyaların müqayisəli təsvirindən gözəl lövhələr
yaradır.
Yıxıb tapdadılar, haqq əzilmədi
B.Vahabzadənin dilində əlavə şəkilli metonimiyaların da qüvvətli obrazlılıq
yarada bilməsi faktora da rast gəlinir.
Səngərlər – ən böyük imtahan yeri,
Səngərlər – torpağın minsirə dağı,
Səngərlər – zamanın təlatümləri,
Səngərlər – nifrətin açıq dodağı
Səngərlər – torpağın dərdi, səridir,
Döyüş kitabının hərifləridir.
Sinonimlər dilimizin əsas semantik kateqoriyalarından biridir. “Sinonimlər
ümumxalq dilinin ifadə imkanlarını əks etdirən əsas milli vasitələrdəndir. Sino-
nimlərin zənginliyi dilin zənginliyinin əsas şərtlərindən biridir.”(3,5) Sinonim- lər
Filologiya məsələləri – №5, 2014
392
B.Vahabzadənin əsərlərində üslubi məqamlarla əlaqədar rəngarəng xüsusiy- yətlərə
malikdir. Şairin əsərlərində fikrin dəqiq və obrazlı ifadəsi üçün sinonim sözlər elə
ustalıqla seçilib işlədilmişdir ki, onlar əsərin qayəsinin açılmasına yönəldilir, bədii
dilin poetikləşdirmə imkanlarını nümayiş etdirir.
Baxışın qəlbimə od saldı, yandım,
Mən də öz dərdimi, qüssəmi andım
* * *
Anlaya bilmir ki, şərəf bildiyi
Ordenə satılıb şərəf, namus, ar.
* * *
Ax rəngli cümlələr, boyalı sözlər,
Abırlı, ismətli, həyalı sözlər.
Obrazlılığın mükəmməl formalarından biri də antitezalı portretlilikdir.
Ağlasan, hönkür ağla,
Gülsən, qəhqəhə çək gül,
Elə gül, elə ağla –
Qoy doysun tamam könül.
Sadalanma nə qədər çox olarsa, antiteza əsasında yaranan lirik və ya portretli
obrazlılıq da o qədər güclü olur. Antitezalarda həyatilik əzəmətli dərəcədə
qüvvətlidir, çünki bu növ bədii ifadə vasitələrində dialektikanın “əksliklərin vəhdəti
və mübarizəsi” qanunauyğunluğu vardır.
Gəl qışa “zəhrimar”, yaza “can” demə,
Qışın dəhşətləri, yaz içindədir.
Enişdə yoxuş var, yoxuşda eniş
Ən böyük atəş də buz içindədir.
Yüz
təpə boyu var bir uca dağda,
Yaxından yaxındır bəzən uzaq da,
Nifrət də, sevgi də, qara da, ağ da,
İşıq da, zülmət də göz içindədir.
Antitezalar sadəcə söz və ya ifadə antonimliyi deyil, xalis fikir təzadıdır. Hər
növ antonimlər təzad yarada bildiyi halda, hər növ təzadlar antiteza yarada bilmir.
Dilimizdəki frazeoloji birləşmələr dilin milli ruhunu, gözəlliyini, rənga-
rəngliyini əks etdirən vahidlərdəndir. Xalqın yaratdığı obrazlı ifadələr, hikmətli
deyimlər, aforizmlər frazeologiyanın əsasını təşkil edir. B.Vahabzadənin əsərlərinin
dil materialları içərisində frazeoloji birləşmələr şəkil və məzmunca, habelə üslubi
funksiya cəhətdən nəzəri cəlb edir:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
393
Qızım, təpik atma, gəl, öz baxtına.
***
Ətəyindən tutmuşam,
Qadan alım, tək sənin,
Əl mənim, ətək sənin
***
Sərçə uçdu budağından
Budağını bəyənmədi.
Bağa çıxdı çanağından
Çanağını bəyənmədi.
Göründüyü kimi, frazeologiya B.Vahabzadənin bədii dilində obrazlılıq və
ifadəliliyin əsas üsullarından biridir.
B.Vahabzadənin şeirlərində xitablardan da geniş şəkildə istfadə olunur.
Bunlar bədii-funksional səciyyə daşıyır və şairin şeirində tez-tez rast gəlinir:
Ey bahar! Mizrab al çal ürəyimi,
Kaş, o da sənin tək aşıb-daşaydı!
* * *
Ey Bəxtiyar! Olma bu qədər heyran o mahə,
Sən heyran olan tək, qoy, o da heyranın olsun!
* * *
Ey könül!...
Elə bil ki, sən dağların başında
Ucalan bir qayasan.
Beləliklə, məlum olur ki, bədii xitablar B.Vahabzadə poeziyasının dil
xüsusiyyətlərinin mühüm bir qismini təşkil edir.
Fonoqrafik yazı meydana gəldikdən sonra səslərin yazıdakı işarəsi olan
hərflərdən-qrafik vasitələrdən də poeziyada müqayisə yaratmaq imkanı kimi istifadə
edilmişdir. O da aydın məsələdir ki, tək-tək səslər nitqdə işlədildikcə, yazıda onu
əks etdirən hərf şəkli göz önündə canlanır. Poeziyada bu imkandan da portretli
obrazlılıq yaratmaq üçün istifadə olunur.
“A”-dan ana yazdıq, “b”-dənsə baba,
“V”-dən vətən yazdıq, “e”-dən el, oba.
Ana dilimizi bu səslərlə sən,
Ruhuna, qəlbinə həkk edəcəksən.
Bu nümunədə səslərin adı çəkildikcə hərf forması gözümüzün önündə canlanır.
B.Vahabzadənin şeir dilində canlı danışıq sözlərinin yaratdığı ekspressivlik,
onun verdiyi poetik özəllik təbilik çərçivəsində öz gözəlliyini daha da artırır.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
394
Ədəbiyyat
1. Alməmmədova S. Bəxtiyar Vahabzadənin poeziya dili. Bakı, Elm, 2010.
2. Cabbarov X. Bədii ədəbiyyatda obrazlılıq.
3. Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, BDU,1960.
4. Xəlilov R. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. Bakı, Yazıçı, 1966.
5. Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста. Структура стиха. Ленинград,
1972.
6. Vahabzadə B. Sadəlikdə böyüklük. Bakı, 1978.
Gulshen Imanova
The particulars of poetic language
Summary
The article dedicated to the improvement literary language of Baxtiyar
Vahabzadeh, to enrich the vocabulary of a language dedicated to the role of norms.
The data in this area, poetic style samples are proof above above mentioned.Poetic
words values in the figurative language of poetry are more colorful and in intense
form. As a literary language and style, the works of artists of great cultural wealth
of our language is in a special position. Expressive form was created in poetry of
B.Vagabzade.These ideas have been clarified on the basis of the article, examples
of the poetry.
Гюльшен Иманова
Особенности языка поэзии
Резюме
Статья посвящена совершенствованию литературного языка в твор-
честве выдающегося азербайджанского поэта Бахтияра Вагабзаде, обо-
гащению словарного запаса, внедрению языковых норм и вырази- тельности.
Поэтические слова, этих значения образного языка в поэзии. Данны в более
красочной и интенсивной форме.В области стиля и литературного языка
особое значение занимает произведения выдающихся мастеров слова,
которое является достоянием нашей культуры. Експрессивная форме которую
создал Б.Вагабзаде в своей поэзии возвышел красоту. Данные в этом
направлении образцы поэтического стиля являются доказательствoм выше
сказанного.
Rəyçi: Şövkət Kərimov
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №5, 2014
395
AYNUR FƏRƏCOVA
Azərbaycan Texniki Universiteti
karimovaaynur@gmail.com
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA ETİK FİKİR NÜMUNƏLƏRİ
Açar sözlər: etika, fikir, Azərbaycan, ədəbiyyat, zəhmətkeş insan, hörmət, insan-
pərvərlik.
Ключевые слова: этика, идеи, Азербайджан, литература, трудолюбивый
человек, уважение, патриотизм.
Keywords: ethics, ideas, Azerbaijan, literature, hardworking person, respect,
patriotism.
Uzun əsrlik tarixə və zəngin ənənələrə malik olan Azərbaycan xalqının etik
mədəniyyəti və onun ayrı-ayrı problemləri xüsusi tədqiqat obyekti olmuşdur.
Ərazisində ibtidai insan məskənləri, mağaralar, şəhər xarabalıqları, qaya təsvirləri,
istehkamlar, silahlar, əmək alətləri, gil qablar, bəzək əşyaları və s. tapılan Azər-
baycan çoxəsrlik tarixə malik qədim mədəniyyət ölkəsidir.
Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə edilmiş müxtəlif materiallardan məlum
olur ki, hətta qədimlərdə Azərbaycanda zəhmətkeş insana, şəxsiyyətə hörmət,
insanpərvərlik, kollektivçilik hissi geniş təbliğ edilmişdir. Müəyyən mədəni
abidələrimizdə, mədəniyyət nümunələrində insanlar əməksevərliklərinə görə
təriflənir, onların öz peşəsi sahəsindəki məharəti, mənəvi qüdrəti təsvir edilir.
Azərbaycan maddi mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı, mənəvi mədəniyyət
abidələri ilə də zəngindir. Bu baxımdan, şifahi xalq ədəbiyyatımızda insanların
humanist arzularını, istəklərini əks etdirən çoxlu nağıllar, dastanlar və mahnılar
mövcuddur. Burada zülmə, haqsızlığa qarşı nifrət, xoşbəxt gələcəyə çağırış sədaları
nəzərə çarpır. Humanist ideyaların əsasında isə insanların dinc həyatını, əməyini
qoruyan sədaqətə və dostluğa çağırışlar durur. Belə humanist fikirlərə əmək
nəğmələrində də rast gəlirik. Əmək nəğmələri xalq yaradıcılığının ən qədim
janrlarından olub əmək prosesində insanların zəhmətini yüngülləşdirmək məqsədilə
ifa edilirdi. Bu həvəsə gətirir, işə səfərbər edir, əməyin çətinliyini, ağırlığını aradan
qaldırır, insanlarda xoş əhval-ruhiyyə yaradırdı. Burada həmçinin yoldaşlıq,
qayğıkeşlik, dostluq tərənnüm edilirdi.
Şifahi xalq ədəbiyyatımızın ən maraqlı janrlarından olan Azərbaycan xalq
nağılları etik fikir baxımından daha çox diqqəti cəlb edir. Nəinki realist səpkili
məişət nağıllarında, hətta romantik səpkili sehrli nağıllarda, həmçinin heyvanlar
haqqında olan nağıllarda da xeyir və şər, ədalət və haqsızlıq, dostluq, əməksevərlik,
sədaqət, xəyanət, məhəbbət və s. kimi problemlərdən bəhs edilir.
Dünya mifoloji və fəlsəfi fikir tarixi insanın mənəvi həyatı ilə bağlı
nümunələrlə zəngindir. Belə nümunələrdən biri «Avesta»dır. Şərq xalqlarının və
ümumiyyətlə Dünya xalqlarının fikir tarixində görkəmli yer tutan Zərdüştilik və
onun nəzəri təcəssümü olan «Avesta» dualist zəmində inkişaf tapmışdı. Dini-fəlsəfi
doktrina olmaqla yanaşı, Zərdüştilik etik ideyalarla da zəngindir. O, insanların həyat
tərzini, davranışını əks etdirərək insanları bir-birinə hörmət etməyə, qardaşlıq
münasibətləri bəsləməyə, xeyirxah olmağa, şər qüvvələrə qarşı mübarizə aparmağa
Filologiya məsələləri – №5, 2014
396
səsləyir. Zərdüşt inamına görə bütün varlıq 2 əks qüvvənin mübarizəsi üzərində
qurulub: işıq və zülmət. Bütün şəxsiyyət idealı 3 amilin vəhdətindən yaranıb:
xeyirxah niyyət, xeyirxah niyyət, xeyirxah niyyət.
Yazılı ədəbiyyatımız da bu baxımdan az maraq doğurmur. Məsələn, XI əsr
Azərbaycan filosofu Bəhmənyar ibn Mərzban müxtəlif əsərlərində – «Məratib əl-
mövcudat» («Mövcudatın mərtəbələri»), «Mabəd ət-təbiə» («Metafizika») və
məktublarında humanist fikirlər söyləyərək xoşbəxtliyin xeyirxahlıq yolu ilə əldə
edilməsini, insanın sədaqətli, əxlaqlı olmasını, insanpərvərliyini və s. problemləri və
bunların ağıl və bilik yolu ilə əldə edilə biləcəyini ön plana çəkir.
Nizami Gəncəvinin əsərlərinin ana xəttini məzlum insan üçün səadət və ədalət
axtarışları, zülmə, istismara, qeyri-bərabərliyə etiraz və nifrət təşkil edir. İnsan
başqasından sədəqə istəməməli, öz ləyaqətini alçaltmamalıdır. İnsanın ağıl və biliyi
Nizami əsərlərinin baş qəhrəmanıdır. «Sirlər xəzinəsi», «İskəndərnamə» və digər
poemalarda xeyirxahlıq idealı siyasi idealla bağlı nəzərdən keçirilir. Dövlətin idarə
edilməsində ədalət prinsipi ön plana çəkilir. «İqbalnamə»də insanın səmimi
olmasının vacibliyi vurğulanır, onun təbiətlə ayrılmazlığından danışılır. Nizamiyə
görə ideal cəmiyyətdə şəxsi və ictimai mülkiyyəti oğrulardan, çapqınçılardan və
qənimətçilərdən qorumağa ehtiyac yoxdur. Cəmiyyət üzvləri iqtisadi cəhətdən
təmin olunduqları və eyni zamanda tərbiyəli, əxlaqlı, düşüncəli adamlar olduqları
üçün onlar nalayiq hərəkətlərlə məşğul olmurlar. Nizami oğurluğu, hər hansı bir
qəbahət və xəyanəti cəmiyyət üçün fəlakət hesab edərək, ayrı-ayrı şəxslərdən tələb
edirdi ki, onlar ancaq öz əmlaklarını yox, eyni zamanda başqalarının da əmlakını
müdafiə və mühafizə etməlidirlər. Onun fikrincə, birisi başqasının əmlakına tamah
məqsədi ilə toxunmadıqda o, özünü müdafiə etmiş olur. Maraqlı burasıdır ki,
Nizaminin təsvir etdiyi ideal cəmiyyətdə bütün sürülər çobansız otlamaqla bərabər
əkinlərə də ziyan vermirlər. Əkini qorumaq üçün heç bir qoruqçu da yoxdur. İdeal
cəmiyyətin ağsaqqalları bu barədəİskəndərə deyir: əkin əkəndən altı ay sonra bir də
onu biçmək üçün ora gedirik. Şair göstərir ki, əkin, bağ və bostanın becərilməsi
mədəni cəmiyyətin ümumi səviyyəsinə müvafiq olaraq həyata keçirilməlidir.
Nizami xəbərçilik və böhtançılığı fitnə və fəsadların səbəbi kimi qeyd etməklə
bunları özünə peşə edən düşkün, amalsız adamlara həmişə nifrət etmişdir.
Nizaminin fikrincə, alicənab adam heç bir əsas olmadan başqasına eyib tutub onun
əsəblərinə toxunmaz, başqasını öz hərəkətləri ilə narahat etməz. Eyni zamanda
nəzakətli və nəcib adamlar söz gəzdirməklə məşğul olub, başqasının nüfuzuna
toxunmamalıdırlar. Bu barədə ideal cəmiyyət adamlarının adından danışan Nizami
«İqbalnamə»də yazır:
Xəbərçilik bilməz bir nəfərimiz,
Özgənin eybinə göz yumarıq biz.
Şair bununla da insanları pis əməllərdən əl çəkib xeyirxah olmağa çağırır.
Nizami öyrədir ki, ağıllı və xeyirxah adamlar özlərinin yaxşı əməllərini öz
mənfəətlərindən daha çox başqalarının mənfəətinə sərf etməlidirlər. Nizami göstərir
ki, birisi hirsli və ya qəzəbli olarsa, xeyirxah adamın borcu özünün mülayim və
ağıllı məsləhətləri ilə əsəbiləşmiş adamı sakit edib ona köməklik etməkdir ki, həmin
adam pis yola getməsin, fitnə törədib nahaq yerə qan tökülməsinə səbəb olmasın.
Digər tərəfdən Nizami göstərir ki, birisinə qarşı bir bədbəxtlik üz verərsə, cəmiyyət
üzvləri onun qəminə şərik olmalıdırlar. Şad günlərdə – toyda, bayramda hamı bir
Filologiya məsələləri – №5, 2014
397
yerdə şadlıq edib şən həyat keçirməlidir. Nizaminin fikrincə, cəmiyyət üzvləri
lazımi qaydalara əməl etsələr, orada xəstəliklərin qarşısı alınar və insanlar vaxtsız
ölməzlər. Nizami göstərir ki, yüksək tərbiyəli cəmiyyətdə möhkəm əxlaqi qaydalar
olmalıdır. Bu cəmiyyətin adamları əxlaqi cəhətcə təmiz və xüsusilə tamahkar
olmamalıdırlar. Nizaminin fikrincə, ideal cəmiyyətdə əxlaqi təmizlik, yəni
insanların əxlaqlı olması bir adət kimi həyata keçirilməlidir. Hər kim cəmiyyətin bu
müqəddəs qaydalarını pozsa, o, həmin cəmiyyətdən qovulmalıdır». Nizami
həmçinin göstərir ki, « təlim və tərbiyə cəmiyyətin inkişafında böyük əhəmiyyəti
olan vasitələrdən biridir. «Sirlər xəzinəsi»ndə Nizami təlim, tərbiyə və əxlaq
qaydalarından bəhs edir. Qitələrin bəzilərində şair yaxşı insanları tərənnüm, pis
adamları isə tənqid etməklə, birincilərə hüsn-rəğbət, ikincilərə isə nifrət bəslədiyini
bildirir. Nizami vətənpərvər, bacarıqlı və əxlaqlı insan tərbiyə etməyi cəmiyyətin
əsas vəzifələrindən biri hesab edirdi. Çünki cəmiyyətin səadəti insanın
kamilliyindən, onun xalqa düzgün münasibətindən çox asılıdır. Şair «Leyli və
Məcnun» da belə deyir:
Səadət kamalla yetişir başa,
Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa.
Böyük şairin fikrincə, yaxşı təlim-tərbiyə almış adam sağlam və tərəqqipərvər
ideyalar irəli sürməklə, yaxud bu ideyalara tərəfdar olmaqla həyatda yaxşı
yaşamağa adət edər, qarşıya çıxan bütün çətinliklərin öhdəsindən asanlıqla gələr.
Nizami göstərir ki, gözəl bir həyat qurub səadətlə yaşamaq ən böyük xoşbəxtlikdir.
Nizami adamların yüksək tərbiyəli, nəcib sifətli, nəzakətli, gözəl, mülayim
xasiyyətli və xüsusən elmli olmasını gözəl həyat qurmaq üçün nəcib bir şərt hesab
edir. Şair göstərir ki, insan yaxşı tərbiyə alıb kamal sahibi olarsa, həyatda həmişə
hörmətlə qarşılanar.. Nizami hiyləgərlik və fitnə ilə məşğul olanlara həmişə nifrət
etmişdir. İnsan çalışıb həyatda və məişətdə həmişə təmiz və namuslu olmalıdır.
Nizami insanları səmimi yaşamağa çağırır».
Nizami dünyadakı bəlaların «bir səbəbini də cəmiyyətdəki əxlaq
pozğunluğunda, xudpəsəndlik, lovğalıq, şöhrətpərəstlik, ikiüzlülük, hiyləgərlik,
saxtakarlıq, paxıllıq, kinlilik, xəsislik, tamahkarlıq, tüfeylilik, əməyə, əməkçiyə xor
baxmaq, kobudluq, qərəzçilik, eyş-işrət düşkünlüyü, hədsiz varlanmaq hərisliyi,
məsləksizlik kimi mənfi əxlaqi keyfiyyətlərdə görürdü. «Xəmsə»də biz bu mənfi
əxlaqi keyfiyyətləri zülmkar şahlarda, saray əyanlarında, böyük rütbə və ixtiyar
sahiblərində, sələmçi tacirlərdə, yalançı dindarlarda – bir sözlə, başqalarının əməyi
ilə yaşayan tüfeylilərdə görürük.
Ədalətli olmaq fikri XIII-XIV əsr Azərbaycan filosofu Şəbüstərinin
yaradıcılığında da öndədir. O hamını bir gözdə görmək, insanlara sədaqətlə xidmət
göstərmək, dostluq etmək kimi nəcib keyfiyyətləri təbliğ edir. Demək olar ki, bütün
əsərlərində gözəl əxlaqa malik olmaqdan bəhs edir. «Ədalətli olmaq gözəl əxlaqın
əsas xüsusiyyətlərindən biridir, ona görə ki, ədalətə sahib olan hər kəsin əxlaqı
gözəl olur, çünki ondan heç vaxt zülm baş verməz».
Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ictimai-fəlsəfi həyatında mühüm yer tutan
Nəsirəddin Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» (Nasir əxlaqı) əsəri Azərbaycanın etik fikir ta-
rixində mühüm hadisədir. Elmi-ədəbi irsi olduqca rəngarəng olan N. Tusi əhatə
etdiyi sahələrin diapazonu ilə də fərqlənir: nücum (astronomiya), riyaziyyat, tibb,
məntiq, psixologiya, fəlsəfə, ədəbiyyat, coğrafiya, mədənşünaslıq (kimya), ilahiy-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
398
yat, incəsənət, musiqi, tarix, iqtisadiyyat və s. H. Məmmədbəyli özünün «Marağa
rəsədxanasının banisi Nəsirəddin Tusi» adlı əsərində Tusinin 76 əsərinin adını
çəkir. Tusiyə dünya şöhrəti qazandıran onun riyaziyyat və nücum elmlərinə aid
yazdığı «Zince Elxani» kimi əsəri və Marağa rəsədxanasıdırsa, onu Şərq xalqlarına
sevdirən «Əxlaqi-Nasiri» əsəri olmuşdur. Bu əsərin qəribə yazılma tarixi vardır.
Əxlaq, fəlsəfə, məntiq məsələləri ilə maraqlanan, bəzən özü də bu məsələlərə aid
əsər yazan İsmaili hökmdarı Nasir, Tusini yanına çağıraraq ona Əli Misgəvehin
«Ət-təharə» adlı kitabını fars dilinə tərcümə etməyi təklif edir. O zaman İbn
Misgəvehin bu kitabı ərəb dilindəəxlaq haqqında yazılmışən gözəl əsər hesab
edilirdi. Tusi bu kitabı tərcümə etmək əvəzinə onu çoxdan məşğul edən fəlsəfi-
əxlaqi, ictimai-siyasi məsələləri dərindən şərh etmək üçün daha mükəmməl bir kitab
yazmaq qərarına gəlir. Tusi özü bu barədə yazır: «Bu kitabın yazılması onun əmri
və təşviqi ilə olduğundan adı «Əxlaqi-Nasiri» qoyuldu».
«Əxlaqi-Nasiri» 3 məqalə və 30 fəsildən ibarətdir. Əsərin əvvəlində
«Müqəddimə», «Bu kitabın yazılmasının səbəbi haqqında», «Kitabın məqsədi və
fəsilləri haqqında başlanğıc» adlanan hissələr yerləşdirilib. «Əxlaqın saflaşdırılması
haqqında» adlanan birinci məqalə «Əsaslar (başlanğıclar) haqqında» və «Məqsədlər
haqqında» adlanan 2 hissədən ibarətdir. Birinci hissədə 7, ikincidə 10 fəsil
mövcuddur. «Evdarlıq elmi haqqında» adlanan ikinci məqalə 5, «Ölkə (şəhərləri)
idarəetmə qaydaları» adlanan üçüncü məqalə isə 8 fəsildən ibarətdir. Hələ kitabın
əvvəlində əsərin məhz fəlsəfi əsər olduğu bəlli olur: «Bu kitabın məqsədi hikmətə
aid məsələlərdən biri olduğundan ilk növbədə hikmətin mənasını şərh etmək, onun
təsnifatını vermək lazımdır». Müəllif hikmətə tərif verərək onu 2 yerə bölür: biri –
elm, o biri – əməl (iş). Sonra müəllif hikməti nəzəri hikmət və əməli hikmətə
bölərək bunların hər birinin bölmələrindən danışır və onların geniş təsnifatını verir
ki, bunların da hər biri öz-özlüyündə böyük maraq doğuran problemlərdir. Məsələn,
3 yerə ayrılan nəzəri hikmətin birinci hissəsinə ilahiyyat, fəlsəfə, «Riyaziyyat»
adlanan ikinci hissəyə həndəsə, astronomiya, astrologiya, musiqi, «Təbiət elmi»
adlanan üçüncü hissəyə kimya, botanika, biologiya, psixologiya, fizika və s. aiddir.
Əməli hikmət də üç yerə bölünür: birinci – əxlaqın saflaşdırılması; ikinci – evqurma
qaydası; üçüncü – şəhərsalma siyasəti.
Etik görüşləri hələ kifayət qədər tədqiq edilməyən Tusi insan və ona məxsus
olan xüsusiyyətləri mərkəzi planda nəzərdən keçirir, yaradıcılığı boyu insanın
əxlaqi keyfiyyətlərini tərənnüm edir. Tusi əxlaqi sifətlərin yaranmasını real
gerçəklikdə görür: «əxlaqi sifətlər yalnız ictimai həyatda yaranır və heç də
anadangəlmə proses deyil», «insanlar öz əxlaqi sifətlərini həyatda tapdıqlarına görə
özlərini yaxşı tərbiyə etməyi də bacarmalıdırlar». Tusinin etik sisteminə əsasən,
insanlar öz xarakterinə görə dörd qrupa bölünür: birinci, o adam ki, bilir və bildiyini
başqalarına öyrədir, o, alimdir, ona ehtiram edin; ikinci, o adam ki, bilir və bildiyinə
güvənir, o özündən xəbərsizdir, lovğadır, onu tənqid edin; üçüncü, o adam ki, bilmir
və öyrənməyə ciddi cəhd edir, o zəhmətkeşdir, ona kömək edin; dördüncü, o adam
ki, bilmir və öyrənmək də istəmir, o adam ağılsızdır, ondan uzaq olun. Tusinin
fikrincə, insanlar həyatda əxlaqi sərvətləri, keyfiyyətləri yaxşı mənimsəmək üçün
uşaqlıq dövründən düzgün tərbiyə edilməlidir, ata və analar hər şeydən əvvəl
övladlarını vicdanlı olmağa öyrətməli və sonra təlim və tərbiyə işlərinə
başlamalıdırlar. Tərbiyə lap körpə yaşlarından başlamalıdır, çünki kiçik yaşda
Filologiya məsələləri – №5, 2014
399
uşaqların mənəviyyatı sadə və təmiz olur. Hər bir valideyn öz övladının idealına
çevrilməyə çalışmalıdır. Hər bir valideyn və tərbiyəçi uşaqlara həyatda zəruri
tələbatı ödəmək üçün maddi nemətlərə sərf edilən əməyin və zəhmətin rolundan
geniş danışmalıdır. Uşaqlar başa düşməlidirlər ki, onların yediyi, içdiyi və geyindiyi
maddi nemətlər üçün valideynləri böyük əmək və zəhmət sərf etmişlər. Belə olarsa,
uşaqlar körpə yaşlarından əməyin və zəhmətin nəyə qadir olduğunu düzgün dərk
edərlər. Onlar uşaqların nəzərində mal-dövlətin, qızıl və gümüşün rolunu heç vaxt
şişirtməməlidirlər, çünki qızıl və gümüşün vurduğu ziyan böyük bəlalara səbəb olar.
Heç kəs anadangəlmə fəzilət sahibi olmur, məsələn, heç kəs dülgər, katib ya başqa
mütəxəssis doğulmur. Fəzilət təcrübə nəticəsindəəldə edilir, lakin çox zaman bir
adam fitri olaraq bir fəziləti tez qəbul edir, onu mənimsəmək istedadı çox olur.
İnsanı dörd amil hörmətli edər: doğruçuluq, ədəblilik, elmlilik və xoşxasiyyətlilik.
Doğruçuluğun zinəti həya, camalı mənəvi saflıq, səmərəsi isə elmdir. Ədəblilik
hörmət artırar, elm səni yüksəldər. Elmin dəyəri mal-dövlətin dəyərindən faydalıdır.
Xoş xasiyyətlilik insanın xoşbəxtliyi deməkdir. Xoş xasiyyətlilik yaxşılığın
mayasıdır. Tusinin fikrincə, dostluq edənlər eyni xasiyyətə malik olmalıdırlar. Bir-
birinə həsəd çəkib paxıllıq etməməlidirlər. Bir-birlərindən mənfi xasiyyətləri
gizlətməməlidirlər. Bir-birinə etibar etməlidirlər. Vəfalı dost seçib onu axıra qədər
qorumaq çətindir. Xeyirxah insanlarda 10 cür müsbət əxlaqi sifət olmalıdır: əvvəla,
yalançı olmamalıdır; ikinci, insaflı olmalıdır, üçüncü, eyib axtarmamalıdır; dördün-
cü, xalqın günahından keçməyi bacarmalıdır; beşinci, üzrxahlığı bacarmalıdır;
altıncı, əziyyətə dözməyi bacarmalıdır; yeddinci, özünü tənbeh etməyi bacarmalıdır;
səkkizinci, öz eybini başqasının eybindən tez görməlidir; doqquzuncu, hamı ilə
mülayim rəftar etməlidir; onuncu, özünü çox tərifləməməlidir, özü haqqında yüksək
fikirdə olmamalıdır. Tusi xeyir və səadətin növlərini göstərir: xeyirlər şərafətli,
tərifəlayiq, qüvvə artıran və fayda verəndir. Xeyirlər kimi səadətin də dörd növü
var: hikmət, şücaət, iffət vəədalət.
«Ən yüksək dərəcədə arzu edilən xeyir və səadət haqqında» adlanan fəsildə
xeyir və səadət arasında olan fərq aydınlaşdırılır, xeyir və səadətin növlərindən
danışılır, bəzi qədim alimlərin rəyi verilir.
«Xasiyyətin mahiyyəti, həddi və əxlaqın dəyişdirilməsinin mümkünlüyü
haqqında» adlanan fəsildə xasiyyətə tərif verilir, xasiyyətin fitri olub-olmaması
barədə fikirlərin müxtəlif olduğu söylənir. Bununla əlaqədar Aristotel və digər
filosoflardan misal gətirilir: «Sonrakı alimlərin xasiyyətin fitri olmaması haqqında
dəlilləri bundan ibarətdir, onlar deyirlər ki, xasiyyətlər dəyişkəndir, dəyişkən isə fitri ola
bilməz. Buradan belə nəticə çıxardırlar ki, heç bir xüsusiyyət fitri deyil» . Sonrakı
fəsillərdə fəzilət cinslərinin sayı, növləri, onlara zidd rəzilət zümrələri, fəzilətlərin ox-
şarları və fərqləri, ədalət və s. məsələlərdən danışılır.
«Evdarlıq elmi haqqında» adlanan ikinci məqalədə «Mənzilə olan ehtiyacın
səbəbi, onun əsasları və ən mühüm cəhətləri», «Ailə dolandırmaq və evdarlıq
qaydaları haqqında», «Övlad saxlamaq və tərbiyə etmək qaydaları haqqında»,
«Xidmətçiləri və qulları idarə etmək qaydaları haqqında» fəsillər, «Söz demək
qaydaları», «Oturub-durmaq adətləri, hərəkət və sükut qaydaları», «Yemək
qaydaları haqqında», «Şərab içmək qaydaları» kimi yarımfəsillər mövcuddur.
Nəhayət, «Ölkə (şəhərlərin) idarəetmə qaydaları» adlanan üçüncü məqalədə
«İctimaların əlaqəsi üçün zəruri olan məhəbbətin fəziləti və növləri haqqında», «İc-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
400
timaların növlərinin və şəhərlərin əmələ gəlməsi haqqında», «Sədaqətin fəziləti və
sədaqətli adamlarla (dostlarla) davranış qaydaları haqqında», «Ölkə dolandırmaq
siyasəti vəşahların xisləti haqqında», «Şah xidmətində olmaq və rəiyyətin qayda-
qanunları haqqında», «Xalqın bütün təbəqələr ilə davranış qaydaları (xüsusiyyətləri)
haqqında» fəsillərindən sonra sonda «Bütün fəsillər üçün faydalı olan Əflatunun
vəsiyyətləri haqqında» fəsil gəlir ki, bununla da əsər bitir.
Füzuli yaradıcılığında məhəbbət problemi ön plandadır. Füzuli məhəbbəti
ilahi məhəbbət olub, insanın mənəvi gözəlliyini təsdiq edir. Füzuli məhəbbəti həm
də ideal məhəbbətdir. Şair onu təzadların inkarı kimi göstərir. «Fəzliyə nəsihət»
əsərində Füzuli yazır ki, hər kəs özünə əməklə yol açır, cəmiyyətdə etibar sahibi
olur və şöhrətlənir. Ona görə də əməksevər olmaq lazımdır. İnsanın zəhmətə, əməyə
qatlaşması onu ədalətli, yüksək əxlaqi sifətlərə sahib edir . «Şikayətnamə», «Rind
və Zahid», «Ənisül-qəlb» əsərlərində ictimati ədalətsizlik və zülm tənqid edilir.
Şairin fikrincə bədxah adamlar heç vaxt həyatda xoşbəxt ola bilməzlər».
Füzulinin fəlsəfi, etik və estetik görüşlərini diqqətlə tədqiq etmiş akademik Fuad
Qasımzadə «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur» əsərində yazır: «Füzuli öz əsas
fəlsəfi traktatı olan «Mətləül-etiqad»da yunan fəlsəfəsinə dərindən bələd olduğunu
büruzə verir. Əsər bir çox yunan mütəfəkkirləri haqqında dolğun və yığcam, həm də
əsasən düzgün məlumat verdiyindən, o, bir növ fəlsəfə tarixinə aid olan əsərə, ayrı-
ayrı filosoflar və cərəyanlar haqqında biliklər verən məlumat kitabçasına,
ensiklopediyaya oxşayır. «Mətləül-etiqad»da qədim yunan fəlsəfəsinin Fales,
Heraklit, Demokrit, Anaksaqor, Empedokl kimi materialist, Aristotel , Pifaqor,
Sokrat, Platon, Prokl kimi idealist nümayəndələrinin və başqalarının, habelə bir sıra
alimlərin adları çəkilir, yaradıcılığı izah olunur. Füzuli bədii əsərlərində də yunan
alim və mütəfəkkirlərini, tarixi şəxsiyyətləri tez-tez qeyd edir, onların işlərinə
yüksək qiymət verir. Onun şeirlərində Ərəstunun (Aristotel), Əflatunun (Platon),
Makedoniyalı İskəndərin (Aleksandr), Buqratın (Hippokrat) və başqalarının adına
rast gəlirik. Farsca yazılmış qəsidələrdə Füzuli Aristotelin fəlsəfəsini, Hippokratın
tibbi görüşlərini tərifləyir, onları İbn-Sina və Loğmanla yanaşı təbliğ edir. Şair su,
od, torpaq və havadan danışaraq yunanlarda böyük alimlərin olduğunu yazır.
«Ənisül-qəlb»də də yenə Əflatunun adı çəkilir, onun həqiqət sirlərini aça bilmədiyi
qeyd olunur və bununla belə yunan mütəfəkkirinə, ümumiyyətlə, yüksək və
layiqincə qiymət verən Füzuli onları «yunan biliciləri» adlandırır . Əsərdə
Əflatunun (Platonun) adını hörmətlə çəkən şair oxucuya xitabən deyir ki, hətta
Əflatunu belə hikmətdən xəbərdar güman etmə. Məhz platonik eşqi nəzərdə tutan
Füzuli «ğərəz» rədifli qəzəlində göstərir ki, xalqın qərəzi gözəl vüsalından rahat-
lanmaqdır, aşiq üçün isə qərəz bu deyildir, təsərrüfsüz tamaşadır (seyr etməkdir).
Platonik eşqin müəyyən təzahürləri «Leyli və Məcnun»da da vardır. Əsərin
başlanğıcında verdiyi rübailərdə Füzuli ilahi eşqə, platonik eşqə işarə edərək yazır
ki, o, həqiqət tələbinə görə məcaz yolunu tutmuşdur. Füzulinin etik görüşlərini təhlil
edən müəllif daha sonra yazır ki: «şair əxlaq məsələləri ilə elmin məşğul olması
zərurətini dərk etmiş və əxlaqdan xüsusi olaraq bəhs etməyi bir elm saymışdır. Yəni
o, etikanı – bu istilahın özü onda olmasa da – əxlaq haqqında təlim, əxlaqi anlayış
və qaydalardan bəhs edən elm olduğunu bilmişdir. Şair etikanı (fünuni-ədəb, yəni
ədəb elmi) bir elm kimi qəbul etsə də, nəhayətdə insan əxlaqının əvvəlcədən təyin
edildiyi kimi təzahür edəcəyini, pis təbiətli adamın bütün ömrü boyu məhz belə
Filologiya məsələləri – №5, 2014
401
qalacağını söyləmiş və beləliklə də əxlaqın çıxış nöqtəsi kimi ilahi başlanğıcı, allahı
qəbul etmişdir. Əxlaqın mənşəyi məsələsində onun idealist mövqeyi bir çox
şeirlərində aydın görünməkdədir və şair bunu dəfələrlə, dönə-dönə söyləmişdir.
«Leyli və Məcnun» poemasındakı minacatlardan birində Məhəmməd peyğəmbəri
mədh edərək yazır:
Keyfiyyəti-halı rövşən etdin,
Xeyrü şər işin müəyyən etdin.
Füzuli insan əxlaqının, davranış və əməllərinin Allahın iradəsindən asılı
olması məsələsində daha da irəli gedərək iqbal və idbarın, xoşbəxtliyin və
bədbəxtliyin büsbütün allahdan, ilahi iradədən asılılığını qəbul edir və bunların
izahında fatalist mövqe tutur. Allahın qoyduğu səadəti əzəli sayan şair xoşbəxtlik və
bədbəxtliyin təyinində ilahi buyuruğun, qeyridən edilən «əmri-mühalın» həlledici
rolunu qəbul etməklə əxlaqi əməllər məsələsində açıq-aydın qəza-qədər ideyasına
gəlib. Şair qəza-qədər ideyasını, əsasən dünyəvi hissləri, saf və real məhəbbəti
tərənnüm edən «Leyli və Məcnun» dastanında da irəli sürür. Bəs bu bədbəxtlik
haradan gəlir, onu aradan götürmək, səadət və xoşbəxtliyə yetmək mümkündürmü?
Məlum olur ki, bu, Məcnunun əvvəlcədən müəyyən edilmiş taleyidir, onun bəxti,
müqəddəratı, qisməti irəlicədən məhz belə yoğrulmuşdur ki, o, bədbəxt olmalı və
eşqinə qovuşmamalıdır». Şair həyatın mənasını mal-dövlət toplamaqda, simü-zər
cəmləməkdə deyil, bilik və elm əldə etməkdə görür, o, hünər kəsb etməyi, biliklərə
yiyələnməyi daim fəzilət və hünərin şərti sayır. Əxlaqın yüksəlməsində əqlin,
elmin gücünə verdiyi qiymət demək olar ki, bütün əsərlərində dönə-dönə təkrar
edilir və onun rasionalist etikası geniş şəkil alır. Əxlaq normalarının müəyyən
edilməsində, insanların davranışlarında əqlin roluna verilən bu fikir Füzulidə
sistemləşdirilmişdir. O, insan şərəfinin səbəbini də əqlin gücündə, elmin rolunda
görür. Farsca olan rübailərindən birində deyir:
Elm ilə, ədəblə tapılar şərəf,
Mirvari olmasa, nə lazım sədəf?
Füzuli əxlaqi əməllərin təyinində əqlə verdiyi yüksək rola bir növ yekun vu-
raraq yazır ki, əvvəl fikir, sonra əməl, yəni işi başlamazdan əvvəl onun nəticələrini
düşünmək lazımdır. Beləliklə, Füzulinin rasionalist etika tərəfdarı olduğu, əxlaqın
əsas meyarı kimi əqlə və biliyə yüksək qiymət verdiyi, onları insanın yüksəlməsi və
şərəfi üçün vacib şərtlər saydığı aydın olur.
XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda ictimai–siyasi və fəlsəfi fikir dövrün
tarixi hadisələri ilə sıx əlaqədar inkişaf edirdi. Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi və b.
Füzuli ənənələrini davam etdirirdilər. XVIII əsrdə Molla Vəli Vidadi və Molla
Pənah Vaqif humanist idealların ən güclü ifadəçiləri oldular.
Həmin dövrdə yaşamış Zeynalabdin Şirvani insanın kamil olması və
təkmilləşməsi üçün 50 keyfiyyət qazanmağın zəruriliyini göstərirdi. Şirvaniyə görə
insan mülayim, təvazökar, ehtiyatlı, xeyirxah, vicdanlı, əməksevər olmalı və bu
kimi yüksək keyfiyyətlər daşımalıdır.
XIX-XX əsrlərin Azərbaycan ədəbiyyatı etik fikir tarixində mühüm bir
mərhələ təşkil edərək yalnız gənc nəslin deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələri və sinif-
lərinin əxlaq tərbiyəsində və həyat təcrübəsinin zənginləşməsində əvəzedilməz
mənbə rolunu oynamışdır. Bu dövrün görkəmli maarifçiləri və mütəfəkkirlərindən
Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Nəriman
Filologiya məsələləri – №5, 2014
402
Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir
Hacıbəyli, Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı və digərlərinin
əsərləri buna misaldır.
Ədəbiyyat
1. Əlyar Səfərli, Xəlil Yusifli “Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı”,
Bakı-1998.
2. Firidun Bəy Köcərli “Azərbaycan ədəbiyyatı”, I cild, Bakı-1978.
3. Ələkbərov Fərid “Orta əsrlər Azərbaycan alimlərinin təkamül görüşlərı”, Bakı-
1988.
4. Nəsrəddin Tusi “Əxlaqi Nasiri”, Bakı-1989.
5. Kərimli Teymur “Nizami və tarix” Bakı-2002.
Aynur Farajova
Examples of ethical views in Azerbaijani litetature
Summary
According to the article, long history and rich traditions of Azerbaijani culture
and ethics of the people was the object of a special study. Primary area of human
settlements, caves, city ruins, rock carvings, fortifications, weapons, tools, and lots of
other things shows the ancient history of the country.
Humanity, respect and collectivism to working human have been widely
popularized in the literature of Azerbaijan. In certain cultural monuments, people are
praised and described in their own profession, skill, and moral power are described.
Along with the material culture, Azerbaijan is also rich for spiritual cultural. XIX-XX
centuries Azerbaijani literature which had a major role on ethical view history had a
great influence not only on young generation, but in all layers of society.
Айнур Фараджова
Примеры этических взглядов в азербайджанской литературе
Резюме
Dostları ilə paylaş: |