Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту


K.Mammadzade  Muamma poetik literary art in Gelibolulu Musilihaddin Mustafa’s “Bahrul-maarif”  Summary



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə40/48
tarix31.01.2017
ölçüsü3,51 Mb.
#7250
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   48

         

K.Mammadzade 

Muamma poetik literary art in Gelibolulu Musilihaddin Mustafa’s “Bahrul-maarif” 

Summary 


 

      Musliheddin Mustafa Sururi (1491-1562) was one of the talanted scientist 

in Ottomon’s turkey literature of XVI century. His “Bahrul-Maarif”s manuscript is 

kept at the different treasur-house of art and literature of world  and İnstitute of 

Manuscripty named after M. Fuzuli of National Academy of Sciences. Sururi’s 

“Bahrul-Maarif” is to be researched for its literary and paleographical peculiarities.  



 

К.Мамедзаде 

Муамма в творчество Муслихиддин Мустафа Сюрури и его произведения 

«Бахрул-маариф» 

Резюме 

 

  Муслихеддин Мустафа Сурури (1491-1562) был одним из талантливых 

ученый Турецкой  литературы XVI в. До нас дашли  несколко экземпляров из  

его  произведениех.  Списки  вышеуказанных  произведениех  ученый  сох-

раняются в фонде Института  Рукописей имени М. Физули НАНА Азербайд-

жана и различных библиотеках мира. Судя по литуратурным, философским и 

полеографическим  особенностям  произведение,  было  бы  целосообразно  его 

далнейщее изучение. 

 

Rəyçi:                Aybəniz Rəhimova 



                   filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



389

 

   



 

 

 



              GÜLŞƏN İMANOVA 

Azərbaycan Texniki Universiteti 



 

   

 

 



               filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

gulshen@mail.ru 

   

 

 



 

 

 



   

 

      ŞEİR DİLINİN ÖZƏLLİKLƏRİ 



  

(B. Vahabzadə poeziyasının materialları əsasında) 

 

Açar sözlər: şair, dil, poeziya, sənətkar, forma, üslub. 

Ключевые слова: поэт, язык, поэзия, мастер, форма, стиль. 

Key words: poet, language, poetry, craftsman, shape, styles. 

 

Sözün, hər hansı bir ifadənin poetik deyim tərzi, onun obrazlı mahiyyət kəsb 



etməsi şeir dilində daha rəngarəng və intensiv formalarda təzahür edir. Dilin bütün 

çalarları, onun fonetik sistemi, ritm-intonasiya vasitələri, leksik-frazeoloji dil 

materialları, məcazlar sistemi, bütün qrammatik kateqoriyalar, dilin sintaktik 

quruluşu və s. obrazlılığın yaranması üçün üslubi vasitələrdir. Onların obrazlılıq 

yaratma imkanları müəyyən üslubi situasiyalarda reallaşır. Ona görə  də obrazlı 

anlayışlar şeir dili ilə birbaşa bağlıdır. 

“Sənət növləri sırasında bədii  ədəbiyyat, xüsusən poeziya həm ilkinliyinə, 

həm də obrazlılıq və poetiklik imkanlarının genişliyinə görə birinci yerdə durur” 

(2,7). Sözləri bir-birinin ardınca düzmək, misralarda qafiyələr yaratmaq hələ  şair- 

lik demək deyil. Əsl söz sənətkarı “dilimizin gülzarından elə güllər, çiçəklər dərib 

üzə çıxarmalıdır ki, onların rəngi də ətri də gərək təzə olsun...” (6, 143-145). Şair 

hər sözü zərgər kimi cilalamalı, onlardan zərgər dəqiqliyi ilə davranmalı, sözlərdən 

söz çələngi yaratmalıdır. Hər misrada fikir bitkinliyi, məzmun dolğunluğu 

olmalıdır, hər bir hadisəyə baba müdrikliyi ilə yanaşmalıdır. Bu cür xüsusiyyətlər 

nəzərə alınmaqla yaranan şeir insanı riqqətə  gətirir, onun qəlbini titrədir, damar-

larından qanı  hərəkətə  gətirir. Bu qayda ilə yaradılan  əsərlər insanı rahatlandırır, 

onun duyğularına sərinlik gətirir, hisslərini tumarlayır. Bu cür əsərlər ecazkar dilin 

qüdrətindən,  şöhrətindən yaranır, dilin zənginliklərindən bəhrələnir. Dilin qüdrəti 

ilə zirvələr fəth edən bu əsərlər, eyni zamanda dili şöhrətləndirir, dilin gücünün 

əzəmətinin təcəssümçüsünə çevrilir. Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamlarından 

birində deyilir: “Dünyanın gözəlliyi dildədir”. Dildə  bu gözəlliyi, bu füsunkarlığı, 

ecazkarlığı yaradan şair sözünün şöhrəti,  şair sözünün qüdrətidir. Ulu Füzulinin 

təbirincə desək:  “Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar.” 

  Bəli, sözdən layiqincə yararlanan, onun  dərinliklərinə baş vuraraq, daha tu-

tarlı, daha siqlətli ifadələri tapıb üzə çıxaran, hər bir sözü yerli-yerində, məqamında 

işlədən hər bir sənətkar sözün şöhrətini, qüdrətini artırmaqla yanaşı, özünü də 

şöhrətləndirir. 

  Şeir sənətinin gözəlliyi, ondakı forma və  məzmun rəngarəngliyi, hikmətli 

fikirlərin təcəssümü onun poetik obrazlılığındadır.  Şeirdə poetik obrazlılıq da dil 

vasitəsilə yaranır. Dildən məharətlə yararlanan, onun zəngin boxçasından 

sənətkarlıqla bəhrələnən, dilin əzəməti hesabına dərin hikmətlər, ifadələr, 

aforizmlər yaradaraq xalqın milli dəyərlərini, mənəviyyatını daha da zənginləşdirən 

söz sənətkarlarından biri də  Bəxtiyar Vahabzadədir. Dil və üslub etibarilə müasir 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



390

ədəbi dilimizdə xüsusi mövqeyi olan B.Vahabzadənin əsərləri böyük mədəni sərvət 

təşkil edir. B.Vahabzadənin  şeir mətninə daxil olan hər bir sözün dərin 

mənalandırma qüdrəti vardır. Onun şeir dili üçün ümumilləşdirmə vüsəti çox geniş 

və tutumludur. Poetik duyumda düşüncə  zənginliyi yaradıcılıq məziyyəti kimi 

özünü bütün dolğunluğu ilə büruzə verir. Ədəbiyyatşünas alim R.Xəlilovun sözləri 

ilə desək: “O, Azərbaycan dilinə  məhəbbətlə yanaşmağa öyrədən, Füzulinin, 

Xətainin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Sabirin, Səməd Vurğunun dil mədəniyyətinə 

varis çıxan, sadiq qalan şairlərimizdən biridir” (4,188). “Şair xalqı öz dili ilə 

dindirməyi, danışdırmağı ən doğru yol hesab edir” (1,16).  

 B.Vahabzadənin yaradıcılığında gözəllik yaradan, estetik meyarlara 

istiqamətlənən hər bir amillər (ahəng qanunu, alliterasiya, vurğu, sinonimlik, 

omonimlik, antonimlik, arxaizm və dialektizm, evfemizm və poetik sözlər, 

vulqarizm və tabular, idiom, ibarə və aforizmlər, çoxmənalılıq və məcazi mənalılıq, 

bənzətmə qoşmaları, ədat və nidalar, model və təqlidi sözlər, ritorik sual, həmcins 

üzv və  əlavələr, sifət və  təyinlər, sintaktik təkrarlar və s.) ayrı-ayrılıqda poetiklik, 

obrazlılıq yaradır, ifadə gözəlliyi formalaşdırır,  şeirin bədiilik məziyyətlərini daha 

da yüksəldir. Şeirin dilini xəlqi ruhun dilinə çevirir. Şeirin dili emosional-ekspressiv 

xarakterə malik olmalıdır. Emosionallıqda yalnız bədiilik məziyyətləri özünü 

büruzə verirsə, ekspressivlikdə isə  həm bədiilik, həm də obrazlılıq xüsusiyyətləri 

olmalıdır. Bu səbəbdən də obrazlılığın formalaşmasında sözlərin leksik-semantik 

mənasından  əlavə olaraq söz, ifadə  və cümlələrdə  məcazi mənalıqdan yaranan 

ekspressivlik  əsas faktora çevrilir. Məcazlıq da müvafiq olaraq metaforikləşməyə, 

söz və ifadələrin yeni məna qazanmasına imkan verir.  

 

Qaloşlu adamlar, Şərbətalılar 

Əyilib önündə yumağa döndü. 

 

  İş, hal, hərəkət bildirən söz və ifadələr sırasına aid olan “əyilib önündə 



yumağa döndü”    şeir nümunəsində metaforikləşmiş  və  məcazi məna ifadə etmək 

bacarığı qaranlıqdır. 

Metaforikləşmənin bitkin formalarından biri “kimi, tək, qədər” qoşmaları 

əsasında yaranan təşbehlərdir. Bu qoşmalar və onlara sinonim kimi işlənən bənzər, 



oxşayan sözlərinin idarəsi ilə yaranan birləşmələr nitqdə obrazlılıq yaradır: 

 

Od kimi istiqanlı,   dəliqanlıyam, 



Həyat qədər qədiməm, torpaq qədər şanlıyam. 

 

Sintaktik təkrarlar da çox zaman dildə geniş üslubi imkanlara malik olur.  

Lirik intonasiyanın coşqunluğu da söz təkrarlarının intensivliyini tələb edir, bədii 

mətləbi mətnin maksimum üslubi-semantik tutumu səviyyəsində qavramaq vərdişi 

hazırlayır. Eyni sözün, yaxud da eyni köklü sözlərin təkrarı tezləşdikcə  təkrar 

olunan həyat faktlarının gözəl estetik ifadə formaları, lirik predmet əhatəli poetik 

təhlilə cəlb olunur. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, söz təkrarları şeir dilində həm də 

danışıq dilinin, ümumiyyətlə, milli ədəbi dilin mühüm əlamətləri, estetik 

çalarlarının üslubi istiqamətləri aşkarlanır. “Şeir dili strukturunun əsası təkrarlardır” 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



391

(5, 169). Təkrarlarla obrazlılıq, poetik gözəllik yaratma məziyyəti dilin bütün 

laylarında mövcuddur:  

 

Bu dil bizim ruhumuz, eşqimiz, canımızdır, 



Bu dil bir-birimizlə əhdi- peymanımızdır. 

Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi

Bu dil əcdadımızın bizə miras verdiyi 

Qiymətli xəzinədir... Onu gözlərimiztək 

Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək. 

 

B.Vahabzadənin yaradıcılığında məsləklilik,  əqidəlilik çox mühüm şərtdir, 



ümumbəşəri keyfiyyətdir, yaxşını yamandan fərqləndirməkdə  ən düzgün məhək 

daşıdır. O, sənət  əsərinin böyük amallar, ümumbəşəri ideyalarla zənginliyi ilə 

vəhdətdədir. Yaradıcılıq hər bir sənətkarın duyğu və düşüncələrinin poetik 

göstəricisidir. Elə buna görə də B.Vahabzadə deyir: 

 

Ömür üzük, məslək isə üzük qaşı, 

Hər üzüyün qaşındadır öz dəyəri, 

İnsanın da məsləkidir düz dəyəri 

Əqidəsi, cövhəridir hər insanın. 

Cövhəri də dəyərlidir hər insanın, 

Məslək varsa, mərddir demək, 

Öz yerindən dönməyəcək. 

 

 Bu bədii parçada ilk üç misra şairin xalis poetik kəşfidir, lirik obrazlılığın ən 



tutumlu nümunələrindəndir. Üçüncü və dördüncü misralarda çox yatımlı, həmahəng 

və məntiqli söz oyunu vardır. Sonuncu misralarda isə nəticə məzmunludur.  

 B.Vahabzadənin  şeir dilində  məcazın bir növü kimi müqayisə  əhəmiyyətli 

istiarələr də obrazlılıq yaradır.  İstiarə metaforanın bir formasıdır.  İbarə  şəkilli 

birləşmələrdə ifadə olunan, təbii  əşyaların müqayisəli təsvirindən gözəl lövhələr 

yaradır. 

   

 

Yıxıb tapdadılar, haqq əzilmədi 



 

  B.Vahabzadənin dilində əlavə şəkilli metonimiyaların da qüvvətli obrazlılıq 

yarada bilməsi faktora da rast gəlinir.  

 

   



 

Səngərlər – ən böyük imtahan yeri, 

   

 

Səngərlər – torpağın minsirə dağı, 

   

 

Səngərlər – zamanın təlatümləri, 

   

 

Səngərlər – nifrətin açıq dodağı 

   

 

Səngərlər – torpağın dərdi, səridir, 

  

 

Döyüş kitabının hərifləridir. 

  

Sinonimlər dilimizin əsas semantik kateqoriyalarından biridir. “Sinonimlər 

ümumxalq dilinin ifadə imkanlarını  əks etdirən  əsas milli vasitələrdəndir. Sino-

nimlərin zənginliyi dilin zənginliyinin  əsas  şərtlərindən biridir.”(3,5) Sinonim- lər 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



392

B.Vahabzadənin əsərlərində üslubi məqamlarla əlaqədar rəngarəng xüsusiy- yətlərə 

malikdir. Şairin əsərlərində fikrin dəqiq və obrazlı ifadəsi üçün sinonim sözlər elə 

ustalıqla seçilib işlədilmişdir ki, onlar əsərin qayəsinin açılmasına yönəldilir, bədii 

dilin poetikləşdirmə imkanlarını nümayiş etdirir. 

 

 



 

 

Baxışın qəlbimə od saldı, yandım, 



 

 

 

Mən də öz dərdimi, qüssəmi andım  

 

* * * 

 

 



 

Anlaya bilmir ki, şərəf bildiyi 

   Ordenə satılıb şərəf, namus, ar. 

 

* * * 


 

 

 



Ax rəngli cümlələr, boyalı sözlər, 

 

 

 

Abırlı, ismətli, həyalı sözlər. 

 

 Obrazlılığın mükəmməl formalarından biri də antitezalı portretlilikdir.  

 

 

 



 

Ağlasan, hönkür ağla, 

 

 

 

Gülsən, qəhqəhə çək gül, 

   Elə gül, elə ağla –  

 

 

 

Qoy doysun tamam könül. 

 

 Sadalanma nə qədər çox olarsa, antiteza əsasında yaranan lirik və ya portretli 

obrazlılıq da o qədər güclü olur. Antitezalarda həyatilik  əzəmətli dərəcədə 

qüvvətlidir, çünki bu növ bədii ifadə vasitələrində dialektikanın “əksliklərin vəhdəti 

və mübarizəsi” qanunauyğunluğu vardır. 

 

 



 

 

Gəl qışa “zəhrimar”, yaza “can” demə, 



 

 

 

Qışın dəhşətləri, yaz içindədir. 

 

 

 

Enişdə yoxuş var, yoxuşda eniş 

 

 

 

Ən böyük atəş də buz içindədir. 

   Yüz 

təpə boyu var bir uca dağda, 

 

 

 

Yaxından yaxındır bəzən uzaq da, 

 

 

 

Nifrət də, sevgi də, qara da,  da, 

 

 

 

İşıq da, zülmət də göz içindədir. 

 

 Antitezalar sadəcə söz və ya ifadə antonimliyi deyil, xalis fikir təzadıdır. Hər 



növ antonimlər təzad yarada bildiyi halda, hər növ təzadlar antiteza yarada bilmir.  

Dilimizdəki frazeoloji birləşmələr dilin milli ruhunu, gözəlliyini, rənga-

rəngliyini  əks etdirən vahidlərdəndir. Xalqın yaratdığı obrazlı ifadələr, hikmətli 

deyimlər, aforizmlər frazeologiyanın əsasını təşkil edir. B.Vahabzadənin əsərlərinin 

dil materialları içərisində frazeoloji birləşmələr  şəkil və  məzmunca, habelə üslubi 

funksiya cəhətdən nəzəri cəlb edir: 

 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



393

Qızım, təpik atma, gəl, öz baxtına. 

 

*** 

Ətəyindən tutmuşam, 

Qadan alım, tək sənin, 

Əl mənim, ətək sənin 

 

*** 

Sərçə uçdu budağından 

Budağını bəyənmədi. 

Bağa çıxdı çanağından 

Çanağını bəyənmədi. 

 

Göründüyü kimi, frazeologiya B.Vahabzadənin bədii dilində obrazlılıq və 

ifadəliliyin əsas üsullarından biridir.  

B.Vahabzadənin  şeirlərində xitablardan da geniş  şəkildə istfadə olunur. 

Bunlar bədii-funksional səciyyə daşıyır və şairin şeirində tez-tez rast gəlinir: 

 

Ey bahar! Mizrab al çal ürəyimi, 



Kaş, o da sənin tək aşıb-daşaydı! 

 

* * * 

Ey Bəxtiyar! Olma bu qədər heyran o mahə, 

Sən heyran olan tək, qoy, o da heyranın olsun! 

 

* * * 

Ey könül!... 

Elə bil ki, sən dağların başında 

Ucalan bir qayasan. 

 

Beləliklə, məlum olur ki, bədii xitablar B.Vahabzadə poeziyasının dil 

xüsusiyyətlərinin mühüm bir qismini təşkil edir.  

 Fonoqrafik yazı meydana gəldikdən sonra səslərin yazıdakı  işarəsi olan 

hərflərdən-qrafik vasitələrdən də poeziyada müqayisə yaratmaq imkanı kimi istifadə 

edilmişdir. O da aydın məsələdir ki, tək-tək səslər nitqdə  işlədildikcə, yazıda onu 

əks etdirən hərf  şəkli göz önündə canlanır. Poeziyada bu imkandan da portretli 

obrazlılıq yaratmaq üçün istifadə olunur. 

 

   


 

“A”-dan ana yazdıq, “b”-dənsə baba, 

   

 

“V”-dən vətən yazdıq, “e”-dən el, oba. 

   

 

 Ana dilimizi bu səslərlə sən,  

  

 

Ruhuna, qəlbinə həkk edəcəksən. 

 

Bu nümunədə səslərin adı çəkildikcə hərf forması gözümüzün önündə canlanır.  

 B.Vahabzadənin şeir dilində canlı danışıq sözlərinin yaratdığı ekspressivlik, 

onun verdiyi poetik özəllik təbilik çərçivəsində öz gözəlliyini daha da artırır.  



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



394

Ədəbiyyat 

 

1.  Alməmmədova S. Bəxtiyar Vahabzadənin poeziya dili. Bakı, Elm, 2010. 



2.  Cabbarov X. Bədii ədəbiyyatda obrazlılıq. 

3.  Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, BDU,1960. 

4.  Xəlilov R. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. Bakı, Yazıçı, 1966. 

5.  Лотман  Ю.М.  Анализ  поэтического  текста.  Структура  стиха.  Ленинград, 

1972.  

6.  Vahabzadə B. Sadəlikdə böyüklük. Bakı, 1978. 



 

   


 

Gulshen Imanova  

The particulars of poetic language 

Summary 


 

The article dedicated to the improvement literary language of Baxtiyar 

Vahabzadeh, to enrich the vocabulary of a language dedicated to the role of norms. 

The data in this area, poetic style samples are proof above above mentioned.Poetic 

words values in the figurative language of poetry are more colorful and in intense 

form. As a literary language and style, the works of artists of great cultural wealth 

of our language is in a special position. Expressive form was created in poetry of 

B.Vagabzade.These ideas have been clarified on the basis of the article, examples 

of the poetry.  

 

Гюльшен Иманова  



Особенности языка поэзии 

Резюме 


 

  Статья  посвящена  совершенствованию  литературного  языка  в  твор-

честве  выдающегося  азербайджанского  поэта  Бахтияра    Вагабзаде,  обо-

гащению словарного запаса, внедрению языковых норм и вырази- тельности.  

Поэтические  слова,  этих  значения  образного  языка  в  поэзии.  Данны  в  более 

красочной  и  интенсивной  форме.В  области  стиля  и  литературного  языка 

особое  значение  занимает    произведения  выдающихся  мастеров  слова, 

которое является достоянием нашей культуры. Експрессивная форме которую 

создал  Б.Вагабзаде  в  своей  поэзии  возвышел  красоту.  Данные  в  этом 

направлении  образцы  поэтического  стиля  являются  доказательствoм  выше 

сказанного.  

   

 

Rəyçi:                         Şövkət Kərimov   



                     filologiya üzrə fəlsəfə  doktoru, dosent 

                         

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



395

      AYNUR  FƏRƏCOVA 

                                                 Azərbaycan Texniki Universiteti 

                          karimovaaynur@gmail.com 

 

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATINDA ETİK  FİKİR NÜMUNƏLƏRİ 



 

Açar sözlər:  etika, fikir, Azərbaycan, ədəbiyyat, zəhmətkeş insan, hörmət, insan-

pərvərlik. 



Ключевые  слова:    этика,  идеи,  Азербайджан,  литература,  трудолюбивый 

человек, уважение, патриотизм. 



Keywords:   ethics, ideas, Azerbaijan, literature, hardworking person, respect, 

patriotism. 

 

Uzun  əsrlik tarixə  və  zəngin  ənənələrə malik olan Azərbaycan xalqının etik 



mədəniyyəti və onun ayrı-ayrı problemləri xüsusi tədqiqat obyekti olmuşdur.  

Ərazisində ibtidai insan məskənləri, mağaralar, şəhər xarabalıqları, qaya təsvirləri, 

istehkamlar, silahlar, əmək alətləri, gil qablar, bəzək  əşyaları  və s. tapılan Azər-

baycan çoxəsrlik tarixə malik qədim mədəniyyət ölkəsidir. 

Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əldə edilmiş müxtəlif materiallardan məlum 

olur ki, hətta qədimlərdə Azərbaycanda zəhmətkeş insana, şəxsiyyətə hörmət, 

insanpərvərlik, kollektivçilik hissi geniş  təbliğ edilmişdir. Müəyyən mədəni 

abidələrimizdə, mədəniyyət nümunələrində insanlar əməksevərliklərinə görə 

təriflənir, onların öz peşəsi sahəsindəki məharəti, mənəvi qüdrəti təsvir edilir. 

Azərbaycan maddi mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı, mənəvi mədəniyyət 

abidələri ilə  də  zəngindir. Bu baxımdan,  şifahi xalq ədəbiyyatımızda insanların 

humanist arzularını, istəklərini  əks etdirən çoxlu nağıllar, dastanlar və mahnılar 

mövcuddur. Burada zülmə, haqsızlığa qarşı nifrət, xoşbəxt gələcəyə çağırış sədaları 

nəzərə çarpır. Humanist ideyaların  əsasında isə insanların dinc həyatını,  əməyini 

qoruyan sədaqətə  və dostluğa çağırışlar durur. Belə humanist fikirlərə  əmək 

nəğmələrində  də rast gəlirik.  Əmək nəğmələri xalq yaradıcılığının  ən qədim 

janrlarından olub əmək prosesində insanların zəhmətini yüngülləşdirmək məqsədilə 

ifa edilirdi. Bu həvəsə gətirir, işə səfərbər edir, əməyin çətinliyini, ağırlığını aradan 

qaldırır, insanlarda xoş  əhval-ruhiyyə yaradırdı. Burada həmçinin yoldaşlıq, 

qayğıkeşlik, dostluq tərənnüm edilirdi. 

Şifahi xalq ədəbiyyatımızın  ən maraqlı janrlarından olan Azərbaycan xalq 

nağılları etik fikir baxımından daha çox diqqəti cəlb edir. Nəinki realist səpkili 

məişət nağıllarında, hətta romantik səpkili sehrli nağıllarda, həmçinin heyvanlar 

haqqında olan nağıllarda da xeyir və şər, ədalət və haqsızlıq, dostluq, əməksevərlik, 

sədaqət, xəyanət, məhəbbət və s. kimi problemlərdən bəhs edilir. 

Dünya mifoloji və  fəlsəfi fikir tarixi insanın mənəvi həyatı ilə bağlı 

nümunələrlə  zəngindir. Belə nümunələrdən biri «Avesta»dır.  Şərq xalqlarının və 

ümumiyyətlə Dünya xalqlarının fikir tarixində görkəmli yer tutan Zərdüştilik və 

onun nəzəri təcəssümü olan «Avesta» dualist zəmində inkişaf tapmışdı. Dini-fəlsəfi 

doktrina olmaqla yanaşı, Zərdüştilik etik ideyalarla da zəngindir. O, insanların həyat 

tərzini, davranışını  əks etdirərək insanları bir-birinə hörmət etməyə, qardaşlıq 

münasibətləri bəsləməyə, xeyirxah olmağa, şər qüvvələrə qarşı mübarizə aparmağa 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



396

səsləyir. Zərdüşt inamına görə bütün varlıq 2 əks qüvvənin mübarizəsi üzərində 

qurulub: işıq və zülmət. Bütün şəxsiyyət idealı 3 amilin vəhdətindən yaranıb: 

xeyirxah niyyət, xeyirxah niyyət, xeyirxah niyyət. 

 Yazılı  ədəbiyyatımız da bu baxımdan az maraq doğurmur. Məsələn, XI əsr 

Azərbaycan filosofu Bəhmənyar ibn Mərzban müxtəlif  əsərlərində – «Məratib  əl-

mövcudat» («Mövcudatın mərtəbələri»), «Mabəd  ət-təbiə» («Metafizika») və 

məktublarında humanist fikirlər söyləyərək xoşbəxtliyin xeyirxahlıq yolu ilə  əldə 

edilməsini, insanın sədaqətli, əxlaqlı olmasını, insanpərvərliyini və s. problemləri və 

bunların ağıl və bilik yolu ilə əldə edilə biləcəyini ön plana çəkir. 

Nizami Gəncəvinin əsərlərinin ana xəttini məzlum insan üçün səadət və ədalət 

axtarışları, zülmə, istismara, qeyri-bərabərliyə etiraz və nifrət təşkil edir. İnsan 

başqasından sədəqə istəməməli, öz ləyaqətini alçaltmamalıdır. İnsanın ağıl və biliyi 

Nizami  əsərlərinin baş  qəhrəmanıdır. «Sirlər xəzinəsi», «İskəndərnamə» və digər 

poemalarda xeyirxahlıq idealı siyasi idealla bağlı nəzərdən keçirilir. Dövlətin idarə 

edilməsində  ədalət prinsipi ön plana çəkilir. «İqbalnamə»də insanın səmimi 

olmasının vacibliyi vurğulanır, onun təbiətlə ayrılmazlığından danışılır. Nizamiyə 

görə ideal cəmiyyətdə  şəxsi və ictimai mülkiyyəti oğrulardan, çapqınçılardan və 

qənimətçilərdən qorumağa ehtiyac yoxdur. Cəmiyyət üzvləri iqtisadi cəhətdən 

təmin olunduqları  və eyni zamanda tərbiyəli,  əxlaqlı, düşüncəli adamlar olduqları 

üçün onlar nalayiq hərəkətlərlə  məşğul olmurlar. Nizami oğurluğu, hər hansı bir 

qəbahət və xəyanəti cəmiyyət üçün fəlakət hesab edərək, ayrı-ayrı şəxslərdən tələb 

edirdi ki, onlar ancaq öz əmlaklarını yox, eyni zamanda başqalarının da əmlakını 

müdafiə və mühafizə etməlidirlər. Onun fikrincə, birisi başqasının əmlakına tamah 

məqsədi ilə toxunmadıqda o, özünü müdafiə etmiş olur. Maraqlı burasıdır ki, 

Nizaminin təsvir etdiyi ideal cəmiyyətdə bütün sürülər çobansız otlamaqla bərabər 

əkinlərə də ziyan vermirlər. Əkini qorumaq üçün heç bir qoruqçu da yoxdur. İdeal 

cəmiyyətin ağsaqqalları bu barədəİskəndərə deyir: əkin əkəndən altı ay sonra bir də 

onu biçmək üçün ora gedirik. Şair göstərir ki, əkin, bağ  və bostanın becərilməsi 

mədəni cəmiyyətin ümumi səviyyəsinə müvafiq olaraq həyata keçirilməlidir. 

Nizami xəbərçilik və böhtançılığı fitnə  və  fəsadların səbəbi kimi qeyd etməklə 

bunları özünə peşə edən düşkün, amalsız adamlara həmişə nifrət etmişdir. 

Nizaminin fikrincə, alicənab adam heç bir əsas olmadan başqasına eyib tutub onun 

əsəblərinə toxunmaz, başqasını öz hərəkətləri ilə narahat etməz. Eyni zamanda 

nəzakətli və  nəcib adamlar söz gəzdirməklə  məşğul olub, başqasının nüfuzuna 

toxunmamalıdırlar. Bu barədə ideal cəmiyyət adamlarının adından danışan Nizami 

«İqbalnamə»də yazır:   

                               Xəbərçilik bilməz bir nəfərimiz, 

                               Özgənin eybinə göz yumarıq biz. 

Şair bununla da insanları pis əməllərdən  əl çəkib xeyirxah olmağa çağırır. 

Nizami öyrədir ki, ağıllı  və xeyirxah adamlar özlərinin yaxşı  əməllərini öz 

mənfəətlərindən daha çox başqalarının mənfəətinə sərf etməlidirlər. Nizami göstərir 

ki, birisi hirsli və ya qəzəbli olarsa, xeyirxah adamın borcu özünün mülayim və 

ağıllı məsləhətləri ilə əsəbiləşmiş adamı sakit edib ona köməklik etməkdir ki, həmin 

adam pis yola getməsin, fitnə törədib nahaq yerə qan tökülməsinə  səbəb olmasın. 

Digər tərəfdən Nizami göstərir ki, birisinə qarşı bir bədbəxtlik üz verərsə, cəmiyyət 

üzvləri onun qəminə  şərik olmalıdırlar.  Şad günlərdə – toyda, bayramda hamı bir 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



397

yerdə  şadlıq edib şən həyat keçirməlidir. Nizaminin fikrincə, cəmiyyət üzvləri 

lazımi qaydalara əməl etsələr, orada xəstəliklərin qarşısı alınar və insanlar vaxtsız 

ölməzlər. Nizami göstərir ki, yüksək tərbiyəli cəmiyyətdə möhkəm əxlaqi qaydalar 

olmalıdır. Bu cəmiyyətin adamları  əxlaqi cəhətcə  təmiz və xüsusilə tamahkar 

olmamalıdırlar. Nizaminin fikrincə, ideal cəmiyyətdə  əxlaqi təmizlik, yəni 

insanların əxlaqlı olması bir adət kimi həyata keçirilməlidir. Hər kim cəmiyyətin bu 

müqəddəs qaydalarını pozsa, o, həmin cəmiyyətdən qovulmalıdır». Nizami 

həmçinin göstərir ki, « təlim və  tərbiyə  cəmiyyətin inkişafında böyük əhəmiyyəti 

olan vasitələrdən biridir. «Sirlər xəzinəsi»ndə Nizami təlim, tərbiyə  və  əxlaq 

qaydalarından bəhs edir. Qitələrin bəzilərində  şair yaxşı insanları  tərənnüm, pis 

adamları isə tənqid etməklə, birincilərə hüsn-rəğbət, ikincilərə isə nifrət bəslədiyini 

bildirir. Nizami vətənpərvər, bacarıqlı  və  əxlaqlı insan tərbiyə etməyi cəmiyyətin 

əsas vəzifələrindən biri hesab edirdi. Çünki cəmiyyətin səadəti insanın 

kamilliyindən, onun xalqa düzgün münasibətindən çox asılıdır.  Şair «Leyli və 

Məcnun» da belə deyir: 

                                     Səadət kamalla yetişir başa,           

                                     Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa. 

Böyük şairin fikrincə, yaxşı təlim-tərbiyə almış adam sağlam və tərəqqipərvər 

ideyalar irəli sürməklə, yaxud bu ideyalara tərəfdar olmaqla həyatda yaxşı 

yaşamağa adət edər, qarşıya çıxan bütün çətinliklərin öhdəsindən asanlıqla gələr. 

Nizami göstərir ki, gözəl bir həyat qurub səadətlə yaşamaq ən böyük xoşbəxtlikdir. 

Nizami adamların yüksək tərbiyəli, nəcib sifətli, nəzakətli, gözəl, mülayim 

xasiyyətli və xüsusən elmli olmasını gözəl həyat qurmaq üçün nəcib bir şərt hesab 

edir.  Şair göstərir ki, insan yaxşı  tərbiyə alıb kamal sahibi olarsa, həyatda həmişə 

hörmətlə qarşılanar.. Nizami hiyləgərlik və fitnə ilə məşğul olanlara həmişə nifrət 

etmişdir.  İnsan çalışıb həyatda və  məişətdə  həmişə  təmiz və namuslu olmalıdır. 

Nizami insanları səmimi yaşamağa çağırır».  

Nizami dünyadakı  bəlaların «bir səbəbini də  cəmiyyətdəki  əxlaq 

pozğunluğunda, xudpəsəndlik, lovğalıq,  şöhrətpərəstlik, ikiüzlülük, hiyləgərlik, 

saxtakarlıq, paxıllıq, kinlilik, xəsislik, tamahkarlıq, tüfeylilik, əməyə, əməkçiyə xor 

baxmaq, kobudluq, qərəzçilik, eyş-işrət düşkünlüyü, hədsiz varlanmaq hərisliyi, 

məsləksizlik kimi mənfi  əxlaqi keyfiyyətlərdə görürdü. «Xəmsə»də biz bu mənfi 

əxlaqi keyfiyyətləri zülmkar şahlarda, saray əyanlarında, böyük rütbə  və ixtiyar 

sahiblərində, sələmçi tacirlərdə, yalançı dindarlarda – bir sözlə, başqalarının əməyi 

ilə yaşayan tüfeylilərdə görürük. 

Ədalətli olmaq fikri XIII-XIV əsr Azərbaycan filosofu Şəbüstərinin 

yaradıcılığında da öndədir. O hamını bir gözdə görmək, insanlara sədaqətlə xidmət 

göstərmək, dostluq etmək kimi nəcib keyfiyyətləri təbliğ edir. Demək olar ki, bütün 

əsərlərində gözəl əxlaqa malik olmaqdan bəhs edir. «Ədalətli olmaq gözəl əxlaqın 

əsas xüsusiyyətlərindən biridir, ona görə ki, ədalətə sahib olan hər kəsin  əxlaqı 

gözəl olur, çünki ondan heç vaxt zülm baş verməz». 

Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ictimai-fəlsəfi həyatında mühüm yer tutan 

Nəsirəddin Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» (Nasir əxlaqı) əsəri Azərbaycanın etik fikir ta-

rixində mühüm hadisədir. Elmi-ədəbi irsi olduqca rəngarəng olan N. Tusi əhatə 

etdiyi sahələrin diapazonu ilə  də  fərqlənir: nücum (astronomiya), riyaziyyat, tibb, 

məntiq, psixologiya, fəlsəfə,  ədəbiyyat, coğrafiya, mədənşünaslıq (kimya), ilahiy-


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



398

yat, incəsənət, musiqi, tarix, iqtisadiyyat və s. H. Məmmədbəyli özünün «Marağa 

rəsədxanasının banisi Nəsirəddin Tusi» adlı  əsərində Tusinin 76 əsərinin adını 

çəkir. Tusiyə dünya şöhrəti qazandıran onun riyaziyyat və nücum elmlərinə aid 

yazdığı «Zince Elxani» kimi əsəri və Marağa rəsədxanasıdırsa, onu Şərq xalqlarına 

sevdirən «Əxlaqi-Nasiri»  əsəri olmuşdur. Bu əsərin qəribə yazılma tarixi vardır. 

Əxlaq, fəlsəfə, məntiq məsələləri ilə maraqlanan, bəzən özü də bu məsələlərə aid 

əsər yazan İsmaili hökmdarı Nasir, Tusini yanına çağıraraq ona Əli Misgəvehin 

«Ət-təharə» adlı kitabını fars dilinə  tərcümə etməyi təklif edir. O zaman İbn 

Misgəvehin bu kitabı  ərəb dilindəəxlaq haqqında yazılmışən gözəl  əsər hesab 

edilirdi. Tusi bu kitabı  tərcümə etmək  əvəzinə onu çoxdan məşğul edən fəlsəfi-

əxlaqi, ictimai-siyasi məsələləri dərindən şərh etmək üçün daha mükəmməl bir kitab 

yazmaq qərarına gəlir. Tusi özü bu barədə yazır: «Bu kitabın yazılması onun əmri 

və təşviqi ilə olduğundan adı «Əxlaqi-Nasiri» qoyuldu».  

     «Əxlaqi-Nasiri» 3 məqalə  və 30 fəsildən ibarətdir.  Əsərin  əvvəlində 

«Müqəddimə», «Bu kitabın yazılmasının səbəbi haqqında», «Kitabın məqsədi və 

fəsilləri haqqında başlanğıc» adlanan hissələr yerləşdirilib. «Əxlaqın saflaşdırılması 

haqqında» adlanan birinci məqalə «Əsaslar (başlanğıclar) haqqında» və «Məqsədlər 

haqqında» adlanan 2 hissədən ibarətdir. Birinci hissədə 7, ikincidə 10 fəsil 

mövcuddur. «Evdarlıq elmi haqqında» adlanan ikinci məqalə 5, «Ölkə  (şəhərləri) 

idarəetmə qaydaları» adlanan üçüncü məqalə isə 8 fəsildən ibarətdir. Hələ kitabın 

əvvəlində əsərin məhz fəlsəfi əsər olduğu bəlli olur: «Bu kitabın məqsədi hikmətə 

aid məsələlərdən biri olduğundan ilk növbədə hikmətin mənasını şərh etmək, onun 

təsnifatını vermək lazımdır». Müəllif hikmətə tərif verərək onu 2 yerə bölür: biri – 

elm, o biri – əməl (iş). Sonra müəllif hikməti nəzəri hikmət və  əməli hikmətə 

bölərək bunların hər birinin bölmələrindən danışır və onların geniş təsnifatını verir 

ki, bunların da hər biri öz-özlüyündə böyük maraq doğuran problemlərdir. Məsələn, 

3 yerə ayrılan nəzəri hikmətin birinci hissəsinə ilahiyyat, fəlsəfə, «Riyaziyyat» 

adlanan ikinci hissəyə  həndəsə, astronomiya, astrologiya, musiqi, «Təbiət elmi» 

adlanan üçüncü hissəyə kimya, botanika, biologiya, psixologiya, fizika və s. aiddir. 

Əməli hikmət də üç yerə bölünür: birinci – əxlaqın saflaşdırılması; ikinci – evqurma 

qaydası; üçüncü – şəhərsalma siyasəti. 

Etik görüşləri hələ kifayət qədər tədqiq edilməyən Tusi insan və ona məxsus 

olan xüsusiyyətləri mərkəzi planda nəzərdən keçirir, yaradıcılığı boyu insanın 

əxlaqi keyfiyyətlərini tərənnüm edir. Tusi əxlaqi sifətlərin yaranmasını real 

gerçəklikdə görür: «əxlaqi sifətlər yalnız ictimai həyatda yaranır və heç də 

anadangəlmə proses deyil», «insanlar öz əxlaqi sifətlərini həyatda tapdıqlarına görə 

özlərini yaxşı  tərbiyə etməyi də bacarmalıdırlar».  Tusinin etik sisteminə  əsasən, 

insanlar öz xarakterinə görə dörd qrupa bölünür: birinci, o adam ki, bilir və bildiyini 

başqalarına öyrədir, o, alimdir, ona ehtiram edin; ikinci, o adam ki, bilir və bildiyinə 

güvənir, o özündən xəbərsizdir, lovğadır, onu tənqid edin; üçüncü, o adam ki, bilmir 

və öyrənməyə ciddi cəhd edir, o zəhmətkeşdir, ona kömək edin; dördüncü, o adam 

ki, bilmir və öyrənmək də istəmir, o adam ağılsızdır, ondan uzaq olun. Tusinin 

fikrincə, insanlar həyatda  əxlaqi sərvətləri, keyfiyyətləri yaxşı  mənimsəmək üçün 

uşaqlıq dövründən düzgün tərbiyə edilməlidir, ata və analar hər  şeydən  əvvəl 

övladlarını vicdanlı olmağa öyrətməli və sonra təlim və  tərbiyə  işlərinə 

başlamalıdırlar. Tərbiyə lap körpə yaşlarından başlamalıdır, çünki kiçik yaşda 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



399

uşaqların mənəviyyatı sadə  və  təmiz olur. Hər bir valideyn öz övladının idealına 

çevrilməyə çalışmalıdır. Hər bir valideyn və  tərbiyəçi uşaqlara həyatda zəruri 

tələbatı ödəmək üçün maddi nemətlərə  sərf edilən  əməyin və  zəhmətin rolundan 

geniş danışmalıdır. Uşaqlar başa düşməlidirlər ki, onların yediyi, içdiyi və geyindiyi 

maddi nemətlər üçün valideynləri böyük əmək və zəhmət sərf etmişlər. Belə olarsa, 

uşaqlar körpə yaşlarından  əməyin və  zəhmətin nəyə qadir olduğunu düzgün dərk 

edərlər. Onlar uşaqların nəzərində mal-dövlətin, qızıl və gümüşün rolunu heç vaxt 

şişirtməməlidirlər, çünki qızıl və gümüşün vurduğu ziyan böyük bəlalara səbəb olar. 

Heç kəs anadangəlmə fəzilət sahibi olmur, məsələn, heç kəs dülgər, katib ya başqa 

mütəxəssis doğulmur. Fəzilət təcrübə  nəticəsindəəldə edilir, lakin çox zaman bir 

adam fitri olaraq bir fəziləti tez qəbul edir, onu mənimsəmək istedadı çox olur. 

İnsanı dörd amil hörmətli edər: doğruçuluq, ədəblilik, elmlilik və xoşxasiyyətlilik. 

Doğruçuluğun zinəti həya, camalı  mənəvi saflıq, səmərəsi isə elmdir. Ədəblilik 

hörmət artırar, elm səni yüksəldər. Elmin dəyəri mal-dövlətin dəyərindən faydalıdır. 

Xoş xasiyyətlilik insanın xoşbəxtliyi deməkdir. Xoş xasiyyətlilik yaxşılığın 

mayasıdır. Tusinin fikrincə, dostluq edənlər eyni xasiyyətə malik olmalıdırlar. Bir-

birinə  həsəd çəkib paxıllıq etməməlidirlər. Bir-birlərindən mənfi xasiyyətləri 

gizlətməməlidirlər. Bir-birinə etibar etməlidirlər. Vəfalı dost seçib onu axıra qədər 

qorumaq çətindir. Xeyirxah insanlarda 10 cür müsbət əxlaqi sifət olmalıdır: əvvəla, 

yalançı olmamalıdır; ikinci, insaflı olmalıdır, üçüncü, eyib axtarmamalıdır; dördün-

cü, xalqın günahından keçməyi bacarmalıdır; beşinci, üzrxahlığı bacarmalıdır; 

altıncı, əziyyətə dözməyi bacarmalıdır; yeddinci, özünü tənbeh etməyi bacarmalıdır; 

səkkizinci, öz eybini başqasının eybindən tez görməlidir; doqquzuncu, hamı ilə 

mülayim rəftar etməlidir; onuncu, özünü çox tərifləməməlidir, özü haqqında yüksək 

fikirdə olmamalıdır. Tusi xeyir və  səadətin növlərini göstərir: xeyirlər  şərafətli, 

tərifəlayiq, qüvvə artıran və fayda verəndir. Xeyirlər kimi səadətin də dörd növü 

var: hikmət, şücaət, iffət vəədalət. 

«Ən yüksək dərəcədə arzu edilən xeyir və  səadət haqqında» adlanan fəsildə 

xeyir və  səadət arasında olan fərq aydınlaşdırılır, xeyir və  səadətin növlərindən 

danışılır, bəzi qədim alimlərin rəyi verilir. 

«Xasiyyətin mahiyyəti, həddi və  əxlaqın dəyişdirilməsinin mümkünlüyü 

haqqında» adlanan fəsildə xasiyyətə  tərif verilir, xasiyyətin fitri olub-olmaması 

barədə fikirlərin müxtəlif olduğu söylənir. Bununla əlaqədar Aristotel və digər 

filosoflardan misal gətirilir: «Sonrakı alimlərin xasiyyətin fitri olmaması haqqında 

dəlilləri bundan ibarətdir, onlar deyirlər ki, xasiyyətlər dəyişkəndir, dəyişkən isə fitri ola 

bilməz. Buradan belə  nəticə  çıxardırlar ki, heç bir xüsusiyyət fitri deyil» . Sonrakı 

fəsillərdə fəzilət cinslərinin sayı, növləri, onlara zidd rəzilət zümrələri, fəzilətlərin ox-

şarları və fərqləri, ədalət və s. məsələlərdən danışılır. 

«Evdarlıq elmi haqqında» adlanan ikinci məqalədə «Mənzilə olan ehtiyacın 

səbəbi, onun əsasları  və  ən mühüm cəhətləri», «Ailə dolandırmaq və evdarlıq 

qaydaları haqqında», «Övlad saxlamaq və  tərbiyə etmək qaydaları haqqında», 

«Xidmətçiləri və qulları idarə etmək qaydaları haqqında» fəsillər, «Söz demək 

qaydaları», «Oturub-durmaq adətləri, hərəkət və sükut qaydaları», «Yemək 

qaydaları haqqında», «Şərab içmək qaydaları» kimi yarımfəsillər mövcuddur. 

Nəhayət, «Ölkə  (şəhərlərin) idarəetmə qaydaları» adlanan üçüncü məqalədə 

«İctimaların əlaqəsi üçün zəruri olan məhəbbətin fəziləti və növləri haqqında», «İc-


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



400

timaların növlərinin və şəhərlərin əmələ gəlməsi haqqında», «Sədaqətin fəziləti və 

sədaqətli adamlarla (dostlarla) davranış qaydaları haqqında», «Ölkə dolandırmaq 

siyasəti vəşahların xisləti haqqında», «Şah xidmətində olmaq və  rəiyyətin qayda-

qanunları haqqında», «Xalqın bütün təbəqələr ilə davranış qaydaları (xüsusiyyətləri) 

haqqında» fəsillərindən sonra sonda «Bütün fəsillər üçün faydalı olan Əflatunun 

vəsiyyətləri haqqında» fəsil gəlir ki, bununla da əsər bitir. 

Füzuli  yaradıcılığında məhəbbət problemi ön plandadır. Füzuli məhəbbəti 

ilahi məhəbbət olub, insanın mənəvi gözəlliyini təsdiq edir. Füzuli məhəbbəti həm 

də ideal məhəbbətdir.  Şair onu təzadların inkarı kimi göstərir. «Fəzliyə  nəsihət» 

əsərində Füzuli yazır ki, hər kəs özünə  əməklə yol açır, cəmiyyətdə etibar sahibi 

olur və şöhrətlənir. Ona görə də əməksevər olmaq lazımdır. İnsanın zəhmətə, əməyə 

qatlaşması onu ədalətli, yüksək əxlaqi sifətlərə sahib edir . «Şikayətnamə», «Rind 

və Zahid», «Ənisül-qəlb»  əsərlərində ictimati ədalətsizlik və zülm tənqid edilir. 

Şairin fikrincə  bədxah adamlar heç vaxt həyatda xoşbəxt ola bilməzlər». 

Füzulinin fəlsəfi, etik və estetik görüşlərini diqqətlə  tədqiq etmiş akademik Fuad 

Qasımzadə «Qəm karvanı», yaxud zülmətdə nur» əsərində yazır: «Füzuli öz əsas 

fəlsəfi traktatı olan «Mətləül-etiqad»da yunan fəlsəfəsinə dərindən bələd olduğunu 

büruzə verir. Əsər bir çox yunan mütəfəkkirləri haqqında dolğun və yığcam, həm də 

əsasən düzgün məlumat verdiyindən, o, bir növ fəlsəfə tarixinə aid olan əsərə, ayrı-

ayrı filosoflar və  cərəyanlar haqqında biliklər verən məlumat kitabçasına, 

ensiklopediyaya oxşayır. «Mətləül-etiqad»da qədim yunan fəlsəfəsinin Fales, 

Heraklit, Demokrit, Anaksaqor, Empedokl kimi materialist, Aristotel , Pifaqor, 

Sokrat, Platon, Prokl kimi idealist nümayəndələrinin və başqalarının, habelə bir sıra 

alimlərin adları  çəkilir, yaradıcılığı izah olunur. Füzuli bədii  əsərlərində  də yunan 

alim və mütəfəkkirlərini, tarixi şəxsiyyətləri tez-tez qeyd edir, onların işlərinə 

yüksək qiymət verir. Onun şeirlərində  Ərəstunun (Aristotel), Əflatunun (Platon), 

Makedoniyalı  İskəndərin (Aleksandr), Buqratın (Hippokrat) və başqalarının adına 

rast gəlirik. Farsca yazılmış qəsidələrdə Füzuli Aristotelin fəlsəfəsini, Hippokratın 

tibbi görüşlərini tərifləyir, onları İbn-Sina və Loğmanla yanaşı təbliğ edir. Şair su, 

od, torpaq və havadan danışaraq  yunanlarda böyük alimlərin olduğunu yazır. 

«Ənisül-qəlb»də də yenə Əflatunun adı çəkilir, onun həqiqət sirlərini aça bilmədiyi 

qeyd olunur və bununla belə yunan mütəfəkkirinə, ümumiyyətlə, yüksək və 

layiqincə qiymət verən Füzuli onları «yunan biliciləri» adlandırır . Əsərdə 

Əflatunun (Platonun) adını hörmətlə  çəkən  şair oxucuya xitabən deyir ki, hətta 

Əflatunu belə hikmətdən xəbərdar güman etmə. Məhz platonik eşqi nəzərdə tutan 

Füzuli «ğərəz» rədifli qəzəlində göstərir ki, xalqın qərəzi gözəl vüsalından rahat-

lanmaqdır, aşiq üçün isə  qərəz bu deyildir, təsərrüfsüz tamaşadır (seyr etməkdir). 

Platonik eşqin müəyyən təzahürləri «Leyli və  Məcnun»da da vardır.  Əsərin 

başlanğıcında verdiyi rübailərdə Füzuli ilahi eşqə, platonik eşqə işarə edərək yazır 

ki, o, həqiqət tələbinə görə məcaz yolunu tutmuşdur. Füzulinin etik görüşlərini təhlil 

edən müəllif daha sonra yazır ki: «şair  əxlaq məsələləri ilə elmin məşğul olması 

zərurətini dərk etmiş və əxlaqdan xüsusi olaraq bəhs etməyi bir elm saymışdır. Yəni 

o, etikanı – bu istilahın özü onda olmasa da – əxlaq haqqında təlim, əxlaqi anlayış 

və qaydalardan bəhs edən elm olduğunu bilmişdir. Şair etikanı (fünuni-ədəb, yəni 

ədəb elmi) bir elm kimi qəbul etsə də, nəhayətdə insan əxlaqının əvvəlcədən təyin 

edildiyi kimi təzahür edəcəyini, pis təbiətli adamın bütün ömrü boyu məhz belə 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



401

qalacağını söyləmiş və beləliklə də əxlaqın çıxış nöqtəsi kimi ilahi başlanğıcı, allahı 

qəbul etmişdir.  Əxlaqın mənşəyi məsələsində onun idealist mövqeyi bir çox 

şeirlərində aydın görünməkdədir və  şair bunu dəfələrlə, dönə-dönə söyləmişdir. 

«Leyli və  Məcnun» poemasındakı minacatlardan birində  Məhəmməd peyğəmbəri 

mədh edərək yazır:                   

                                      Keyfiyyəti-halı rövşən etdin, 

                                     Xeyrü şər işin müəyyən etdin.  

Füzuli insan əxlaqının, davranış  və  əməllərinin Allahın iradəsindən asılı 

olması  məsələsində daha da irəli gedərək iqbal və idbarın, xoşbəxtliyin və 

bədbəxtliyin büsbütün allahdan, ilahi iradədən asılılığını  qəbul edir və bunların 

izahında fatalist mövqe tutur. Allahın qoyduğu səadəti əzəli sayan şair xoşbəxtlik və 

bədbəxtliyin təyinində ilahi buyuruğun, qeyridən edilən «əmri-mühalın» həlledici 

rolunu qəbul etməklə  əxlaqi  əməllər məsələsində açıq-aydın qəza-qədər ideyasına 

gəlib.  Şair qəza-qədər ideyasını,  əsasən dünyəvi hissləri, saf və real məhəbbəti 

tərənnüm edən «Leyli və  Məcnun» dastanında da irəli sürür. Bəs bu bədbəxtlik 

haradan gəlir, onu aradan götürmək, səadət və xoşbəxtliyə yetmək mümkündürmü? 

Məlum olur ki, bu, Məcnunun  əvvəlcədən müəyyən edilmiş taleyidir, onun bəxti, 

müqəddəratı, qisməti irəlicədən məhz belə yoğrulmuşdur ki, o, bədbəxt olmalı  və 

eşqinə qovuşmamalıdır».  Şair həyatın mənasını mal-dövlət toplamaqda, simü-zər 

cəmləməkdə deyil, bilik və elm əldə etməkdə görür, o, hünər kəsb etməyi, biliklərə 

yiyələnməyi daim fəzilət və hünərin  şərti sayır.  Əxlaqın  yüksəlməsində  əqlin, 

elmin gücünə verdiyi qiymət demək olar ki, bütün əsərlərində dönə-dönə  təkrar 

edilir və onun rasionalist etikası geniş  şəkil alır.  Əxlaq normalarının müəyyən 

edilməsində, insanların davranışlarında  əqlin roluna verilən bu fikir Füzulidə 

sistemləşdirilmişdir. O, insan şərəfinin səbəbini də  əqlin gücündə, elmin rolunda 

görür. Farsca olan rübailərindən birində deyir: 

                                  Elm ilə, ədəblə tapılar şərəf, 

                                  Mirvari olmasa, nə lazım sədəf? 

Füzuli əxlaqi əməllərin təyinində əqlə verdiyi yüksək rola bir növ yekun vu-

raraq yazır ki, əvvəl fikir, sonra əməl, yəni işi başlamazdan əvvəl onun nəticələrini 

düşünmək lazımdır. Beləliklə, Füzulinin rasionalist etika tərəfdarı olduğu,  əxlaqın 

əsas meyarı kimi əqlə və biliyə yüksək qiymət verdiyi, onları insanın yüksəlməsi və 

şərəfi üçün vacib şərtlər saydığı aydın olur. 

XVII-XVIII  əsrlərdə Azərbaycanda ictimai–siyasi və  fəlsəfi fikir dövrün 

tarixi hadisələri ilə  sıx  əlaqədar inkişaf edirdi. Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi və b. 

Füzuli  ənənələrini davam etdirirdilər. XVIII əsrdə Molla Vəli Vidadi və Molla 

Pənah Vaqif humanist idealların ən güclü ifadəçiləri oldular. 

Həmin dövrdə yaşamış Zeynalabdin Şirvani insanın kamil olması  və 

təkmilləşməsi üçün 50 keyfiyyət qazanmağın zəruriliyini göstərirdi. Şirvaniyə görə 

insan mülayim, təvazökar, ehtiyatlı, xeyirxah, vicdanlı,  əməksevər olmalı  və bu 

kimi yüksək keyfiyyətlər daşımalıdır. 

XIX-XX  əsrlərin Azərbaycan  ədəbiyyatı etik fikir tarixində mühüm bir 

mərhələ təşkil edərək yalnız gənc nəslin deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələri və sinif-

lərinin  əxlaq tərbiyəsində  və  həyat təcrübəsinin zənginləşməsində  əvəzedilməz 

mənbə rolunu oynamışdır. Bu dövrün görkəmli maarifçiləri və mütəfəkkirlərindən 

Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə  Fətəli Axundov, Seyid Əzim  Şirvani, Nəriman 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



402

Nərimanov,  Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir 

Hacıbəyli, Mirzə  Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı  və digərlərinin 

əsərləri buna misaldır.  

Ədəbiyyat 

 

1.  Əlyar Səfərli, Xəlil Yusifli “Qədim və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı”, 

Bakı-1998. 

2. Firidun Bəy Köcərli “Azərbaycan ədəbiyyatı”, I cild, Bakı-1978. 

3. Ələkbərov Fərid “Orta əsrlər Azərbaycan alimlərinin təkamül görüşlərı”,   Bakı-

1988. 


4. Nəsrəddin Tusi “Əxlaqi Nasiri”, Bakı-1989. 

5. Kərimli Teymur  “Nizami və tarix”  Bakı-2002. 

                                             

Aynur Farajova 

Examples of ethical views in Azerbaijani litetature 

Summary 


 

According to the article, long history and rich traditions of Azerbaijani culture 

and ethics of the people was the object of a special study. Primary area of human 

settlements, caves, city ruins, rock carvings, fortifications, weapons, tools, and lots of 

other things shows the ancient history of the country. 

Humanity, respect and collectivism to working human have been widely 

popularized in the literature of Azerbaijan. In certain cultural monuments, people are 

praised and described in their own profession, skill, and moral power are described. 

Along with the material culture, Azerbaijan is also rich for spiritual cultural. XIX-XX 

centuries Azerbaijani literature which had a major role on ethical view history had a 

great influence not only on young generation, but in all layers of society. 

                               

Айнур  Фараджова 

Примеры этических взглядов в азербайджанской литературе 

Резюме 


Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin