Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə36/48
tarix31.01.2017
ölçüsü3,51 Mb.
#7250
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   48

 

The article deals with  the social  problem of woman  in English 

literature at the beginning the of  the XX century on the basis of the works by 

Sharlotte Bronte, Bernard Shaw, James Aldridge as the writer played  an 

enormous role  in social, moral and literary life  of Great Britain.The 

philosophical and psycholojical peculiarities of the attitudes of woman personality 

and society in the English writers’ creativity.The problem  of woman  and her 

social life , psychological freedom,  feminist action  are being discussed in 

chronological  order in this article.  

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



349

 Ф.Зулфугарова 

Концепция женщина в общественно-политических  

и научно-философских 

Резюме 

 

В статье осуществлено исследование социальные  проблемы  женщина в 



английской    литературе    первой    половины  XX века  на    основе  творчества 

Шарлотта  Бронте,  Бернард  Шоу,  Джеймс  Олдридж    так    как  писательницы 

сыграла  болящую  роль  в  социальной,  нравственной  и  литературной  жизни 

Великобритании.Концепция женщина в общественно-политических и научно-

философских  Запада-  освещается  проблема  женщина  в  Европе  и  философия 

свободы Запада.Данная статья посвящена также сравнительно – типологичес-

кому исследованию проблемы психологической прозы в английской литерату-

рах, выявлению их общих  и  индивидуальных, особенно 

 

Rəyçi: Professor Akif Bayramov 



 

 

 



                                       

 

 

 



 

 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



350

NƏRGİZ ABDULLAYEVA (Cabbarlı)  

AMEA, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu 

cabbarlin75@rambler.ru 

 

ÇAĞDAŞ AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ ƏNƏNƏ VƏ YENİ  



YARADICILIQ İSTİQAMƏTLƏRİ  

(1993-2005) 

 

Açar sözlər: müasir şeir, ənənə, yenilik, mövzu, forma, postmodernizm 



Key worlds: modern poem, tradition, innovation, subject, form, postmodernism  

Kлючевые  слова:  современный  стих,  традиция,  новаторство,  тема,  форма, 

постмодернизм  

 

Çağdaş Azərbaycan  şeiri qədim  ənənələrə malik, dərin kökləri, qaynaqları 



olan  şeirdir.  Əgər bu köklər bir tərəfdən klassik Şərq poeziyasına - əruza doğru 

uzanırsa, digər tərəfdə  təmiz xalq ruhunu yaşadan folklor, aşıq yaradıcılığı - heca 

şeiri  ənənələrinin mövcudluğu fakt olaraq ortaya çıxır. Bu, çağdaş Azərbaycan 

şeirini xarakterizə edərkən əsaslanmalı və nəzərə almalı olduğumuz amillərdir.  

Bu günün şeiri daha çox xalq poeziyası  və  şifahi  ədəbiyyatdan gələn  ənə-

nələrə söykənərək öz yaşamını sürdürür. Əruz və klassik şərq şeiri (qismən qəzəl is-

tisna təşkil edir) demək olar ki, müasir poeziya üçün aktuallıq daşımır. Lakin klas-

sik aşıq şeiri, şifahi ədəbiyyatdan gələn ənənəvi şeir formaları çağdaş şairin hələ də 

müraciət etdiyi və müasir poeziya üçün aktuallığını qoruyan formalardır. Və bu, 

özünü müxtəlif aspektlərdə – istər mövzu və problem müstəvisində, istər poetik 

obrazlar yaradılması prosesində, istər istifadə edilən forma qəliblərində, qafiyə 

sistemində, istərsə  də eyni (və ya oxşar) ifadə  və  təsvir vasitələrinə  təkrar-təkrar 

müraciətin mövcudluğunda göstərir.  

Ümumiyyətlə, çağdaş  şeirdə  ənənəvilik və novatorluq problemi ədəbiyyat-

şünaslıqda hər zaman araşdırılan məsələ olub və bu gün də belədir. Çünki, poeziya 

(ümumi halda həm də ədəbiyyat) öz inkişaf qanunauyğunluqları və ədəbi prosesin 

ona qazandırdığı keyfiyyət dəyişiklikləri ilə bu problemin aktuallığını təmin edir. 

Çağdaş  şeir yaradıcılığında meydana çıxan yeni tendensiyalar ənənə  və 

ənənəyə münasibətlə qarşılıqı müqayisədə araşdırılmalıdır. O səbəbdən ki, çağaş 

şeirə yenilik gətirmək istəyənlər bunu ənənəvi formaları, ifadə və təsvir fiqurlarını, 

fikir strukturlarını  qəbul etmədikləri üçün edir və bunu novatorluq kimi dəyər-

ləndirirlər. Bu prosesin dəqiq izahını verən A.İ.Nikolayev «Ədəbiyyatşünaslığın 

əsasları» kitabında çox vacib bir məsələyə toxunaraq ənənə və novatorluğun dünya 

mədəniyyəti kontekstində araşdırılmalı olduğunu problem olaraq qaldırır: «Ənənə 

və novatorluq ədəbi prosesin vacib tərkib hissələridir. Elə bir böyük ədəbi  əsər 

yoxdur ki, onu minlərlə bağ dünya mədəniyyəti konteksti ilə bağlamamış olsun, 

amma eyni şəkildə də hansısa bir estetik hadisə təsəvvür etmək mümkün deyil ki, o 

dünya ədəbiyyatını özünün olan nələrləsə zənginləşdirməsin. Ona görə də ənənə və 

novatorluq bir medalın iki tərəfidir: gerçək  ənənə  həmişə novatorluğu təmin edir, 

novatorluq isə yalnız ənənənin fonunda mümkündür» (7).  

«Çağdaş Azərbaycan  şeirində  ənənəvi olan nədir» sualını cavablandırmaq 

istədikdə,  ənənəviliyi və novatorluğu hansı aspektdən araşdırmalı olduğumuzu 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



351

müəyyən etməyə çalışdıqda, aparılan ümumiləşdirmələr və  çıxarılan nəticələr 

mütləq olaraq məsələnin aşağıdakı suallar və istiqamətlər  əsasında öyrənməyimizi 

tələb edəcək. 



1.

 

Çağdaş şeirdə ənənəvi və yeni mövzular; 

2.

 

ənənəvi və yeni obraz və xarakterlər; 

3.

 

ənənəvi və yeni simvol yaradıcılığı; 

4.

 

ənənəvi və yeni şeir formaları; 

5.

 

Çağdaş  şeirdə istifadə edilən  ənənəvi və yeni poetik fiqular, ifadə  və 

təsvir vasitələri, detallar; 

6.

 

Çağdaş  şeirdə yeni ədəbi cərəyanlara maraq və postmodernizmin 

müasir poeziyaya təsiri; 

7.

 

Ənənəvilik və millilik problemi; 

8.

 

çağdaş şeirdə sufilik və dərvişlik xəttinin ənənə ilə bağlılığı; 

Ənənəvilik və novatorluq problemi araşdırıldığı zaman bu istiqamətli 

təhlillərin aparılması  zəruridir. Çünki hər iki problem özünü məhz yuxarıdakı 

istiqamətlərdə biruzə verir. 

Çağdaş  şeirdə istifadə edilən  ənənəvi mövzular həddindən artıq çoxdur. Əs-

lində, mövzu ilə bağlı  ənənə  və novatorluq məsələsinin araşdırılması bir qədər mü-

bahisə doğura bilər. O səbəbdən ki, burada məsələ mövzudan daha çox ona münasibə-

tin, müəllif yanaşmasının yeniliyindən, fərqliliyindən və yaxud ənənəviliyindən gedə 

bilər. Çünki çağdaş  şeirdə istifadə edilən bütün mövzular tarixən işlənib və bundan 

sonra da işlənəcəkdir. Dəyişən və  fərqli olan yalnız yanaşma, mövzunun işlənilməsi 

zamanı ənənəvi və ya yeni, fərqli ifadə və təsvir vasitələrindən yararlanma, ənənəvi və 

ya yeni simvol yaradıcılığı, ənənəvi və ya yeni detal tapıntısı və s. ola bilər.  

Bu baxımdan çağdaş  şeiri təhlil etdikdə istifadə edilən bəşəri-fəlsəfi, tarixi, 

sosial, siyasi, təbiət mövzulu şeirlərə yanaşmada fərqin mövcudluğu müşahidə 

edilən istiqamətləri müəyyənləşdirək. Konkret olaraq bəşəri-fəlsəfi mövzudan 

danışmalı olsaq, Tanrı, Ölüm, Tənhalıq, Sevgi, Kədər kimi bəşəri mövzular çağdaş 

şeirdə yenə də var. Məsələn, ənənəvi olan müasir poeziyada Tanrı ünvanlı duaların, 

Tanrıya üz tutmanın ifadəsi idisə (F.Sadıq, Z.Yaqub, R.Sabir və s.) yeni olan Tanrı 

ilə  bərabərlik ideyasının (V.B.Odər, R.Rövşən, V.Səmədoğlu, Q.Ağsəs və s.), 

Tanrının Dindən ayrı olması ideyasının (məsələn, R.Sabir), Tanrı ilə Din bağlılığı 

fikrinin (Z.Yaqub, F,Sadıq və s.), Şeytana sevginin və tapınmanın (R.Behrudi və s.) 

şeirdəki ifadəsi idi. Aydın məsələdir ki, mövzuya bu aspektdən yanaşma və 

ümumiyyətlə, şeirdə Tanrı xətti çağdaş şeirə müəyyən tarixi mərhələdən sonra yol 

tapdı. Yəni cəmiyyətdə  və düşüncədə azadlıq faktorunun mövcudluğu bu yeni 

yanaşmaların poeziyaya gəlişinə  şərait yaratdı. Və ya Ölüm mövzusuna mü-

nasibətdə  ənənəvi olan Ölümün son, qurtarış, yekun olması fikrinin ifadəsi idisə, 

yeni olan onun başlanğıc olması, Tanrıya aparan yol olması, O dünyanın astanası 

olması fikirlərinin yeni interpretasiyada təkrarən  şeirə qayıdışı idi (V.B.Odər, 

F.Sadıq, Z.Yaqub). Hətta bu mövzunun qəribə bir «özünüyemə» həddi Salamın 

yaradıcılığında müşahidə edildi. Bu yaradıcılıqda insan təfəkkürünün özünə  və 

ölümə ironiyalı münasibətinin ən böyük təzahürünü görmək olar.  

Siyasi mövzuya müraciətin özündə belə bir yenilik müşahidə olunur. Çünki 

əvvəlki illərə nisbətən çağdaş şeirin araşdırdığımız mərhələsində, xüsusilə də 1988-

ci il hərəkatından sonra azad mühit formalaşdı. Bu isə siyasi proseslərin və onların 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



352

təsiri ilə formalaşmış fikir və emosiyaların  şeirə yol tapmasına səbəb oldu. Sovet 

dövrü ilə müqayisədə bu, çağdaş şeirimiz üçün yeni idi. Eyni fikri tarixi mövzuya 

da aid etmək olar. Çünki müstəqillikdən  əvvəlki illərdə tarixi mövzuya müraciət 

tamamilə fərqli nəticələr ortaya qoyduğu halda, müstəqillik illərində bu mövzu daha 

azad və sərbəst fikirlərin ifadəsi ilə diqqət çəkdi.  



Çağdaş  şeirdə  ənənəvi və yeni obrazlar  həm də real tarixi şərait və tarixi 

mərhələnin verdiyi imkanlar, ortaya çıxardığı problemlərlə  sıx bağlıdır. 

«Novatorluğun özülündə  həyatın inkişaf prosesi durur. Elə bir zaman yetişir ki, 

gerçəkliyin özü yazıçını  və ya şairi yeni forma və ifadə vasitələri, yeni mövzular 

axtarmağa vadar edir. Çünki köhnələr artıq yeni həyat mərhələsinin ifadə olunması 

üçün yetərli olmur. Hər bir dövr keçmiş  mədəniyyətdən və  ədəbiyyatdan o şeyi 

götürür və mənimsəyir ki, o, onun üçün həqiqətən də dəyərli və əhəmiyyətlidir» (6). 

Çağdaş şeirdə də ənənəvi obraz və xarakterlər çoxluq təşkil edir. Yenə də sevgili, 

aşiq, məşuq, övlad, vətənpərvər qəhrəman, ana, təbiət vurğunu, gül, bülbül, zalım-

məzlum, quzu, qurd və s. kimi ənənəvi obrazlar müşahidə olundu. Lakin yeni olan, 

fərqli görünən obrazlar da vardı ki, bu da məlum tarixi hadisələrdən sonra və məlum 

tarixi mərhələnin ortaya çıxardığı yeni qaçqın, didərgin,  şəhid,  şəhid anası,  şəhid 

balası və s. obraz və xarakterləri idi. Bunlara da əksər şairlərin yaradıcılığında rast 

gəlmək mümkündür.  

Və bu fərdi yaradıcılığın yeniliyindən daha çox dövrün tələbi ilə ortaya çıxan 

yenilik kimi qiymətləndirilməlidir. Amma bu heç də o demək deyil ki, çağdaş şeirə 

gətirilən obrazlar bütün yaradıcılıqlarda eyni şəkildə uğurlu ifadəsini tapıb. Əksinə, 

obraz yaradılışında mövcud ənənə – əsrlərdən gələn deyil, konkret bir dövrün öz 

daxilində formalaşmış  ənənə onları bir-birinin surətinə çevrilmək təhlükəsi ilə üz-

üzə qoydu. Yəni çox az şairin yaradıcılığında məsələn, qaçqın ana, yaxud şəhid 

anası obrazı (Z.Yaqub, C.Novruz), şəhid balası (B.Vahabzadə) obrazı və xarakteri 

novator müəllif yanaşması  və öz fərqli çalarları ilə yadda qaldı. Ümumi olan 

görüntü bu obrazları  həddindən artıq oxşar görünüşdə  və oxşar xarakterdə  təqdim 

etməsi ilə bağlı idi.  

Çağdaş  şeirdə  hər zaman olduğu kimi, ənənəvi simvollardan istifadə daha 

qabarıq müşahidə edilir. Hətta ən istedadlı, çağdaş şeirimizin müasir mənzərəsinin 

yaranmasında müstəsna rolu olan şairlərin yaradıcılığında belə bu tendensiya 

üzdədir. Ənənəvi simvollar kimi papaq (qeyrət, namusu simvolizə edir – C.Novruz, 

B.Vahabzadə), qala (qeyrət qalası – C.Novruz), çadır (F.Sadıq, C.Novruz, Z.Ya-

qub), güzgü, ayna (R.Rövşən, A.Mirseyid), xarıbülbül, fələyin qılıncı (Z.Yaqub), 

körpü (B.Vahabzadə, R.Rövşən,  İ.İlyaslı) və s. simvol-detallar çağdaş  şeirimizdə 

çox yayılıb. Hərçənd ki, bu eyniyyət istifadə olunan simvolların mətn daxilində 

uğurlu obrazlaşmaq xüsusiyyətinə, hansısa uğurlu poetik tapıntı  və  təsvirin bir 

parçası kimi çıxış etməsinə mane olmadı. Amma bununla belə, çağdaş  şeirin 

araşdırılan mərhələsində  mətnlərə yol tapmış bu simvolların ifadə etdikləri məna 

daşlaşmış, qəlibləmiş və dəyişməz qaldı. 

Bu heç də o demək deyil ki, müasir poziyada simvol yaradıcılığı yalnız ənənə 

üzərində həyatını sürdürür. Simvol-obrazlardan istifadənin çağdaş şeir üçün aktual-

lığı nəzərə alınarsa, yeni simvolların yaradılmasına marağın da təbii bir proses ol-

ması qənaəti meydana çıxar.  



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



353

Çağdaş şeirdə «kəpənək qanadı», «başı kəsik gözəl kötük» (R.Rövşən), «nər-

divan» (R.Rövşən), «itmiş papaq» (C.Novruz) və s. kimi yeni simvol-detallardan da 

yararlanılıb. 

Çağdaş  şeirdə  ənənəvi  şeir formalarından yararlanma daha çox müşahidə 

edilib. 11-lik, gəraylı, qoşma, təcnis, bayatı, ağı formaları araşdırılan tarixi mərhə-

lədə daha aktual oldu. Hətta bayatı-nəğmə formasından yaradıcılığının bir mərhələ-

sinin ifadəsi kimi istifadə edən R.Rövşəni nümunə göstərmək olar ki, o, bu ənənəvi 

qəlib daxilində tamamilə  fərqli ab-hava, yeni poetik nəticələr ortaya qoya bildi. 

R.Rövşənin davam etdirdiyi bu ənənəni digər  şairlər – Səhər, B.Sadiq, M.Ağa, 

R.Behrudi və s. kimi davaçıları da vardı.  

Əlbəttə, ənənəvi şeir formaları çağdaş şeirimizin birbaşa Azərbaycan klassik 

aşıq və xalq şeiri  ənənələrinə söykənməsi və ümumiyyətlə, heca vəzninə bağlılığı 

ilə  əlaqəlidir. Çağdaş  şeir də  vəznli  şeirin bütün tələblərinə – qafiyə, ritm, ölçü – 

cavab verən şeirdir və bu şeir poeziyada öz çəkisini qorumaqdadır. 

Aşıq  şeirindən forma (eyni zamanda da məzmun) yararlanması bir çox 

şairlərdə (M.İsmayıl, A.Səməd, S.Sarvan, Ş.Ağayar, M.Köhnəqala, M.İlqar, 

M.Aslanbəyli,  İ.İlyaslı  və s.) müşahidə edildi. Bu şeirlərin bəziləri klassik aşıq 

şeirindən heç bir şeylə  fərqlənmədi. Eyni «zalım-məzlum» mövzusu, dünyadan 

şikayət, haqq ədalət axtarışının  ənənəvi ifadəsi və s. onlarda diqqət çəkən  əsas 

xüsusiyyətlər idi. Bununla belə, aşıq şeiri formasında yazılmış uğurlu nümunələr də 

mövcuddur ki, bu nümunələrin müəllifləri cərgəsində M.İsmayıl, M.İlqar, İ.İlyaslı, 

Ş.Ağayar, M.Köhnəqala və s. şairlərin yaradıcılığını misal çəkmək olar. Bu şairlər 

ədəbi  ənənəyə qayıdış  və  əsaslanma,  ənənəvi  poetik forma, intonasiya və ritmlə 

yeni poetik nəticələrin  əldə oluna biləcəyini sübut etdilər.  Ş.Alışlanlının fikri bu 

məqamda yerinə düşür: “Ədəbi ənənəyə qayıdış müasir şeirin məzmunu ilə yanaşı 

onun poetik sistemində də özünün orijinal təcəssümünü tapır. Əslində ənənəvi poe-

tik vasitələr: ritm, intonasiya müasir həyatda bədii fikri narahat edən problemləri, 

mənfi halların bədii təhlilini kəskinləşdirmək də poetik məzmun daşıyır” (2, 106).  

Yeniliyə  gəlincə, qafiyəli  şeir daxilində «konstruktiv şeir» qurmaq meyli də 

müşahidə edildi ki, bu yeni itiqamət kimi diqqəti çəkdi və əsasən forima ilə məz-

mun  əlaqəsi baxımından maraq doğurur. Bu tendensiya ilk olaraq Salamın yara-

dıcılığında özünü göstərdi. Onun «konstruksiyalı şeir konsepsiyası» maraq doğurur. 

Məsələn, o üç bəndlik 11 hecalıq mətn daxiliqdə 3 ayrı-ayrı mövzunu işləməyi, hər 

bəndi fərqli mövzuya həsr etməyi,  əsas «fikir partlama»sını isə sonuncu bənddə 

verməklə sarsıntı yaratmağı bu konsepsiyanın əsas qayəsinə çevirmişdi. Bu cür şeir 

formasında əsas fikir məntiq və təzad oyunu üzərində cəmlənir. Əsas məsələ hissin, 

duyğunun birbaşa  şeirə ötürülməsi yox, fərqli məntiqi nəticələrin, zidd hisslərin, 

təzadlı duyğu və fikirlərin xüsusi seçim əsasında qarşı-qarşıya gətirilməsidir. 

Bəndlər arasında məntiqi  əlaqənin, fikir ardıcıllığının və davamlılığının olmaması 

da bu şeirin  əsas  şərtlərindəndir. Bu şeir formasını öz yaradıcılıqlarında sınaqdan 

keçirən müəlliflər arasında Səhər, B.Pərviz, R.Sabir və s. adlarını çəkmək olar. 

Çağdaş  şeirdə novatorluq naminə vizual effektlərdən yararlanma ilə diqqət 

çəkən formalara müraciət, ayrı-ayrı sözlərin və ya bir neçə ifadənin təkrarı ilə şeir 

yaratmaq cəhdləri də diqqət çəkdi. Amma təəssüf ki, bu cür cəhdlər yalnız 

eksperiment xarakteri daşıdı və uğurlu nəticələr vermədi. Məsələn, 

da-da-da-da-da 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



354

dam! dam! daraaaamm!!! 

əyil aşağı əyil! 

dam! dam! 

ay ana! 

nə oldu sənə 

….da-da-da-da 

əlvida 


əlvida 

əlvida! 


Bu parça Şərif Ağayarın «Səngər» adlı şeirində götürülüb və müharibə-döyüş 

səhnəsi effektinin yaradılması üçün bu cür səs yığınından istifadə olunub.  

1993-2005-ci illərdə müşahidə edilən tendensiyalardan biri də  nəsr  əlamətli 

şeirin yaranmasına,  şeirdə publisistik ağırlığın artmasına,  şeirin daşıdığı  əsas 

keyfiyyətlərdən – ritm, qafiyə, vəzn, daxili musiqi və s.-dən təcrid edilməsinə mara-

ğın çoxalması idi. Xüsusilə  də  ədəbiyyata yeni gələn qələm sahiblərinin yaradı-

cılığında bu istiqamət daha çox duyuldu (S.Babullaoğlu, A.Yaşar, Xanəmir və s.).  

Sərbəst şeir müstəvisində eksperimentlərin çoxluğu, sərbəst şeirin belə daxili 

strukturunu pozmağa, hətta onun daxilində mövcud ritmli intonasiyanı yox etməyə 

meylli fəaliyyətlər də oldu ki, bu cür eksperimentlərin də çoxluğu diqqət çəkdi.  

Əlbəttə, qətiyyən söyləmək olmaz ki, çağdaş poeziyada sərbəst  şeirin daxili 

ritmi, ritmik intonasiyası tamamilə yoxa çıxdı. Əksinə, bu prinsipləri qoruyan gözəl 

nümunələr yarandı ki, bunların müəllifləri sarasında F.Qoca, Z.Yaqub, M.Yaqub, 

C.Novruz, Ç.Əlioğlu, V.B.Odər, V.Səmədoğlunun adlarını  çəkə bilərik. Ritm və 

intonasiyanın pozulduğu nümunələr, nəsr ritminin göründüyü mətnlər isə  əsasən 

postmodernizmə meyl göstərən şairlərin yaradıcılığında müşahidə edildi və çağdaş 

dünya şeirində gedən tendensiyaların təzahürü kimi meydana çıxdı. 

Eyni qənaəti 1990-cı illər poeziyasında, xüsusilə 1992-ci ildən sonrakı 

mərhələdə formalizmə meylin meydana gəlməsi ilə əlaqədar da söyləmək olar. Belə 

ki, məhz bu dövrdə forma üzərində eksperimentlərin artması, «pilləli  şeir», durğu 

işarələrindən imtina edilmiş  və bütün mətni yalnız kiçik hərflərlə yazılmış  şeir 

(A.Mirseyid, E.İskəndərzadə,  Ş.Ağayar, M.Köhnəqala, R.Qaraca və s.), kub 

formada, romb formada və s. həndəsi fiqurlar formada qurulan şeir (A.Yaşar), 

sərbəst şeirin forma hüdudlarına salınan, lakin daxili qəzəl intonasiyasını qoruyub 

saxlayan  şeir (M.Köhnəqala), heca vəznində yazılmış olsa da, sərbəst  şeirin 

formasında təqdim edilən şeirlər dəb halını aldı. Amma qeyd edildiyi kimi, bu ötən 

əsrin sonunda məlum hadisələrdən sonra ədəbi prosesdə meydana gələn azadlığın 

və yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi idi. Belə ki, dövrün yeni mərhələyə  qədəm 

qoyması,  əvvəlki kanonlaşmış estetik standartların birdən-birə  sıradan çıxması  və 

köhnəlməsi bu cür yaradıcılıq axtarışlarına və eksperimentlərin aparılmasına 

ehtiyacı ortaya çıxardı. Lakin məlum olduğu kimi, bütün eksperimentlər uğurlu 

alınmır. Təəssüf doğuran hal bir də ondan ibarətdir ki, əslində dünya ədəbiyyatının 

hələ əsrin əvvəllərində formalizmi bir mərhələ kimi keçməsinə baxmayaraq, çağdaş 

Azərbaycan  şeirində bunu yeni tendensiya və postmodernizmin təzahürü kimi 

qiymətləndirdilər. Bu haqda aşağıda xüsusi danışacağıq.  

 da qeyd edilməlidir ki, ənənəvi şeir formaları, xüsusilə daşlaşmış aşıq şeiri 

qəliblərinin tələblərindən irəli dələnənənvi ifadə və təsvir vasitələrinin çağdaş şeirdə 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



355

tez-tez işlədildiyi  əhəmiyyətli faktdır.  XX əsrin  ən görkəmli filoloqlarından biri 

olan M.M.Baxtin bu problemlə bağlı yazırdı: «hər zaman irəli doğru atılan hər bir 

əhəmiyyətli addım geriyə qayıdış ilə müşaiyət olunur, daha dəqiq desək, başlanğıcın 

(mənşənin) yenilənməsinə  gətirib çıxarır. Yalnız yaddaş irəli doğru gedə bilər, 

unutqanlıq yox. Yaddaş kökə qayıdır və onu yeniləndirir.  Əlbəttə, «irəli», «geri» 

terminlərinin özü də bu mənada öz qapalı mütqəliyini itirirlər və daha çox öz 

qarşılıqlı  təsirləri nəticəsində  hərəkətin canlı paradoksal təbiətini ifadə etmiş 

olurlar» (5, 533). 

Bu cür “geriyə qayıdışı” reallaşdırsalar da, çağdaş  şeirin  ən uğurlu ifadə  və 

təsvir vasitələri, poetik fiqurları M.Yaqub, M.İsmayıl, M.İlqar, Z.Yaqub kimi 

şairlərin yaradıcılığında müşahidə edildi. 

Bu gün çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızda bir sıra ədəbi meyllərun, emi-nəzəri 

anlayışların, sovet dövründə mövcud olmuş ədəbi dəyərlərin inkarı kimi, realizmin, 

romantizmin də bir yaradıcılıq metodu, cərəyan tək  əleyhinə olan tamamilə  fərqli 

konsepsiyalar, manifestlər mövcuddur. Və bu proses 90-cı illərin  əvvəllərindən 

başlayıb. Hətta müxtəlif  ədəbi qruplar, birliklər də meydana çıxdı ki, (“Baca”, 

“EQO”-çula”, “2+”, “AYO”-çular, “Pərvanə”çilər  və s.) onların fəaliyyəti ya 

yarımçıq qaldı, ya da sadəcə manifestasiya səviyyəsini adlaya, şairləri yaradıcılıq 

baxımından öz ətrafında birləşdirə bilmədi. 

Dünya  ədəbiyyatı  və estetik fikrinə hakim kəsilmiş  və müxtəlif mədəniy-

yətlərdə özünü təsdiq etmiş ədəbi cərəyanların və meyllərin isə çağdaş şeirdə (eyni 

zamanda da ədəbiyyatda) yalnız müəyyən təzahürləri müşahidə edildi. Məlum 

olduğu kimi, 70-80-ci illər elmi-nəzəri  ədəbiyyatda Azərbaycan  ədəbiyyatının 

modernizm dövrünün başlanğıcı kimi təhlil edilir. Məsələn, XX əsr  ədəbiyyatını 

dörd mərhələyə bölən professor N.Cəfərov bu mərhələni nəsr təfəkkürünün inkişaf 

etdiyi mərhələ kimi xarakterizə etsə də, poeziyanın imkanlarının genişləndiyini də 

müəyyən edir və bunu iki məktəb, yaxud tendensiya əsasında formalaşdığını 

göstərirdi. Onun müəyyən etdiyi iki məktəbdən biri Rəsul Rzanın yaratdığı 

modernist-eksperimental məktəb, digəri isə  Səməd Vurğunun rəhbərlik etdiyi 

ənənəvi məktəb idi. Bu bölgü həqiqətən də o dövr ədəbiyyatının real mənzərəsini 

tam olaraq özündə əks etdirə bilir  (4, 155).  

Bu bölgünü davam etdirməli olsaq, qeyd edə bilərik ki, XX əsrin son 

onilliklərini həqiqətən də poeziyada bu iki məktəbin davamı kimi xarakterizə etmək 

həqiqətə uyğundur. Lakin artıq XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq əsasını XX əsrin 

sonundan götürmüş bir sıra tendensiyalar poeziyada (eyni zamanda da nəsrdə) 

özünü təsdiq etməyi bacardı. Yeni meyllər, yeni poetik axtarışlar  ənənəvi  şeirlə 

modernist  şeiri birləşdirən  şairlərin cərgəsində M.İsmayıl, R.Rövşən, V.B.Odər, 

R.Behrudi, Salam yaradıcılığını ehtiva edirsə, daha sonrakı dövrdə «postmodernist» 

adlandırılan eksperimental şeir nümunələri sırf klassik, sırf ənənəvi hecada yazılan, 

aşıq  şeiri  ənənələrini davam etdirən (bəzən hətta eyni yaradıcılıqla)  şeirlər paralel 

olaraq öz yaşamına başlayır və daha çox aktuallaşır. 

Xüsusi olaraq vurğulamağı vacib bilirik ki, postmodernizm yaşından və mən-

sub olduğu ədəbi nəsildən asılı olmayaraq, bir sıra qələm sahiblərinin yaradıcılığına 

təsir göstərə bildi. Bu, çağdaş Azərbaycan şeirinin də, nəsrinin də təkzib edilməsi 

mümkün olmayan bir faktıdır. 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



356

«Postmodern» şeir əslində, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı üçün bir qədər yeni 

anlayışdır və onu modernist-eksperimental şeirin davamı, bir qədər də 

dəqiqlədirsək, yeni mərhələsi kimi qiymətləndirmək olar. Bu şeir  ənənəni qəbul 

etmir, hətta onun bəzi nümayəndələri (A.Yaşar, R.Qaraca) ənənəni dağıtmaq kimi 

bir məqsədi də öz qarşılarına qoymuş olurlar. Hərçənd ki, postmodernist-

eksperimental  şeirin də uğurlu nümunələri  ədəbiyyatımızda yaranmaqdadır, amma 

hələ ki, onun əsaslanmış, təsdiqini tapmış  və çağdaş Azərbaycan poeziyasında 

şaxələnmiş bir tendensiya kimi təsdiqləmək tezdir. 

  Məlumdur  ki, istənilən cərəyanın nəzəri təməlləri olmalıdır. «Posmoderniz-

m» anlayışının atası və yaradıcısı hesab olunanların belə etirafına görə, onun nə nə-

zəri əsasları, nə də özündən əvvəl mövcud olan, hələ də bir çoxlarının fərziyyəsinə 

görə mövcudluğunu sona yetirməmiş «modernizm»lə ayıran sərhədləri var. Postmo-

dernizm üslub, metod yox, dünyagörüşü, dünyayabaxış, təfəkkür istiqamətidir. O 

Avropada fəlsəfi fikrin tənqidinin nəticəsi kimi meydana gələn «modernizm»dən 

sonra yaranıb. Modernit dünyagörüşünün  əsas ideyası belədir: o, insan təfək-

kürünün obyektiv qanuna tabe olan dünyanı bütöv, tam, yeganə sistem kimi başa 

düşməyə inamdan ibarətdir. Həmçinin təbiətin və  cəmiyyətin  əsas qanunlarının 

öyrənilməsi vasitəsilə tarixi prosesə  təsir etmək və dünyanı yenidən qurmağa 

mümkünlüyünə inam da bura aiddir. Beləliklə, modernizmin nəzəri əsasında «insan 

elmi öyrənə və reallığa çevirərək dünyanı dəyişdirə bilər» fikri durur. Ondan sonra 

gələn postmodernizm isə eynilə modernizm kimi özündən  əvvəl mövcud olanın 

üzərində, onu inkar etmədən, amma xüsusiyyətlərindən istifadə edərək inkişafı 

nəzərdə tutur. 

Fəlsəfi termin kimi postmodernizmin ilk statusunu J.F.Liotarın «Postmodern 

vəziyyəti» kitabında qazandığına görə, onun «zamanın ruhu» mənasını verən bu ter-

minlə bağlı «Müasir cəmiyyətdə biliyin vəziyyətini postmodern adlandırırıq. Bu söz 

elm,  ədəbiyyat və incəsənətdə oyun qaydaları transformasiyaya uğradıqdan sonra 

mədəniyyətin vəziyyətini  əks etdirməlidir» fikrini xatırladırıq. Postmodernizmin 

nəzəriyyəçilərindən biri olan Umberto Eko isə yazırdı ki, «postmodernizm xronoloji 

fakt yox, ruhi vəziyyətdir. Ona görə də hər bir dövrün öz postmodernizmi var». 

Alman filosofu Rudolf Panvitsin 1917-ci ildə  işlətdiyi «postmodernizm» 

termini o zaman tənəzzüldə olan Avropa mədəniyyətini xilas etməyə çağırılmış 

insanlara aid edilirdi. Sonra bu söz 60-cı illərdə Amerika Birləşmiş  Ştatlarında 

keçirilən müzakirələr zamanı avanqard ədəbiyyatın tənəzzül dövrünü, həmçinin 

tənəzzüldən çıxmaq mərhələsini ifadə etmək üçün işlədilib.  

Çağdaş şeirimiz və şairimiz nəyi postmodern hesab edir? Məsələn, Xanəmirin 

«Qarğa beyni yeyən  Əli»  şeiri tənqidçi  Ə.Cahangir tərəfindən «manqurtlaşmış 

çağdaşımızın timsalı olan qarğabeyin  Əlinin üzünün cizgiləri  ərəb  əlifbaının 

müqəddəs hərflərinə  təşbeh etməklə» «postmodern şeirin  əlifbasını yaradanlardan 

biri» adlandırır. Yaxud Zahir Əzəmətoin «mərkəzi dayan nöqtəsi kimi Allah 

ideyasından  şüurlu imtina» tədricən yetişməkdə olan postmodernizm çaları ad-

landırılır (3, 35). Halbuki bu cür xüsusiyyətlər hürufilik qalıqlarından başqa bir şey 

deyil.  


Postmodernizmin  əsas xüsusiyyətləri plüralizm, dəyişkənlik, fraqmentarlıq, 

ironiya və çoxcəhətlilikdir.  Şərif Ağayarın «Gəlin ermənilərə verək torpaqlarımızı 

müzakirəsiz-filansız» misraları ilə başyan «Təklif» və «Darmadağın etməli o kəndi: 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



357

bir nəfəri belə sağ buraxmamalı, o kəndin acılarıyla yaşamağına qıymamalı» hökmü 

ilə bitən «Humanizm» şeiri öz müəllifinin postmodern ironiyaya çatdığını göstərdi» 

(Ə.Cahangir). Fərqli görünmək, fərqli təqdim olunmar istəyi ilə deyilmiş bu 

şeirlərdə  həqiqətən də poctmodernizmin əsas xüsusiyyətlərindən və  tələblərindən 

biri olan ironiya görünür. 

Postmodernizmin daha bir əlaməti dekanstruksiyadır. Mövcud mətn üzərində 

tamamtlə yeni nəticələrə  gəlmək.  Rasim Qaraca, Azad Yaşar, Həmid Herisçi, 

Murad Köhnəqala, Elxan Zal Qaraxanlı, Aqşin kimi postmodernistlərin əksəriyyəti 

xalq  şeiri, aşıq  şeiri və  ənənəvi  şeir üslubunda yaradıcılığa başlayıblar. Sonradan 

postmodern şeirə maraq onların yaradıcılığının ikinci mərhələsi kimi dəyərləndirilə 

bilər.  Şeirlərində eyni xüsusiyyət müşahidə olunur: ironiya, artıq yaradılmış, 

mövcud  ədəbi nümunələrirn dekonstruksiyaya uğradılması, fərqli, qeyri-adi və 

əksər hallarda təsəvvür edilməsi belə mümkün olmayan abstrakt ifadə  və  təsvir 

vasitələrindən istifadə, cəmiyyətin və insan qüsurlarının qabardılması, parno 

elementlərə meyl, indiyə qədər poeziyada işlədilməsi düzgün hesab edilməyən ifadə 

və əşyaların təsvirinə geniş yer verilməsi və s. 

Özlərini postmodernist adlandıran  şairlərin  əksəriyyətində  «şer»in xüsusiy-

yətlərinin pozulması baş verir.  

Sözünü unutma, dərdini unut 

Qarabağsız hər vaxt dilənəcəksən 

çünki sənə hər zaman  

şərəfsiz şey kimi baxacaq dünya (Murad Köhnəqala,  

                                                «Sözünü gülnən kəsirəm» şeirindən). 

Burada təkcə şeirin qanunauyğunluqlarından, mövcud qəliblərdən çıxma yox, 

həm də dilin qanunlarının pozulması, məntiqi fikir ardıcıllığında yol verilən 

yerdəyişmələr də var. 

Yaxud «Mən hansı bir meymuna bənzədim ki insanı»  şeirindəki orijinallıq 

göz önündə olsa da, mükəmməllikdən, nə də poetiklikdən danışa bilərik. “Mən han-

sı bir meymuna/Bənnzədim ki insanı/Meymun onun yanında toya getməli olsun//-

Mən hansı bir Anaya/Bənzədim ki tumsatan qalını/Doğrudan da onun 

gələcəyi/Perspektivli və parlaq olsun” (Murad Köhnəqala) yazılan mətndə həm pos-

tmodern ironiya, həm də dekonstruksiya var. Mövcud şeir qəlibi götürülərək onun 

üzərində yeni bir məzmun yaradılıb. Müəllifin cəmiyyətlə bağlı bütün kini və nifrəti 

burada öz əksini tapıb. «Ziyarət»  şeirində isə “Mənim ağzım  əyilməz/Sənin ağlın 

əyilib/Səccadəyə qul olunca/Get bir yetimin saçını öp/Ərəbin daşını öpüncə/-

Xəritədə Laçını öp” (Murad Köhnəqala) ağır problemin kinayəli ifadəsi var. 

Azad Yaşarın «Aşıq Qurbanidən bir deya və parodiya» şeirində “Başına 

döndüyüm a şair bala/Adətdir, dərərlər yaz bənövşəni/Bu yaz gecəsində ölməyə nə 

var/oğulsan  şeirə sal, yaz bənövşəni.//Ayrı düşdüm vətənimdən elimdən/Hələ 

gəncsən, çox söz etmə ölümdən/Adını eşitsək bir qız dilindən/Şairlər qız öpər, qız 

bənövşəni”, - yazır. Eyni sözü «Nəsimi və Qarabağ konflikti» (postmodernist 

analiz) haqqında da demək olar. Analizdə  Nəsiminin erməni rədifli qəzəli təhlil 

olunub. Bir şeir fərqli yozumda təqdim edilib. 

Postmodernist şeirdə ən çox narahatlıq doğuran postmodernist ironiyadır. Və 

bu özünü ilk növbədə ifadə aqressivliyində, kəskin etirazda göstərir. Yəni qarşıya 

qoyulan məqsəd təkcə mövcud qəliblərin dağıdılması yox, həm də  şeirin xaotik 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



358

təsəvvür və çaşqınlıq yaratmasıdır.  Ən maraqlısı isə odur ki, bu şairləri yaradıcı 

xüsusiyyətlərindən  əlavə  ədəbi mühitə, prosesə, cəmiyyətin mövcud qanun və 

çərçivələrinə əks mövqdə durmaları birləşdirir. 

Yekun olaraq qeyd eilməlidir ki, «…yalnız özündən  əvvəlki  ədəbi irsin ən 

yaxşı nailiyyətlərinə arxalanmaqla, onu şüurlu və yaradıcı surətdə davam etdirməklə 

yanaşı, sənət qarşısında öz borcunu dərk etmək, yəni fərdi yaradıcılıq kəşfləri ilə bu 

sənəti tamamlamaq, sənətdə tamamilə yeni özünəməxsus bir cığır açıb  əsərdən 

əsərə bu cığırı geniş yola çevirmək vasitəsilə müstəqilliyə  və beləliklə də gələcək 

nəsillər üçün layiqli bir irs yaratmağa – ənənəyə çevrilməyə nail olmaq mümkündür 

(1, 31). 

Azərbaycan  şeirində isə  ənənənin,  şeir qanunlarının möhkəmliyi eksperi-

mentlərə yol versə belə, yalnız öz xarakterinə, daxili poetik xüsusiyyətlərinə uyğun 

olan dəyişiklikləri qəbul edə bilir.  Ruhuna və daxili poetikasına yad eksperimentlər 

və meyllər isə özünü təsdiqləməmiş qalır. 

 

Ədəbiyyat 



 

1.  Abdullazadə Arif, Novatorluq və üslub, Bakı, 2004 

2.  Alışanov Şirindil, Sözün estetik yaddaşı,  Bakı, Elm, 1994, 226 səh. 

3.  Cabbarlı Nərgiz, Yeni nəsil ədəbiyyatı, Bakı, Elm, 2006, 456 səh. 

4.  Cəfərov Nizami, Klassiklərdən müasirlərə, Bakı, Çaşıoğlu, 2004, 272 səh. 

5.  Бахтин М.М. Эпос и роман// Бахтин М.М, Вопросы литературы и эстетики. 

М., 1975, с.447-483 

6. 

Белая Н.В. Традиция и новаторство как важнейшие составляющие литературного 

творчества//Вестник Адыгейского Государственного Университета. Серия2. 

Филология и искусствоведение, 2007, №2



Николаев А.И. Основы 

литературоведения: учебное пособие для студентов филологических 

специальностей. Иваново: ЛИСТОС, 2011 

 

Nargiz Abdullayeva (Jabbarlı) 



The tradition and new creative trends in the modern Azerbaycan 

poem – 1993-2005 

Summary 

 

The article investigated the emergence of new trends, new creative trends 



of modern Azerbaijan poetry is comment a number of literary school and 

associations activities jam in the form of declaration, is determined that deve-

lopment confirm himself not knowing. 

The initial manifistations of a postmo-

dernism in literature began to appear in the late of 1990's. Especially in Azerbaijani 

publications  and poetry  its various functions were illegally appropriated  and 

applied. Society takes own place in a political situation. Everything what happened 

in the country, ironical approuch to life, traditions, subjects, forms of reconsidera-

tion created opportunity to break.  

Explores of poem indicating himself in the form at the end of 90 years, since 

the early 2000 s in the modern literature, the trend of postmodernism as a creative 

modern manifestations can be seen, but could not confirm. 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



359

Наргиз Абдуллаева (Джаббарлы) 

Традиция и новые творческие тенденции в современной Азербайджанской 

поэзии  1993-2005 

Резюме 

 

В статье исследуются традиция и новаторство в современной Азербайд-



жанской  роэзии.  Так  же  новые  тенденции  и  творческие  направления,  воз-

никшие  в  современной  азербайджанской  поэзии.  Путем  анализа  ряда  ху-

дожественных  школ  и  объединений,  было  установлено,  что  их  развитие  ос-

талось на уровне манифестаций, а их самоутверждение в ходе развития стало 

невозможным. Так же исследуется тот факт, что постмодернизм, появившийся 

в современной литературе в конце 90-х начале 2000-х гг., как творческое нап-

равление и проявляющийся в современной поэзии в форме явлений, так и не 

нашел подтверждения. 



Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin