Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə44/48
tarix31.01.2017
ölçüsü3,51 Mb.
#7250
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   48

 

       В статье говорится об использовании турецкое народное стиховорчество в 

творчестве  Орхана  Вели,  который  создал  новый  этап  в  турецкой  поезии. 

Рассказывается об исползовании поэтом фолклорные мотивы во втором этапе 

своего  творчества  и  раскрываются  особенности  жанра,  формы  и  содержания 

стихотворений, в которых нашли свои отрожения эти мотивы и элементы. В 

то же время поясняются и причины исползования фолклора Орханом Вели. 

 

Rəyçi:                    Füzuli Bayat  



                      filologiya elmləri doktoru 

 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



434

                                   MƏLƏK BAĞIROVA 



                                   AMİ Quba filialı 

gulshen_71@mail.ru 

 

 

LİRİK ŞAİR, MAARİFPƏRVƏR  ZİYALİ – SEYİD ƏZİM ŞİRVANI 

 

Açar sözlər: XIX əsr qəzəl ustadı, məşhur satirik, maarifçi ziyalı, fədakar müəllim 

Key words: ghazal writer, famous satiric poet, intellectual, enlightener, devoted 

teacher 


Ключевие  слова:  мастер  газели XIX века,  известный  сатирик,  интеллигент 

своего времени, педагог 

 

Seyid Əzim Şirvani ədəbi yaradıcılığa 18-20 yaşlarında lirik şeirlə başlamışdır. 



O, klassik şeirin qəzəl, qəsidə, qitə, rübai, müxəmməs, müsəddəs, müstəzad və 

tərkibənd kimi janrlarında şeirlər yazmış və müasirləri arasında məliküşşüəra, yəni 

şairlərin başçısı adına layiq görülmüşdür.  Füzuli lirikasına söykənən lirik 

şeirlərində,  əski formalarda  müasir həyat məsələlərini, insan münasibətlərini real 

şəkildə məharətlə əks etdirmişdir. Bu şeir formaları Seyid Əzim qələminin qüdrəti 

sayəsində  real həyat həqiqətlərinin, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasında  kəskin 

ziddiyyətlərin, dünyəvi hisslərin, yüksək mənəvi keyfiyyətlərin, ülvi məhəbbətin 

ifadə vasitəsinə çevrilmişdir.  Ən çox da tərəqqi qarşısında keçilməz maneəyə  

çevrilən, cəmiyyətdə mürtəce rol oynayan, öz şəxsi mənafeləri üçün dini və şəriəti 

təhrif edərək öz istədikləri kimi təlim edən vaiz və axundların fikirlərini alt-üst 

etmiş, fiziki və  mənəvi zülmün təzyiqi altında inləyən məzlum xalq kütlələrinin 

gözünü açmış və onlara həqiqəti anlatmışdır.  

Seyid Əzim Şirvani klassik Şərq poeziyasının ustad sənətkarlarının – Firdovsi, 

Xəyyam, Xaqani, Nizami, Sədi, Hafiz, Rumi, Cami və Füzuli yaradıcılığını 

dərindən öyrənmiş və onların yaradıcılığından bəhrələnərək orijinal şeir nümunələri 

yaratmışdır.  

Yaxın və orta Şərqi gəzib dolaşan, insanlara fayda verən çox bilikləri  əldə 

edib  öyrənən, vətənində isə  sənaye və ticarət burjuaziyasının ilk müvəffəqiyyətli 

addımlarını müşahidə edən  şairdə  həyat və  cəmiyyətin inkişaf qanunları haqqında 

düzgün qənaətlər yaranmışdır.  Başqa sözlə desək, dini-mövhumi təsəvvürlərin 

buxovlarından azad olmuş və real həyata baxışı dəyişmişdi. Dünyagörüşündəki bu 

dəyişiklik onun yardıcılığında realizm meyillərinin yaranmasına, real istiqamət 

almasına səbəb oldu. Bundan irəli gələrək  real həyat məsələləri və insan 

münasibətləri onun lirikasının  əsas ideyasını  təşkil etdi. Real hadisə  və insan 

münasibətlərinin təsviri Seyid Əzim  Şirvaninin yaradıcılıq uğurlarını  təmin etdi. 

Seyid Əzim bədii yaradıcılığa qəzəl yazmaqla başlamışdır. Şərq şeirinin bu məşhur 

janrında  əsər yazmaq sənətkarın yaradıcılığının bütün mərhələlərində davam 

etmişdir.  Ədəbi  ənənəyə, janrın  şərab və qadın məhəbbətinin tərənnümünə  sadiq  

qalaraq məhəbbətdən doğan iztirabların, ayrılıq dərdi, vüsal həsrəti, sevən, eşq 

oduna yanan aşiqin hisslərinin təsviri Seyid Əzim qəzəllərinin mühüm bir qismi 

üçün səciyyəvi idi. Aşiq-məşuq münasibətləri bu qəzəllərin əsas məzmununu təşkil 

edirdi.  Şair məhəbbəti  varlığın təməlində duran və yaranmışları  fəaliyyətə sövq 



 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



435

edən bir qüvvə,  eşq aləmini isə insanların bərabərliyini və  ləyaqətini təmin edən 

məkan hesab edirdi: 

 

...Eşqdir ol qüvveyi cazib ki, xaki –Məkkədən 

Etdi cismi-ünsüriyyi, Əhmədi ərşasına. (S.Ə. B-2005 I cild səh.12) 

 

 Seyid  Əzim klassik şeirin insan gözəlliyini tərənnüm edən və onu bütün 

yaranmışların ülvisi hesab etmək  ənənəsini davam etdirməklə  bərabər, öz 

müasirlərinin obrazlarını yaradır, onların səciyyəvi xüsusiyyətlərini, həyat-məişət 

qayğılarını, daxili aləmlərini  əks etdirirdi.  Şairin qəzəllərinin lirik qəhrəmanı  hər 

şeydən əvvəl onun müasiridir və  onunla bir məkanda yaşayır.                        

Şairin təsvir etdiyi məşuqə həm zahirən gözəl, həm də daxilən kamildir. Bu 

gözəl yer üzündə yaradılmış    və  əfsanələrdə  təsvir olunan bütün gözəlliklərdən 

üstündür.  

Yarım kimi bir sərvü qədgülbədən olmaz, 

Rüxsarına bənzər o gülün nəstərən olmaz. 

 

Məcruh olur, ey gül, bədənin sayeyi-güldən 

Qurbanın olum mən, belə nazik bədən olmaz. 

 

Başqa bir qəzəlində isə sevdiyi gözəlin dişini dürrə bənzədir ki, belə dürr heç 



dəryada da tapılmaz.  

Dəryada dişin tək düri-şəhvar tapılmaz 

Ləlin kimi kan içrə əqiqi-Yəmən olmaz. 

 

 Şair bu gözəllik qarşısında vəcdə  gəlir və bu gözəlliyi dərk edib 

qiymətləndirməyi bacarmayanları isə heç insan hesab etmir.  Belələrini başı noxtalı 

heyvana bənzədir. 



Heyvandı ki, yox başının əfsarı, həqiqət, 

Hər kimsənə kim, aşiqi-vəchi-həsən olmaz. 

 

Şair eyni zamanda öz sevgisi yolunda çəkdiyi iztirabdan zövq alır və onun 



yolunda şəhid olmağı  bir fədakarlıq hesab edir: 

Dəfn eyləyin üryan məni küyündə o mahın, 

Şərilə müşəxxəsdi, şəhidə kəfən olmaz. (I c.səh 76) 

 

Şair qəzəllərinin çoxunda qadın gözəlliyini dində müqəddəs sayılan 



məkanlardan üstün tutduğunu bildirir və bununla da zahidlərin qəzəbinə tuş  gəlir. 

Şair canlı insan gözəlliyindən, real qadın varlığından zövq almağı əsl mənalı həyat 

hesab edərək yazır: 

 

Hər il ki, Kəbəyə Hüccac tazə-tazə gedərlər, 



Bilib ol evdə məgər xaliqi, niyazə geərlər. 

 

Həcər ol xal, üzün Kəbə, qarə örtügü zülfün, 

Qoyub səni, niyə hüccaclar Hicazə gedərlər? (I c.səh.14) 

 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



436

Şair bu qəzəlində tərki-dünyalığı təbliğ edən vaiz və zahidləri tənqid edir və 

onları gözəlin iztirablarına dözməkdə aciz olduqlarını diqqətə çatdırır.  

 

Ey zahidi-xudbin, bilirəm ki, hünərin yox, 



Meydani-məhəbbət tərəfə  bir güzarın yox. (yenə orada) 

 

   Şair başqa bir qəzəlində    isə zahidi bu dünyadan və real gözəldən zövq 



almağa çağırır, eyni zamanda meyxanəyə getməyi məscidə getməkdən üstün tutur. 

 

Zahidin gər güzarı bir düşə meyzanə sarı, 



Kafərəm gər dönə ol məscidi-viranə sarı. 

 

Zahida sən məni meyxara bilirsən, yoxsa, 

O nə baxmaqdı həqarətlə bu divanə sarı . (S.Ə. 

 

   Seyid  Əzim  Şirvani  ana təbiətin qoynunda sevdiyi gözəllə güzəran 

keçirməyi cənnət bağından da üstün tutur.  Şairin fikrincə, insanı sevən, onu başa 

düşən bir insanla yaşamaq  əsl səadət və xoşbəxtlikdir. Odur ki, zahidlərin axirət 

qazanmaq üçün bu dünyanın zövqi-səfasından özünü məhrum etməyi bədbəxtlik 

sayır. Onu da qeyd edək ki, şair şeirlərində eyni zamanda riyakar vaizləri də tənqid 

atəşinə tutur. Çünki onlar xalqa axirətdən, tərki-dünyalıqdan danışsa da öz 

əməllərində dürüst deyillər. Elə bu səbəbdən də  şair onların iç üzünü cəsarətlə 

aşkarlayır və öz fikirlərini söyləməkdən çəkinməmişdir.  

                        

Bir biədəblik eyləmədik biz ki vaizə 

Bizdən nə sadir oldu ki, dəydi dəmağinə? 

Yaxud 



Zahidin işi zahirdə əbadır və duadır, 

Məlun kişidir, hiyləvü-təzvir nihadır. (I c.səh.15) 

 

Şair xalqı başa salmağa çalışırdı ki, zahidlər və vaizlər onları aldadır, dinin və 

şəriətin qanunlarından öz mənafeləri üçün istifadə edirlər. Nəinki əməllərilə, hətta 

geyimləri və təsbihləri də xalqı soymaq üçün qurulmuş bir tələdir. 



Könül, ta var əlində cami-mey səbhəşümar olma, 

Riyayi-xəlqdir, billah, namaz əhlinə yar olma. 

 

Qurub təhtül-hənəkdən dam, səbhədən danə, 

Həzər, ey mürği-dil, ol danəvü damə şikar olma. 

 

İmamə ixtiyarın vermə, hərgiz uyma təkbirə, 

Onuntək faili-muxtarsan, biixtiyar olma! (I c.səh.14) 

 

    Seyid Əzim Şirvani qəzəllərində meyi və meyxanəni mədh edərək məscidə 

qarşı, real həyyatdan zövq almağı isə axirətə qarşı qoymaqla din xadimlərinin 

qəzəbinə  səbəb olmuşdur. Öz zamanında mövhumatçılar onu “kafir” adlandırmış, 

sovet dönəminin tənqidçiləri isə onu ateist şair kimi qələmə  vermişlər. Lakin Seyid 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



437

Əzim Şirvani nə kafir, nə də ateistdir. O, tərəqqipərvər ziyalı,  maarifçi, fədakar bir 

müəllimdir. Onu düşündürən bir amal vardı; xalqı    tərəqqiyə, inkişafa doğru 

aparmaq. Bunun da yeganə yolu maarif və elm idi. Bu yolda yorulmadan ömrünün 

sonunadək mübarizə aparan Seyid Əzim Şirvani xalqının gələcəyinə inanır, gəncləri 

maarifləndirməklə vətəninin inkişafına nail olacağına ümid edirdi. 

 XIX əsrin 70-ci illərindən etibarən şairin yaradıcılığında ciddi yeniləşmə və 

müasirləşmə prosesi başlanır.  İndi  şair,  əsasən, öyüdlər, təmsillər, mənzum və 

mənsur hekayələr, satirik şeirlər yazmağa başlayır və  bədii tərcümələr etməklə 

məşğul olur.  “Əkinçi”, “Ziya” və “Kəşkül” kimi dövri mətbuat səhifələrində zəma-

nəsinin müxtəlif məsələlərinə aid publisistik yazılar dərc etdirir. Yaradıcılığında sa-

tirik və didaktik pafos üstünlük təşkil edir. “Seyid Əzimin maarifçi poeziya 

sahəsində xidmətlərinin gerçəkləşməsində dövri mətbuatın rolu olmuşdur.  Onun 

maarifçi realist kimi özünütəsdiqində  “Əkinçi” qəzetinin, onun ardınca isə  XIX əsr 

digər mətbuat orqanlarının önəmli xidməti var.” (Tahirə  Məmməd XIX əsr 

Azərbaycan ədəbiyyatı Bakı-2010, səh.142.) 

  Seyid  Əzim  Şirvani Azərbaycan maarifçilik məfkurəsinin demokratik  

cəbhəsinə  mənsub idi. Seyid Əzim də  həmməsləkləri kimi müstəmləkə  şəraitində, 

dini fanatizmin təzyiqi altında yaşayan Azərbaycan xalqının fiziki və  mənəvi 

əsarətdən qurtuluş yolunu maariflənməkdə, geriliyi təbliğ edən köhnə adətlərdən 

uzaqlaşmaqda, elmi-texniki biliklərə yiyələnməkdə görürdü. Cəmiyyəti səfalətə 

sürükləyən  təbəqələri kökündən  kəsməyin artıq vaxtı çatmışdır.  Şair “Qafqaz 

müsəlmanlarına xitab” adlı H.Zərdabiyə müraciətlə yazdığı  şeirində onun 

yaradıcılıq proqramını görmək olar. 



 

...Günün gündən zəlili-xar olduq 

Möhnətü qüssəyə düçar olduq. 

Bu qədər dərd kim olur hadis 

Ona bielmlik olur bais. 

Bir bəladır ki, dərdi-nadani, 

Ki, onun elm olubdur dərmani. 

...İndi naxoşdu milləti-islam, 

Ona lazımdı eyləmək əncam. 

Dərdimizdi bu dərdi-nadanlıq – 

Ki, tutubdur bizi pərişanlıq 

Qeyrilər etdilər tərəqqiyi-tam, 

Qaldı zillətdə firqeyi-islam. (II c. səh.117-118) 

  

   Şair xalqının düçar olduğu bəlalrın əsas səbəbini  ruhanilərin fəaliyyətində,  

onların təbliğ etdikləri mövhumi təlimilərin gərəksizliyində, başlıca olaraq isə 

müasir həyatın tələblərindən uzaq düşməyində görürdü. Ruhanilərin əsas fikri xalqı 

soyub-talamaq, onları quru yerdə qoymaqdır. 

 

Hamının fikri xəlqi soymaqdır, 

Quru yerdə bu xalqı qoymaqdır. 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



438

   Şair həmvətənlərinin fiziki və  mənəvi zülmə  məruz qalaraq bir ovuc 

imtiyazlı təbəqənin onları insafsızcasına istismarının səbəbini də elmi-texniki tərə-

qqidən, elm və bilikdən geri qalmaqda görürdü. Ona görə də şair xalqını  dünyanın 

inkişaf ahənginə qoşulmağa çağırır, onları tərəqqiyə səsləyirdi. 



   Seyid  Əzim  Şirvani xalqının xoşbəxt gələcəyi haqqında düşünür, onu 

dünyanın mütərəqqi xalqları sırasında görməyi arzulayırdı. Elə bu amal uğrunda da 

səylə çalışır, mane olanlara qarşı öz qələmilə mübarizə aparır və mövqeyindən 

dönmürdü.   



  Bir maarifçi olaraq Seyid Əzim köhnəni tənqid edir, eyni zamanda onun isla-

hı  və yenidən qurulması yollarını da göstərirdi.  Şairə görə, müsəlmanların maddi 

yoxsulluğunun və iqtisadi tənəzzülünün başlıca səbəbini mədəni gerilikdə görürdü. 

Bu geriliyin aradan qaldırılmasının yolunu isə maariflənməkdə  və  tərəqqidə ax-

tarırdı.  

 

Deyəcəksən ki, ey qərini-ədəb, 

Bəs gəlin tazədən açaq məktəb. 

Biz bu əmrə görək ki, ey xoşnam, 

Hansı qüdrətlə eyləyək iqdam? 

Pulumuz varmı ol sərəncamə, 

Ta yetişsin fəqirlər kamə? 

Əhli-islam eyləyibdi vəfat 

Dəxi müşkil tapa bu qövm-həyat. 

Məgər ol Əsgəri-Gorani gələ 

Neçə məktəb gələdəxi əmələ. 

Vəzirov bəlkə eyləyə imdad, 

Qıla bu qövmi elm üçün irşad. 

Aça onlar da mən kimi məktəb, 

Çəkələr ruzi şəb əzabi təəb. (Ic.səh.19) 

 

Maarifçilik ideyalarını yaymaq, məktəbdarlıqla məşğul olmaqla Seyid Ə



zim 

öz  xalqına  bir  fayda  vermiş  olduğunu  başa  düşür  və bu yolunu çətin də olsa 

davam etdirirdi.    Şair gənc nəslin tərbiyəsində böyük rol oynayan dərslikləri 

üzərində çalışır və “Rəbiül-ətfal”, “Tacül-kütub” adlı məcmuələrini dərc etdirir. Bu 

kitablarda  şairin insanları xeyirxahlığa, zəhmətsevərliyə, vətənpərvərliyə, elm və 

tərəqqiyə  səsləyən  şeirləri toplanmışdır. “Rəbiül-ətfal” dərsliyi Azərbaycan 

məktəblilərinin mütaliəsi  və ümumiyyətlə, milli uşaq  ədəbiyyatı yaratmaq üçün 

böyük təşəbbüs idi.  Demək olar ki, uşaq  ədəbiyyatımızın tarixi də “Rəbiül-

ətfal”dan başlanır. Düzdür, bu vaxta qədər A.Bakıxanovun “Nəsihətlər”, 

M.Ş.Vazehlə  İ.Qriqoriyevin “Kitabi-türki” Mirzə  Nəsrullah Didənin “Kitabül-

nəsayeh” adlı kitablar çap edilmişdir.  Lakin “Rəbiül-ətfal”da toplanmış  əsərlər 

mövzu rəngarəngliyi, ideya xətti və dil sadəliyi baxımından daha diqqətəlayiqdir. 

Seyid  Əzim  Şirvani bu kitabı  tərtib edərkən sələflərinin yaradıcılığına müraciət 

etmişdir. Şair bildirir ki, elə yazmaq lazımdır ki, şagirdlərin başa düşəcəyi anlaşıqlı 

bir dildə olsun. “Rəbiül-ətfal” dərsliyinin müqəddiməsində bu barədə  məlumat 

verərək bildirir ki, yazıçılar fikirlərini elə qəliz ifadələrlə  bəyan ediblər ki, məktəbli 

uşaqlar onları  dərk etməkdə  çətinlik çəkirlər.  Seyid Əzim bu məcmuəni tərtib 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



439

edərkən N,Gəncvinin “Sirlər xəzinəsi”, Sədinin  “Bustan” əsərlərinin düzülüş 

prinsipinə əsaslanır.  

 Seyid  Əzim də kitabını    müstəqil hissələrə ayırmışdır. Klassik ənənəyə 

söykənən şair hər bölməni oğluna müraciətlə etik məsələlərə dair baxışlarını  ifadə 

edən öyüd və  nəsihətlərlə başlayır. Burada onun əxlaqi görüşlərinin  əsas tezisləri 

ifadə olunur. Hər bir öyüd və nəsihətin məzmununu və ideyasını həyatdan, Şərq, o 

cümlədən Azərbaycan  şifahi və yazılı  ədəbiyyatından məharətlə istifadə edərək 

fikirlərini  əyaniləşdirir.  Öyüd və  nəsihətlərin münasib hekayə  və  təmsillərlə 

müşayiət olunması, birinin digərini tamamlaması  fəsillərin məzmununa bir tamlıq 

və bütövlük aşılayır. Öyüd və  nəsihətlərdə irəli sürülmüş fikirlərin uşaqlar 

tərəfindən mənimsənilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə  əyaniləşdirilməsi  şairi 

mənzum hekayə, təmsil, hədis və s. ədəbi formalara, lirik, satirik və didaktik pafosa 

müraciət etməyə gətirib çıxarır.  

 Kitabda müəllifin üzləşdiyi başlıca məqsəd  arzuladığı cəmiyyət üçün müasir 

ruhlu,  əqli və  əxlaqi cəhətdən kamil vətəndaş yetirib tərbiyə etməkdən ibarət idi. 

Şair kitabın müqəddiməsində onu da yazır ki, bir sıra faydalı  mətləblər var ki, 

bunları bilmək bütün adamlar üçün vacibdir. Bunlar, əsasən, bəşəriyyərin  əsrlər 

boyu sınaqdan çıxmış  və sabitləşmiş  əlaqə  və münasibət formalarından,  əxlaq 

normalarından ibarətdir. Milli fərqlərdən asılı olmayaraq bunların əksəriyyəti bütün 

xalqlar üçün müştərəkdir. Seyid Əzim maarifçi görüşlərilə yaxından səsləşən bu 

ideyaların təbliğindən  ötrü nizamidən üzü bəri  Şərq ədəbiyyatı klassiklərinin  tez-

tez müraciət etdikləri öyüd və nəsihəti əlverişli saymışdır.  

Şairin öyüd və nəsihətləri mövzuların rəngarəngliyi , problemlərin çoxluğu və 

aktuallığı baxımından maraqlıdır. Burada diqqətə çəkilən aktual məsələlər uşaqların 

marağına səbəb olur. Bir qayda olaraq, şair öyüd və nəsihətlərini oğluna müraciətlə 

başlayır.  Lakin şair oğlunu şərti olaraq qələmə alır, onun simasında bütün gənclərə 

müraciət edir. Bu öyüd və nəsihətlərin mərkəzində zəngin həyat təcrübəsi qazanmış, 

həyatın bərk-boşundan çıxmış müdrik şair – atanın surəti dayanmışdır. O, sanki 

.şirin və acı həyat təcrübələrindən çıxardığı nəticələri uşaqlarla bölür, onlara nəyin 

faydalı, nəyin zərərli olduğunu başa salır, yeniyetmələrə düzgün həyat yolu və 

vətəndaşlıq mövqeyi seçməkdə kömək edir.  Şairin gənclərə  aşılamaq istədiyi  ən 

ümdə hiss vətən sevgisidir. Yurdsevərlik Seyid Əzimimin güclü təbliğ etdiyi 

ideyalardandır.  Vətən müqəddəs bir məkandır. Onu sevmək və qorumaq hər bir 

vətəndaşın borcudur.  

Bir maarifçi kimi Seyid Əzim hər cür dini və irqi təəssübkeşlikdən uzaq idi.  

O, uşaqlara da millətçilik təəssübündən uzaqlaşmağı, bütün millətlərə hörmətlə 

yanaşmağı tövsiyə edirdi.  Ümumbəşəri ideyalara xidmət edən  şair  insanların 

müxtəlif dini etiqadlara  bölünmələrinə ehtiyac olmadığını bildirir. Şair gəncliyin 

xeyirxah müəllimi idi. O, gənclərin simasında gələcəkdə  vətənin tərəqqisini və 

abadlığını, xalqın rifahını  və  mədəni yüksəlişini təmin edən  əzəmətli bir qüvvə 

görürdü. Seyid Əzim  öyüd və nəsihətlərində elmi biliklərə yiyələnməyin faydası, 

alimə  və müəllimə hörmət , məzlumlara qayğı, qadına ehtiram, mənəvi təmizlik 

kimi keyfiyyətlər təbliğ, sadəlövhlük, cahillik, tüfeylilik, hiyləgərlik kimi mənfi 

cəhətlər tənqid olunur.  Eyni zamanda  uzaqgörən pedaqoq yeniyetmələrə  həyat 

məsələlərini, xalq işi uğrunda döyüş və mübarizə yollarını öyrənməyi zəruri hesab 

edir, öyüd və  nəsihətlərinin bir hissəsində  məişət üçün faydalı olan məsələlərdən 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



440

söhbət açır, elmi biliklərə yiyələnməyi, müxtəlif dilləri öyrənməyi təkidlə tövsiyə 

edir. O cümlədən rus dilini və rus mədəniyyətini öyrənməyin vacibliyini vurğulayır-

dı. Çünki  iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə əlaqə saxlamadan biz 

də inkişaf edə bilmərik. Odur ki, şair gəncləri başqa millətlərdən və ölkəıərdən yax-

şı xüsusiyyətləri öyrənməyi məsləhət bilirdi.  

 

Cəhd qıl, neməti-təmamə yetiş, 

Elm təhsil qıl, məqamə yetiş. 

Ey oğul, hər lisanə ol rağib, 

Xassə ol rus elminə talib. 

Onlara ehtiyacımız çoxdur, 

Bilməsək dil, əlacımız yoxdur. Ic.səh.26) 

 

Seyid Əzim  Şirvaninin öyüd və təmsillərini bədii cəhətdən də diqqəti cəlb edir. 

Bu  əsərlərdə  şair qəlbinin bütün hərarəti ifadə olunmuşdur. Poetik fantaziyanın yük-

səkliyi,  şeiriyyətin güclülüyü, vəzn oynaqlığı  və  şuxluğu, fikirlərin qüvvətli poetik 

vasitələrlə ifadəsi bunları quru  mühakimədən”soyuq əxlaqi təlimdən” xilas etmişdir.  

“Rəbiül-ətfal”da mənzum hekayələr və təmsillər xüsusi yer tutur. Bu mənzum 

hekayələrin  əksəriyyəti satirik və didaktik səciyyə daşıyır. Eyni əsərdə satira ilə 

didaktika  paralel surətdə fəaliyyət göstərir. Bu hekayələrin mövzusu da müxtəlifdir. 

Əsas  motivlər isə ruhanilərin hiyləgərliyi, kəndlilərin hüquqsuzluğu, qadın əsarəti, 

pulun hakim mövqedə durması  və  mənəviyyata mənfi təsir göstərməsi və s.dir. 

Lakin bütün bu rəngarəng problemləri ümumi bir cəhət – cəhalət, nadanlıq və 

mədəni geriliyin tənqidi birləşdirirdi.  Şair “Əkinçi və xan”, “Allaha rüşvət” 

hekayələrində    kəndli məsələləsinə müraciət etmişdir. Birinci hekayədə  əkinçi və 

xan münasibətləri  əsas  tənqid hədəfləri idi. İllərlə xanların və  bəylərin zülmü 

altında əzilən, insan yerinə qoyulmayan  kəndli onların söyüş və təhqirlərini “iltifat” 

kimi qəbul edir. Kəndlilər o qədər yoxsullaşmış, müflisləşmiş, alçaldılıb təhqir 

edilmişdir ki, Seyid Əzimin yaratdığı kəndli obrazı da tipik bir surət idi.  “Allaha 

rüşvət” hekayəsində isə məzlum kəndlilər hər bir iş üçün rütbəlilərə rüşvət verməyə 

adət etmişlər ki, yağış yağdırmaq üçün də Allaha rüşvət vermək qərarına gəlirlər.  

Kəndli həyatından alınaraq məharətlə ümumiləşdirilmiş bu epizodlar şairə geriliyi, 

elmsizliyi və nadanlığı bir daha diqqətə çəkməyə lazım idi.  

 Bu mənzum hekayələr içərisində ruhani həyatını tısvir və tənqid də geniş yer 

tutur.  Bu da ondan irəli gəlirdi ki, şair mədəni geriliklə kəskin mübarizə aparırdı. 

“Hacı  və molla əhvalatı” (Köpəyə ehsan), “Qarınqulu abid”, “Dəli  şeytan”, “Qazı 

saqqalın yandırır”,  “Bəlx qazısı və xarrat”  adlı mənzum hekayələrində əsas tənqid 

hədəfi din xadimlərinin acgözlüyü və tamahkarlığı, din və şəriət qanunlarını alver  

vasitəsinə çevirmələridir.  Şair tipik həyat hadisələri və surətləri vasitəsilə 

ruhaniliyin iç üzünü açır, onları xalqa tanıtmağa çalışırdı.  “Ruhanilik təhsili”, 

“Müctəhidin təhsildən qayıtması”, “Elmsiz alim”  adlı hekayələrində isə din xadim-

lərinin qabaqcıl və ictimai fikirlərin inkişafında heç bir rol oynamadığını diqqətə 

çatdırır. Onlar xalqın tərəqqisinə mane olmaqla yanaşı, onların öyrəndikləri və 

öyrətdiklri elm köhnə idi, müasir həyatla səsləşmirdi. Zəhmətkeş kütlənin  əlindən 

alınan  pulun hesabına  Şərqin dini mərkəzlərində  təhsil almış ruhanilər həm-

vətənlərinə  faydalı bir şey verə bilmirdilər.  Çünki bu təhsil sistemi köhnə idi. 

 


 

Filologiya  məsələləri – №5, 2014

 

 



441

...Tutalım elmə olmusan vasil 

Bizə bu elmdən nədir hasil? 

Hanı islam üçün sərəncamın,? 

Yerə girsin o müctəhid namın. 

 

    Seyid Əzim Şirvaninin satirk qələminə  ən çox tuş gələnlər elə riyakar din 

xadimləridir. Avam xalqı aldadan bu fırıldaqçıları şair  elmin düşməni adlandırır və 

onlara qarşı ancaq mübarizə aparmaq yolunu tutmuş  və son nəfəsinə  qədər bu 

yoldan dönməmişdir. 

  Seyid Əzim şirvaninin  yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində önəmli 

bir yer tutur və bu əsərlər əsrlər boyu da öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayacaq. 

 

                                                   Ədəbiyyat 



 

1.Qasımzadə F.  XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi  Bakı – 1974 

2.Məmməd  T. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi  Bakı – 2010 

3.Şirvani S.Ə. Seçilmiş əsərləri Bakı-2005  Üç cilddə 



Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   48




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin