Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Key words
|
Əsərin həcmi. “Səadətnamə” əsərinin əldə olan nüsxələrinə və Dr.Səməd Müvəhidin nəşr etdirdiyi tənqidi mətnə əsaslansaq,əsərin 1570 beytdən ibarət olduğunu söyləyə bilərik.Buna baxmayaraq,əsərin həcmi barədə məlumat verərkən bir çox mənbələr əsərin 3000 beytdən (7,193) ibarət olduğunu söyləmişlər. Çox güman ki,həmin mənbələr “Səadətnamə” əsərinin girişində Şəbüstərinin kitabın yazılma səbəbi ilə bağlı fikrinə istinad etmişlər.Şəbüstəri qeyd edir ki, “mən belə qərara gəldim ki,..... dini elmləri mənzum formaya salım,dinin əsas prinsiplərini (Üsuliddin və firuiddini) min beyt çərçivəsində başa vurum,başqa elmlər barəsində olan iradlarımı iki min beytə sığışdıraraq mənzum əsərimi üç min beyt çərçivəsində tamamlayım.”(2,153).Lakin məlum olmayan səbəblər üzündən Şəbüstəri bu əsəri 1570 beytdə bitirir və “Səadətnamə” əsərinə belə xətm edir: ”artıq sözün cilovunu çəkmək zamanı çatıb, çünki mənim sözüm həddən ziyadə uzandı.Hamı yaxşı xüsusiyyətlərini göstərməyə adət etsin və hamının sonu səadətlə başa çat- sın.”(2,241) Yəni başqa elmlərdən bəhs açaraq 3000 beytə çatdırmaq sadəcə istək və arzu olub.Müəllif həmin elmləri əlavə etməmişdir.Eyni zamanda Şəbüstəri bu əsərin Filologiya məsələləri – №5, 2014
451 behiştin qapısı kimi 8 babdan ibarət olduğunu bildirir.(2,153).Ancaq əsər 4 babda tamamlanmışdır.
məşhur bir sufi şairi Sənai Qəznəvinin “Hədiqətül-həqiqət” əsərinin yazıldığı xəfif bəhrində qələmə alınmışdır.Şeyx Şəbüstəri Gülşəni-raz əsərində “Şairlik mənə ar gətirməz” sözlərini deməsinə baxmayaraq bu əsərində şeirdən istifadə etməsi səbəbindən üzr istəyir və yaşadığı dövranda insanların üzləşdiyi pis vəziyyətə işarə edərək şeir və şairlikdən uzaq olduğunu bildirir: • Mən nəsr yazmaqda böyük bacarığa malikəm. Bəs nə üçün şeir yazıb şairlik edirəm? • Mən şeri qoşduğum üçün öz fəzilətimin ayaqların sındırdım və böyük- lüyümü məhv etdim.(2,150 ) “Səadətnamə” əsərində şeirə və şairliyə yaxşı münasibət bəsləmir, özünün bu bacarığa malik olmamasını boynuna alır. • Bu dövrdə yaşayan insanların hamısı şeir sevən olublar və bu səbəbdən də, alimlər də şeir demək məcburiyyətində qalıblar.(2,150 ) Bir tərəfdən həmin dövrdə yaşayan insanların şeirə və şairliyə çox diqqət yetirməsi, digər tərəfdən bidətçilərin, dindən anlayışı olmayan, amma böyük iddiaya sahib insanların təsiri onu bəzən şairlik təbini işə salmağa, dini və irfani həqiqətləri bu yolla insanlara çatdırmağa vadar etdi. Bu əsərin özünəməxsus quruluşu vardır. Əsərin əvvəlində “Kitabın tərtibi və əsərin yazılma səbəbi” adlı hissəsində bölümləri alt başlıqlara ayırdığını və dərəcələrlə işlədiyini bildirir.Mövzuları dörd əslə görə açıqladığını söyləyir.Bunlar etiqadi,kəlami,təsəvvüfü,yanlış fikirlərin həllidir.Bablar (bölmələr) fəsllərə ayrılır,hər bir fəsildə qoyulan məsələ elmin təsəvvüfdə yer alan üçpilləli dərəcəsi üzrə izah edilir: 1.Elmül-yəqin
2.Eynül-yəqin 3.Həqqül-yəqin Hər bölümdəki mövzuların izahında bu üçlük dərəcə təkrarlanır.Elmül- yəqin hissəsində məsələnin əsas istiqamətlərini ortaya qoyur.Eynül-yəqin hissəsində kəlam elminin məlumatlarından istifadə etməklə mövzunu əqli dəlillərlə izah edir.Həqqül-yəqin hissəsində isə məsələnin tədqiqinə əsaslanan irfani həqiqətləri bildirir.Daha sonra mövzunu təmsil və hekayələrdən istifadə etməklə işıqlandırmağa çalışır. Mövzuların izahında sufi ədəbiyyatına xas yardımçı vasitələr işlənir ki,bunlar 28 hekayə,8 təmsil və 6 mənşədən ibarətdir. Təmsilləri məcazlar şəklində işlətmişdir.Hekayələrin əksəriyyəti yaşanmış hadisələrdən seçilmişdir Bundan əlavə,tək-tək halda nəsihət,təhqiq,vəsfi-hal başlıqlı parçalar verilir. Hər bölümün sonunda “Zalalü’l-mübin” başlığı altında azğın firqələrin görüşləri müzakirə olunur. Müxtəlif mövzular üzrə yanlış mülahizə yürüdən zümrələr və onların yanıldığı məqamlar isə “Zülalül-mübin” başlığı altında verilir.. Bəzən də çox ağır şəkildə onları tənqid edir,fikirlərini təkzib edərək dəlilllər gətirir. Əsərdə 14 belə başlıq var.”Mənşə” hissəsində bu azğın firqələrin meydana gəlməsindən bəhs etmişdir. Əsərin yazılma səbəbindən bəhs edərkən,müəlllifin bu əsəri dini bir məsuliyyət duyğusuyla yazmasının şahidi oluruq.Belə ki, müəllif içərisində həm Filologiya məsələləri – №5, 2014
452 irfani kəşfi-şühudun, həm ilahi sübutların, həm də Qurani Kərim ayələrinin mövcud olduğu mənzum əsər mövcud olmamasından şikayət edərək yazır: “Allah-Taalanın dərgahına yol tapmaq üçün ağıl və əməldən möhkəm tutmağı tövsiyə edir və qeyd edir Əgər bunları əldə edə və istədiyinə çata bilmirsənsə bu bəndə (müəllif) onun əsasını sizlər üçün nəzmə çəkmişdir.” (2,149 ) Daha sonra əsərin məzmunu barəsində Şəbüstərinin dilindən “Səadətnamə”dən iqtibas etmək istərdik: “Birinci mərhələdə elmul yəqinə, ikinci eynul yəqinə və daha sonra həqqul yəqinə çat. Daha sonra böyük kəlam elmi sünnəti və ən böyük zəlalət barədə məlumatlı ol. Fəsilləri buna uyğun olaraq adlandırdım və mənzum əsərimi buna uyğun olaraq dərəcələndirdim.Hər fəsildə səkkiz bab mövcuddur və fəsillər dörd əsas məsələ üzərində qurulub.Birinci məsələ həm ağılın, həm də hədislərin təsdiq etdiyi düzgün etiqaddır. Mən bu məsələni iman və etiqad məsələlərini tam anlaman üçün özüm əvvəldən axıracan açıqlayacam.Daha sonra nəzərdə tutulmuş bütün məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün qarışıq məsələlərin hamısını həll edəcəm.Sən də imanınla qazandığın elmul yəqinin vasitəsi ilə nəzərdə tutulmuş əqidə və etiqada doğru addımlayacaqsan.Daha sonra eynul yəqinə tərəf istiqamət alacaqsan və mən bu sahədə lazım bilinən bütün sözləri sənə deyəcəyəm.Nəzər əhlinin üzləşdiyi bütün kəşfi şühudları və aldıqları mənəvi ləzzətləri sənə görüntü kimi vəsf edib açıqlayacağam.Mən sənə onların söhbətlərindən və gizli sirrlərindən söz aça- cağam.Sonra çatdıracağım sözləri və şübhələri bildirdikdən sonra onların cavab- larını verəcəyəm. Daha sonra həmin məzhəb və firqələr barəsindəki araşdırmaları sənə çatdıracağam və məzhəbin nə səbəbdən yaranmasını izah edəcəyəm.Fikirlərimi bildirmək və izah etmək üçün təmsillərdən və müxtəlif rəvayətlərdən istifadə edəcəyəm.Mətnin müxtəlif yerlərindən təbərrük kimi müxtəlif şeyxlərin sözləri qeyd olunmuşdur.Orada Allah kəlamına uyğun olaraq həm mədh (tərif), həm zəmm (təhqir) mövcuddur.” (2,149 ) “Səadətnamə”əsərinin əsas mövzusu kəlam və təsəvvüfdə mühüm yer tutan Allahın zatı,sifətləri,adları və fellərinin açıqlamasıdır.Müəllif bu məsələni özünəməxsus tərzdə təsəvvüf baxımdan təqdim edir və öz fikirlərini Quran ayələri və hədislərlə təsdiqləməyə çalışır.Şəbüstərinin məqsədi tövhid etiqadının mahiyyətini irfan bucağından açıqlamaqdır.Onun yazılma səbəbindən danışan müəllif 66-cı beytdə belə söyləyir: Bu din əhli bir dəstə idisə, Yetmiş üç dəstə oldular. (2,150 ) Şair burada mühüm bir məqama işarə edir:Allahın dini birdir,insanlar onu müxtəlif firqə və məzhəblərə ayırmışdır. Məşhur bir hədisdə deyilir:”yəhudilər yetmiş bir firqə,xaçpərəstlər yetmiş iki firqə idilər,mənim ardıcıllarım yetmiş üç firqə olacaqlar.(8,5855) Həmin hədisin digər variantında söhbət yetmiş iki firqədən gedir;onların hamısı cəhənnəmlikdir və yalnız bir dəstə -cəmaət (əsl müsəlmanlar) nicat tapacaqlar. Şəbüstəri vahid dinin ətrafında yetmiş iki firqənin mübahisə apardığını diqqətə çatdırır,öz dövründə hətta bu sayın yeddi yüzə çatdığından gileylənir. Kitabın hər bölməsi bir mövzuya həsr edilmişdir və buraya daxil olan fəsillər isə mövzunun təfərrüatını açıqlayır.Beləliklə,dörd əsas bölmə (bab) və fəsillərin ardıcıllığı belədir:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
453 Birinci bab: Müqəddəs və uca Vacibül-Vücudun zatının tanınması. Allahın zatı barəsindədir.Dörd fəsildən ibarətdir. 1.1.Vücudun tanınması 1.2.Tövhid 1.3.Tənzih İki və üç fəslin hər biri yanılan üç firqə ayırd edilir. İkinci bab:Allahın sifətlərinin tanınması. Allahın sifətləri barəsindədir.Yeddi fəsildən ibarətdir. 2.1.Sifətlərin isbatı 2.2.Qüdrət sifəti 2.3.Elm sifəti 2.4.İradə sifəti 2.5.Həyat,eşitmək və görmək sifətləri 2.6.Kəlam sifəti 2.7.Sifətlərin həqiqətləri Üçüncü bab:Allahın adlarını tanınması. Allahın adları haqqındadır. Dördüncü bab:Allahın feillərinin tanınması.Allahın işlərindən bəhs edir.Səkkiz fəsildən ibarətdir. 4.1.Cəbr və qədər 4.2.Feillərin səbəbsiz olması 4.3.Adəmin hüdus olması(sonradan yaranması) 4.4.Aləmin başlanğıcı 4.5.Danışan nəfsin mərifəti 4.6.Rizq 4.7.Zaman və məkan 4.8.Taət (Allaha itaət) və onun faydası
Şəbüstərinin şah əsəri adlandırmış,ədəbiyyat tarixçiləri və tənqidçiləri bu əsərə müraciət etmədiklərinə görə qınadığını bildirmişdir.Nəticə olaraq qeyd edək ki,Şeyx Mahmud Şəbüstərinin əsərlərini, xüsusən də Səadətnaməsini diqqətlə incələdikdən sonra irfani təfsir, İslam Peyğəmbərinin (s) hədisləri, ilahi kitabın incəliklərindən məharətlə istifadə etmək sahəsində xüsusi bilik və bacarığa malik olmasını müşahidə etmək olar. Şeyx Şəbüstərinin öz əsərlərində istifadə etdiyi ilahi kəlamları onun öz sözlərindən ayırmaq olduqca çətindir və bu onun məharətinin nümunəsidir. Bəzən də sufilər kimi ilahi kəlamlara batini təfsir verir və öz sözlərini təsdiqləmək üçün Qurani Kərimin ayələrdən istifadə etmişdir.Şeiri sevməsə də fikirlərini açıq və dolğun şəkildə ifadə etməsi,nəzmlə fəlsəfi traktat yazmaq bacarığına malik olması Şəbüstərinin ədəbi zövqünün ali olmasından xəbər verir.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
454 Ədəbiyyat 1. A.Şimmel.İslamın mistik boyutları.çev.E.Kocabıyık.İstanbul,2012 2. Məcmuəyi-asari-Şeyx Mahmud Şəbüstəri.Haz.S.Müvəhid.Tehran,Tohuri,1371. 3.Şeyx Mahmud Şəbüstəri.”Gülşəni-Raz”.Ş.M.Lahıci.Şərhi-Gülşəni-Raz.I c.Bakı.2008. 4. Dr. Şəhin Əvani.Moxalefəte Şeyx Şəbüstəri ba həkiman,filosofan və motakəlleman. Journal of Religious Thought of Shiraz University Ser. 25, Winter 2008
5. J.P.Roux.Moğol imparatorluğu tarihi.çev.Aykut Kazancıgil,Ayşe Bereket.İstanbul,2001. 6. Lewisohn Leonard, Beyond Faith and Infidelity: the Sufi Poetry and Teachings of Mahmud Shabistari, London: Curzon, 1995 7. M.Tərbiyət.Danişməndani-Azərbaycan.Bakı.Azərnəşr,1987. 8.Hafizi-xarabati.Doktor Rüknəddin Humayinfərrux.Tehran.Əsatir.1370.c.7.
The idea and thematic features of "Saadatnama" verse (mathnawi) Summary
In this article,has been informed about the idea and thematic features of the “Saadatnama” (The Book of Felicity) verse written by Shaykh Mahmud Shabistari ,azerbaijani sufi author .The literary structure ,the date of composition and significance of this verse has been pointed out,also, about this issue the thoughts of the literary critics has been commented in this scientific paper. Самира Мамедова Идеи и тематические особенности произведения (маснави) "Saadatnama" Резюме
В статье, были рассмотрены идеитематических особенностей поэмы (маснави) "Saadatnama" (Книга о Счастье) Шейха Махмуда Шабустари, азер- байджанского суфийского автора, также в статье была изложена литера- турная структура, дата написания произведения, были исследованы причины написания этой поэмы. Также в этой научной работе были прокомментирова- ны мысли литературных критиков.
Rəyçi: Nəsib Göyüşov filologiya elmləri doktoru
Filologiya məsələləri – №5, 2014
455 NAİLƏ MUSTAFAYEVA filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əlyazmalar İnstitutu nailemustafayeva@yahoo.com.tr
Müxəmməs janrı XX əsrin əvvəllərinə qədər müəyyən inkişaf yolu keçmiş, məzmun və formaca zənginləşmişdir. XX əsrin əvvəllərində poeziyamızda satirik, ictimai-fəlsəfi məzmunlu müxəmməslərin sayı artmış, bu janr özünə yeni formalar tapmışdır. Xüsusilə bu janr daxilində Mirzə Ələkbər Sabirin yeni forma axtarışları diqqətəlayiqdir. Müxəməs janrının XX əsrə qədərki inkişafını “Sabir satiralarındakı mü- xəmməslərə hazırlıq mərhələsi” adlandıran professor Teymur Kərimli yazır: “Sabir “Hophopnamə”sində müxəmməsin klassik formasından bir dəfə də istifadə etməmişdir. Onun ən çox müraciət etdiyi forma müxəmməs-tərcibənd formasıdır. Həm də çox vaxt tərci əvvəldə ayrıca verildikdən sonra hər bəndin axırına keçir” (6, s.359). XX əsrin əvvəllərində müxəmməsi mövzu cəhətdən zənginləşdirən sənət- karlardan ictimai-fəlsəfi məzmunlu müxəmməslər müəllifi Məhəmməd Hadinin də adını çəkmək lazımdır. Dövrün müxəmməs yardıcılığında istedadlı şair Səməd Mənsurun (1879-1927) xidmətləri də maraq kəsb edir. Onun müasiri olduğu həyatın, cəmiyyətin geniş ictimai-fəlsəfi təhlilindən ibarət “Həpsi rəngdir” müxəm- məsi poeziyada əks-səda doğurmuş, sovet dövründə şairin yaradıcılığı qadağan edilidyi bir zamanda da əlyazma halında əldən-ələ gəzmiş, dillər əzbəri olmuş, bir sözlə, heç bir vaxt unudulmamış, ədəbiyyat tariximizdə özünə məxsus yerini tutmuşdur. Səməd Mənsur lirikada Məhəmməd Füzuli, satirada isə Mirzə Ələkbər Sabir məktəbinin nümayəndəsidir. Onun yaradıcılığında lirikanın da, satiranın da təkrarsız nümunələrinə rast gəlirik. Şairin ən mükəmməl, iri həcmli seçilmiş əsərlər toplusuna 14 müxəmməsi daxil edilmişdir. Bunlardan 9-u Sabirin satirik üslubunda yazılmışdır, dördü, o cümlədən, “Həpsi rəngdir” şeiri ictimai-fəlsəfi məzmunlu, ciddi əsərdir, sonuncusu isə Füzuli qəzəlinə təxmisdir. Professor T.Kərimli Sabirin müxəmməs janrına gətirdiyi yeniliklər barədə yazır: “Göründüyü kimi, Sabir klassik poetika qayda-qanunları çərçivəsindən çıxaraq müxəmməs janrının üç formal əlamətini yerinə yetirmir: birinci bəndi a-a-a-a-a şəklində deyil, a-a-a-b-b şəklində qafiyələnir, son bənddə təxəllüsünü vermir və nəhayət, tərcinin özünün də ilk misrasını hər bənddə dəyişir. Müxəmməs formasına bu cür müstəqil münasibət Sabirin mətləb ifadəetmə imkanlarını da xeyli genişləndirmiş olur. Məzmunun tələblərinə əsasən şair gözlənilmədən formanı dəyişə bilir” (6, s.360). Bu deyilənlərə onu da əlavə etmək istərdik ki, türk alimi Haluk İpekten “Əski türk ədəbiyyatı. Nəzm şəkilləri və əruz” kitabında yazır: “Son iki misrası nəqərat olan müxəmməslərə ədəbiyyatımızda çox az rastlanmışdır” (5, s.96). Qeyd etmək Filologiya məsələləri – №5, 2014
456 istərdik ki, tədqiqatçı “ədəbiyyatımızda” deyərkən yalnız osmanlı deyil, Azərbaycan və cığatay ədəbiyyatlarını da nəzərdə tutur. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Sabirin müxəmməs janrına gətirdiyi forma yeniliklərini bütün türk ədəbiyyatları səviyyəsində yenilik kimi qəbul etmək olar. Sabir ədəbiyyatımızda elə populyar şair olmuşdur ki, onun təsiri ilə illər ərzində klassik üslubda lirik-aşiqanə və ya ictimai- fəlsəfi məzmunlu ciddi şeirlər yazan müasirləri belə satirik şeirlər yazmağa başladılar. Bu təsir Sabirdən sonra ədəbiyyata gələn şairlərin əsərlərində də özünü qabarıq göstərmişdir. Təbii ki, Sabirdən ideya-məzmunca bəhrələnən şairlər ondan forma yeniliklərini də götürdülər. Sabirdən məzmun və formaca təsirlənən şairlərdən biri də Səməd Mənsur idi və bu ustad sənətkardan gələn yeni formaları o bütün janrlarda yazdığı sabiranə şeirlərində tətbiq etmişdir. Məsələn, S.Mənsurun “Gülməlidir”, “Naz et”, “Ərbəin qurtarmaq münasibətilə” , “A”Tuti!”, “Ya Rəb”, “Gözəl oğlanlarıq”, “Atanın oğlu ilə davası”, “Qarı anamdan”, “Meydanə çıx”, “Gərəkdir”, “Söyüşün”, “Mənim olsun”, “Məşahirdən biri”, “Un bölgüsü”, “Məslək satıram”, “Olur olsun”, “Qaçmaq günüdür”, “İrandan nəva”, “Bəşarət”, “Yolka bayramından məhrum olanlara töhfə”, “Ya şeyx!” müsəddəslərində, “Bir möminin avropalıya xitabı” adlı mütəssasında (hər bəndi 9 misradan ibarət şeir) da, haqqında daha ətraflı danışacağımız müxəmməslərində də Mirzə Ələkbərin forma yeniliklərinin (hər bəndin sonundakı 2 misranın nəqərat kimi ayrıca qafiyələnməsi) tətbiq edildiyini görürük. İstər müxəmməs, istər müsəddəs olsun, nəqərat hisəsi Səməd Mənsurun satirik şeirllərinin əsas məzmununu bariz surətdə ifadə edir. Məsələn, şairin türk ordusunun 1918-ci ildə Bakını işğalçılardan xilas etməsinə həsr etdiyi “Qaçmaq günüdür” müsəddəsinin nəqəratı belədir:
Qaçmaq günüdür, ingilis! Osman gəli, arş, Qaçmaqda Mıkırtıç sənə, Hartun sənə yoldaş (8, s. 70-71).
Gördüyümüz kimi, şairin əsas məqsədi, şeirin satirik məzmunu, bu nəqəratda ifadəsini tapmışdır. Səməd Mənsurun müxəmməslərində də Sabirin forma yeniliklərinin tətbiqini görürük. “Molla Nəsrəddin əmiyə” adlı müxəmməsində şair jurnal qarşısına çıxmış çətinliklərdən, digər mətbuat orqanlarının onu üstələməyə başlamasından danışır. Deyildiyi kimi, şeir tərci-nəqərat hissəsi ilə başlanır, bəndlər ənənəvi a-a-a-a-a şəklində deyil, a-a-a-b-b şəklində qafiyələnir, son bənddə təxəllüs verilmir, tərcinin- nəqəratın ilk misrası hər bənddə dəyişir:
Yeksər qarışıb bu gecə qanqalım, a Molla! Qalx, bir cana gəl, dur qadanı alım, a Molla! Əvvəl var idin dipdiri meydanda könülli, Jurnalçı, nəsihətçi, nəçi, “mollayi-milli”, İndi niyə oldun belə sən, ay başıkülli, Çallaşdı qəmindən qara saqqalım, a Molla! Qalx, bir cana gəl, dur qadanı alım, a Molla! (8, s. 63).
Sabirdən gələn kinayəli gülüş S. Mənsur müxəmməslərinə üçün də xasdır. Klassik Şərq poetikasından gələn kinayə poetik fiquru sözdə aşkar mənanı gizli ifadə etmək yolu ilə yaradılır. Mahirə Quliyevanın “Şərq poetikasının əsas Filologiya məsələləri – №5, 2014
457 kateqoriyaları” kitabında oxuyuruq: “ Bu poetik vasitənin estetik dəyəri ondadır ki, oxucu öz zehni çalışması sayəsində kinayədə verilən üstüörtülü və gizli məzmun incəliyini anlamaqla bədii zövq alır” (7, s.232). XX əsrin əvvəllərində Sabirin şeirlərində kinayə poetik fiquru yeni bir səciyyədə, satirik şeirin silahı kimi istifadə edilməyə başlandı. Əlbəttə ki, öncəki dövr poeziya nümunələrində də kinayənin satirik gücündən istifadə hallarına rast gələ bilərik. Lakin məhz qeyd etdiyimiz dövrdən, Mirzə Ələkbər Sabirin qələminin sayəsində kinayə satirik şeirdə çox önəmli bir tənqid, ifşa vasitəsinə çevrildi. Ədəbiyyatşünaslıqda kinayənin satirik şeirdə istifadəsi barədə deyilir ki, “kinayə eyni zamanda, bədii məcazlardan birirdir, sözün əks mənada işlənməsi deməkdir. Məsələn, yazıçı bir hadisə və ya adam haqqında özünün əsl fikrinin tam əksinə olan bir fikri, ciddi tərzdə dediyi zaman həmin hadisəyə və ya adama kinayə etmiş olur” (2, s.83). S. Mənsurun təhsil aldıqdan sonra kəndlərdə işləmək istəməyən gənc həkimləri tənqid edən “Cavan həkimlərimiz” müxəmməsi əvvəldən axıra qədər tənqid obyektinə kinayəli müraciətdən ibarətdir. Maraqlıdır ki, bu beş bəndlik şeirdə və şairin bir neçə digər müxəmməsində Sabirdə olduğu kimi bəndlərin nəqərat hissələrində təkrar misralar yoxdur. Altı misradan ibarət sonuncu bənddə isə nəqərat üç misradan ibarətdir:
Qalsın qulağında, a cavan, türfə nəsihət, Jurnal sözü boş lağlağıdır, eyləmə diqqət, Sən inteligentsən, qulaq asma, yaşa, keyf et, Min heyf ki, keyf etməyə yox parə, həkimlər, Pulsuzluq işi saldı yaman darə, həkimlər, Ey xatiri möhnətli, günü qarə həkimlər (8, s. 94).
S. Mənsurun “İski”lər “li” ləndilən” adlı 7 bəndlik müxəmməsində söhbət soyadlarını “milliləşdirmiş”, lakin əvvəlki kimi millilikdən uzaq olan ziyalılar tənqid hədəfinə çevrilmişdir. Maraqlıdır ki, burada ilk üç bənddə kinayəli gülüşə üstünlük verilsə də, son dörd bənddə tənqid müstəqim dillə ifadə edilir:
Sandığa qoymuş hamı “iski”liyin, İşlədər şimdi əlində “li”liyin, Başlasa çərxi-fələk yağiliyin, Bir də baxsan həpsi “iski” ləndilər, “İski”lər, “ov”lar bü gün “li”ləndilər (8, s.74).
S.Mənsurun 1917-ci ilin 1 aprelində “Tuti” qəzetində çap etdirdiyi 9 bəndlik “Yeznə”, yəni Nikolay dayı” şeirində çevriliş nəticəsində hakimiyyətdən məhrum edilmiş rus çarı tənqid hədəfinə çevrilmiş, onun milli azlıqlara qarşı etdiyi bir sıra cinayətlər sadalanmışdır. Burada da kinayəli gülüşlə sözün müstəqim mənada deyilməsi bir-birini əvəz edir. Şair bəzi yerlərdə II Nikolayı ifşa etmək üçün kinayəli suallara üsünlük verir:
Qətli-am etdimi biçarə yəhudilərini? Qırdımı övrəti, ətfalını, yeksər ərini? Əzdimi həq danışan kimsələrin peysərini?
Filologiya məsələləri – №5, 2014
458 Ayaq altında üzü indi lavaş oldu niyə? Açılıb eybi bütün aləmə faş oldu niyə?(7, s.66). Şeirdə elə yerlər də vardır ki, müəllif fikrini birbaşa ifadə edir; Sarı qırğızları qaldırdımı, talan elədi, Qars, acar kəndlərini xak ilə yeksan elədi ...(8, s.65) -deyir. Qeyd etmək istərdik ki, XX əsrin əvvəllərində adı çəkilən məlum çevrilişdən sonra devrilmiş rus çarı II Nikolayın Rusiyanın milli azlıqlar qarşısındakı cinayətlərini ifşa edən bir sıra digər əsərləri də meydana çıxmışdır. Əliabbas Müznibin “İkinci Nikolayın cəzalanması. Heykəli-istibdadə qarşı” (9, s.110-112), “İkinci Nikolayın həbsindəki fəryadı” (8, s.116-117) şeirlərini buna nümunə gətirə bilərik. Sabirin şeirlərində dialoji nitqdən istifadəni, müxtəlif şəxslərin, müxtəlif təbəqə nümayəndələrinin mükalimə etdiyini görürük. Onun “Sual-cavab” adlı iki şeiri,“Olmur, olmasın!”, “Bura say”, “Bakıda bir kənddə mühavirə”, “Avropada Məmdəlinin eşqbazlığı”, “Balaca səhnə” əsərlərini, bir sıra taziyanələrini və s. bu cür əsərlərdəndir. Səməd Mənsurun sabiranə şeirlərində, o cümlədən, “İnşallah” adlı müxəmməsində də bu üsuldan istifadə edilmişdir. Doqquz bəndlik bu şeirin hər bir bəndində cəmiyyətin müəyyən bir zümrəsinin nümayəndəsi gələcəyə özünün “nikbin” baxışını ifadə edir. Beləliklə, bir şeir kinayəli dillə bütün cəmiyyət təbəqələrinin eyiblərini, mənfiliklərini, sadəlövhlüklərini əhatə etmiş olur, “Alçaq təbəqə deyir ki” sərlövhəli bənddən cəmiyyətin aşağı təbəqə nümayəndələrinin həyatda inkişafı istəmədiklərini, sadəcə Quba meydanında köhnə palan satmaq, çayçılarda oturmaqla gün keçirmək istədiklərini görürük. “Xırda tüccar deyir ki” başlıqlı ikinci bənddən xırda tacirlərin buğdanı arpa ununa qatıb baha satmaq istədikləri məlum olur. Sonrakı bəndlərdə cavanların gecəni səhərə qədər kazinolarda keçirmək istədiklərini, milyonçuların bazar qiymətlərinə nəzarət edən türk ordusunun Azərbaycandan getməsinə sevindiklərini, mollaların xəstəlilərin, ölümlərin sayının artmasından sevindiklərini, intelligentlərin bütün fikrinin restoranlarda qaldığını, hökümət adamlarının ancaq qarınlarını doldurmaqla məşğul olduqlarını öyrənirik. Lakin son iki bənddə şair aktyorların və qələm əhlinin dilindən danışarkən tənqidi deyim tərzini dəyişdirir, onların gələcək xoşbəxtliyi sənətə, xalqa fədakar, təmənnasız xidmətdə gördüklərini yazır:
Əhli-qələm deyir ki: Hələlik bir soyuq evdə yatıram ac-yalavac, Bilirəm qəmlərimə etməyəcək kimsə əlac, Ruhi-ülvini qoy etsin hələlik qəm tarac, Ölərəm, sonra adım söylənər, inşallah, Torpaq içrə olaram bəxtəvər, inşallah (8, s.83).
28 dekabr, 1918-ci il tarixində “Şeypur” jurnalında çap etdirdiyi bu şeiri oxuduqca müəllifin yazıçılıq, şairliklə bərabər aktyorluq etdiyi də yada düşür. Fikrimizcə, şeirin son iki bəndi şairin həyat məramnaməsinin ifadəsidir, müəllif burada özü ilə bərabər maddi sıxıntılar içində yaşayaraq həyatının mənasinı xalqına xidmətdə görən əsl ziyalılarımızın əqidə bütövlüyünü əks etdirmişdir. Filologiya məsələləri – №5, 2014
459 S. Mənsurun “ciddi” müxəmməslərindən biri bəlkə də onun ilk qələm təcrübələrindən olan Füzulinin “Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim” misrası ilə başlanan qəzəlinə yazdığı təxmisidir. Füzulinin yeddi beytlik bu qəzəlinin hər beytinə bir bənd həsr edən müəllif bu təxmisi ilə dahi şairin sənət dünyasına, söz sehrinin sirlərinə gənc yaşlarından bələd olduğunu sübut etmişdir. Təxmisin bütün bəndlərinə S. Mənsurun əlavə etdiyi misralar Füzuli beytlərinə məharətlə uyğun- laşdırılmışdır:
Gəl-gəl, ey lalərüxüm, bülbüli-şirinsüxənim, Ömr bağında xəzan oldu gülüm, yasəmənim, Çak-çak oldu qəza tiği ilə bəs ki tənim, “Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim, Diri olduqca libasım budur, ölsəm, kəfənim” (8, s.20).
8 bəndlik “Əşar” adlı müxəmməsində əvvəlcə bahar fəslinin gözəlliklərini təsvir edən şair, sonra fəlsəfi düşüncələrə dalır, oxucunu təbiətdən ibrət götürməyə, oyanmağa, dünyanı dərk etməyə çağırır. Altı bəndlik “Çarşablı qadınlar” müxəmməsində S. Mənsur qadınlara müraciət edir, onları çarşabı atıb dünyaya baxmağa, eyni zamanda, bər-bəzəkdən, ənnik-kirşandan da imtina etməyə çağırır. Qeyd etdiyimiz kimi, Səməd Mənsurun yalnız müxəmməsləri içində deyil, bütün yaradıcılığında ən məşhur əsəri “Həpsi rəngdir” şeiridir. Səkkiz bəndlik bu müxəmməsdə şair dərin ictimai-fəlsəfi fikirlərini ifadə etmişdir. Məhz bu şeirin sovet dövründə gizli şəkildə olsa da, ədəbiyyat adamları, qələm sahibləri arasında geniş yayıldığından, rəğbətlə qarşılandığındandır ki, xalq şairi Rəsul Rza XX əsrin 60-cı illərində tamamladığı “Rənglər” şeirlər silsiləsinin “Əl vurmayın, rənglənib” adlı son şeirinə bu misraları daxil etmişdir:
Səməd Mənsur haqqında xatirələr, Doğruya bənzəyən yalanlar (10, s.291).
“Əl vurmayın, rənglənib” adlı şeirə “Səməd Mənsur haqqında xatirələr” misrası təsadüfi salınmayıb. Rəngləri, onların doğurduğu assosiasiyaları əsas mövzu seçən R.Rza “Həpsi rəngdir” şeirinin müəllifini xatırlamaya bilmir. Müəllifin başqa bir işarəsi də oxucunun diqqətini cəlb edir: “Əl vurmayın”, yəni “qadağandır” deyilən məqamda əsərləri yasaq edilmiş S. Mənsur yada düşür. Və nəhayət S. Mənsurun riyaya, yalana “Doğruya bənzər yalana” etirazı da xatırlanır. “Həpsi rəngdir” şeirində ilk misralardan “rəng” sözünün hansı mənada işləndiyini başa düşürük.
Uyma, ey dil, xəlqdə yoxdur sədaqət, rəngdir, Mey riya, məşuqə ğəşş, hüsnü vəcahət rəngdir, Rəngdir hər dürlü matəm, hər məsərrət rəngdir, Anla, ey əbnayi-xilqət, cümlə xilqət rəngdir (8, s.35).
Rəngdir, yəni zahiridir, daxildən fərqlidir, əsl deyil. Fəlsəfi fikir tarixində həmişə zahiri ilə (0 cümlədən, rəng ilə) daxili, batini qarşılaşdırlmış, birinin keçici, Filologiya məsələləri – №5, 2014
460 digərinin əsl olduğu göstərilmişdir. Alman filosofu Hegel “Təbiətin fəlsəfəsi” əsərində hər hansı bir rəngin təbiətdə müəyyən bir vəziyyətlə, şəraitlə, məqamla bağlı olduğunu, məqam dəyişdikdə rəngin dəyişdiyini, yəni onun keçici olduğunu elmi faktlarla sübut edir (3, s.289). Şərq fəlsəfəsində də buna bənzər fikirlər kifayət qədərdir. S.Mənsur dünyanın bütün gözəlliklərinin, zövqü səfasının fənaya uğr- ayacağını bədbin bir filosof kimi öncədən xəbər verir. O, bir tərəfdən insanlardan, onların vəfasızlığından, həyatda hər şeyin saxta olduğundan narazıdır, digər tərəfdən isə hər şeyin sonu olacağını söyləyir, bu dünyada xoşbəxt olmağın mümkünsüzlüyündən danışır. Anadilli şeirimizdə Molla Vəli Vidadinin “Gəl çəkmə cahan qeydini sən, can belə qalmaz”, Molla Pənah Vaqifin “Mən cahan mülkündə mütləq doğru halət görmədim” misraları ilə bağlanan müxəmməslərini, bir sıra diğər əsərləri bu şeirin sələfi adlandırmaq olar. Fikrimizcə, S. Mənsurun “Həpsi rəngdir” şeirinin ideya və məzmununda dövrünün böyük sənətkarı Məhəmməd Hadinin də təsirini görmək olar. Qeyd edək ki, bu iki sənətkar arasında qarşılıqlı rəğbət olmuş, M.Hadi “Hərarətli şeir və yaxud qızdırmalı halında saçmalarım” adlı şeirinin adının altında “Səməd Mənsur qardaşıma” ithafını yazmışdır. Məlum olduğu kimi, həyata fəlsəfi baxış, həyatın, bəşəriyyətin inkişafının təzadlı, ziddiyyətli nöqsanları üzərində düşüncələr. Hadi poeziyasının səciyyəvi cəhətlərindən olmuşdur. Şairə görə bəşəriyyətin zahirən müsbət görünən texniki tərəqqisi onun əleyhinə çevrilmişdir, daha qanlı müharibələrlə nəticələnmişdir. M.Hadinin “İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah” poemasının əsas mövzusu bəşəriyyətin özünün özünə qənim kəsilməsinin, insan həyatında sözlə real gerçəkli arasında olan fərqin, ziddiyyətin ifşasından ibarətdir:
Həyatın səsləri guşumda həp fəryad şəklində, Bu insanlar ki, qardaşdır və lakin ad şəklində, Bu torpaq qanlı ovlaqdır, bəşər səyyad şəklində, Ədavət daima vardır, məhəbbət ad şəklində (4, s.362).
Hadinin təsvir etdiyi cəmiyyətdə gülüş, fərəh təməlsizdir, süni görünür, təbii görünən isə qəmlən, matəmləndir: Gülüşlər həp binasızdır, fəqət qəmlər təbiidir, Fərəhlərdə təməl yoxdur, o matəmlər təbiibdir (4, s.363).
Tərcibənd formasında yazılan poema boyu təkrar edilən bəndlərarası vasitə beyti axırda da işlənərək kədərli bədbin bir sonluq kimi səslənir: Baxışlar kölgəli, üzlər bütün naşad şəklində, Bu matəmgahı kim görmüş şürunabad şəklində (4, s.381).
XX əsrin əvvəllərində Cəfər Cabbarlının “Oqtay Eloğlu” faciəsində həyatdakı riyakarlıqlara etiraz edən bədbin, küskün Oqtay gözə görünən hər şeyin saxta olduğu barədə üsyankar bir şəkildə belə deyir:”Görünən hər şey var demək deyildir. Yox, yox, mən bir daha gözlərimə inanmıram, çox zaman onlar aldadırlar. Bəlkə sən bir kölgəsən. Bəlkə güzgüdəki şəkillərdən birisən. Sənin həqiqət olduğunun bir sübut varmı?” (1, s.219).
Filologiya məsələləri – №5, 2014
461 Rəng, zahir-daxil, batin qarşıdurmasını S. Mənsurun digər şeirlərində də görürük. “Bir rəngli, boyalı qadına” adlı şeirində şair bəzəkli, boyalı xanımın gözəlliyinin ömrünün uzun olmayacağından danışır (7, s.42). S. Mənsur 8 bəndlik “Həpsi rəngdir” müxəmməsinin əvvəlindən axırına qədər həyatın bütün tərəflərini nəzərdən keçirir, təbiətdə də, ictimai həyatda da çoxlu nöqsanlar, “rəng” yəni sırf zahirilik, saxtalıq tapır, din xadimlərinin sözünün də, təriqətlərin də, şairlərin mədh etdiyi məhəbbətin də rəngdən başqa bir şey olmadığını elan edir, hər kəsin öz nəfsinə qulluq etdiyini söyləyir. Daha çox Vaqifin “Görmədim” rədifli müxəmməsinə yaxın olan bu şeirini şair klassik ənənədən nümunə götürərək saqiyə müraciətlə bitirir. Əgər dünyadan kam almaq mümkün deyilsə, heç olmasa mənə bir şərab ver-deyə sözünü bitirir:
İndi ki, mümkün deyil aləmdə olmaq kamyab, Ey gözün qurbanı saqi, ver genə sağər şərab, Ver genə sağər şərab, ey sayiqi-alicənab, Bəlkə bədənlə edə Mənsur rahət iktisab, Yoxsa bu aləmdə yoxdur istirahət, rəngdir (8, s.36).
Əldə edilən məlumatlar sübut edir ki, artıq XX əsrin əvvəllərində S.Mənsurun bu müxəmməsi ədəbi aləmdə populyarlıq qazanmışdı və şairlər ona nəzirələr yazırdılar. Nəcəfqulu bəy Şeydanın XX əsrin 30-cu illərində tərtib etdiyi “Gülşəni- maarif” təzkirəsində Qarabağ ədəbi mühitinin nümayəndəsi, “Müştəri” təxəllüslü Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin (1875-1956) S. Mənsurun həmin müxəmməsinə yazdığı nəzirəsinə rast gəlirik. Yeddi bəndlik bu şeirdə S. Mənsurun fikirləri başqa həyat lövhələri ilə, ifadələrlə təkrar, bəzən inkişaf etdirilir. Bu şeir də S.Mənsurunku kimi “Uyma” sözü ilə başlanır. Bir bənddə gündə bir cildə girən riyakar şəxs özü-özünü ifşa edir:
Müxtəlif rəngə düşən bir şəxsə dün oldum düçar, Söylədim, ya rusiyahü bədşüarü kəcmədar, Gündə bir rəngi nə üçün eyləyibsən ixtiyar, Pasüxündə söylədi: qəflətdəsən, ey huşyar, Bax cəhan miratinə, billurasa rəngdir (11, s.202).
Qeyd etmək istərdik ki, N. Şeydanın “Gülşəni-maarif” təzkirəsinə S.Mən- surun şeirləri də, “Həpsi rəngdir” müxəmməsi də daxil edilmişdir. Səməd Mənsurun poetik yaradıcılığında müxəmməsləri xüsusi yer tutur. Bu şeirlər içində ən məşhuru olan “Həpsi rəngdir”adlı müxəmməs oxucuların böyük marağına səbəb olmuş, hətta şairin əsərləri qadağan edildiyi dövrlərdə də gizli şəkildə köçürülərək əldən-ələ gəzmiş, dillər əzbəri olmuşdur. Bu şeir sonrakı dövr Azərbaycan poeziyasında da əks-səda doğurmuşdur.
Ədəbiyyat Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|