Rəyçi: Professor Akif Hüseynli
Filologiya məsələləri – №5, 2014
360
ESMİRA RƏHİMOVA
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
esmira@mail.ru
MÜASİR ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞIN
TƏHLİLİ METODOLOGİYASINA BİR BAXIŞ
Açar sözlər: sosrealizm, ədəbiyyatşünaslıq, metodoloji baxış, təhlil
Ключевые слова: соцреализм, литературоведение, методологическое
обозрение, анализ
Key words: sosrealism, literary criticism, metodological view, analysis
80-ci illərin sonları 90-cı illərin əvvəllərindən ədəbi bədii düşüncə kimi,
ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid də yeni bir sferaya daxil olur. Sovet elmi-nəzəri
fikri üçün xarakterik olan yanaşma və yeni yaradıcılıq metodu süquta uğramış,
birpartiyalı sistem ləğv olunmuşdu. Məlumdur ki, sosialist realizminin əsas
məzmunu ədəbiyyatı təbliğat vasitəsinə çevrilməsi ilə yanaşı, onu sosializm
cəmiyyətinin inkişafında "təkərcik" və "vintcik" funksiyasına artırmaqdan ibarət
olmuşdur. Dünyadan təcrid olunmuş fövqəlcəmiyyətdə ədəbi metod da fövqəl
olmalı idi. Buna görə də ədəbi gedişatın özündən doğmayan, hakim ideologiyanın
mətbəxində hazırlanaraq ədəbi siyasətin aparıcı metoduna çevrilən sosialist
realizminin ömrü o qədər də uzun olmur. Ötən yüzilin 60-cı illərindən zəifləməyə
başlayan sosrealizmin dayaqları o artıq 80-ci illərdə yalnız deklorativ xarakter
daşıyırdı. 80-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq sosialist realizminin bir metod kimi
artıq sosialist realizminin öz mövcudluğunu sürdürməsi sual altına alınır:
"...Sosialist realizmi söz sənəti qanunlarının başı üzərindən, onun əzəli prinsiplərinə
təcavüz edərək, sırf siyasi məqsədlərlə yeni cəmiyyətə uyğunlaşdırılmış, yalnız
ideoloji dayaqlar üzərində duran süni və qurama bir metoddur. Bu, əslində dünya
bədii təcrübəsində realizmdən imtina etməyin klassik forması idi: realizm həm
prinsip etibarilə, həm də bir bədii inikas üsulu kimi tərksilah olunur, onun
maarifçillikdən başlanan və tənqiddən keçən yolu qapanır, yeni ədəbiyyat isə
klassik poetik irsdən və dünya ədəbi prosesindən təcrid olunurdu" (1, 168).
Müasir nəzəri estetik fikir və elmi metodologiyanın formalaşması prosesi,
əsıində elə sosrealizmin süquta uğramasından başlayır. Burada 60-cı illərdə gedən
ədəbi prosesi və 60-cıların yaradıcılığını kənara qoymaq olmaz. Belə ki, nəzəri
fikrin də bədii düşüncənin üzərində tədqiqatlar apardığını nəzərə almış olsaq, onda
sosrealizmin sərhədlərinin məhz bədii düşüncə vasitəsilə pozulduğunu görmək
mümkündür. Doğrudur, 50-ci illərdə siyasi düşüncədə gedən yumşalmanın da rolu
burada az olmamışdır; N.Xruşşov "yumşalma" siyasətindən sonra ədəbiyyatın
inkişafı perspektivinin artması yeni düşüncənin imkanlarını artırdığı kimi, ədəbi-
tənqidi təfəkkürün də təşəkkülünə rəvac vermişdir. Ehkamçı və hakim ədəbi-estetik
fikirin vurduğu zərbə onillər boyu ədəbi, ictimai fikrimizdə davam etmişdir. Lakin
bu illərdə də mövcud sosial model qaldığından, Sovetlər birliyi öz mövcudluğunu
qoruyub saxladığından köklü dəyişikliyin baş verməsi mümkünsüz olmuşdur. Bu
isə o demək idi ki, sosrealizmin zərərləri hələ davam edir. 80-ci illərin ortalarından
ədəbi, ictimai-siyasi təfəkkürdə yeniləşmə meylləri güclənir. Demək lazımdır ki,
Filologiya məsələləri – №5, 2014
361
müstəqillik dövrü Azərbaycan ictimai-siyasi düşüncəsinin formalaşması da bu mər-
hələyə təsadüf edir. Millilik və beynəlmiləlçilik ideologiyasının mövcud şəraitdə
bir-birilə uzlaşmaması ölkədə gedən siyasi proseslərdə üzə çıxır. Yeni təfəkkür və
yeniləşmə ideologiyası ədəbi siyasətin başlıca parametrlərini təşkil edir. Dövrün,
zamanın tələbi olaraq yeniləşmə ideologiyası, yaxud yeni ictimai-siyasi, estetik fikir
folklorumuzdan tutmuş çağdaş ədəbiyyatımıza kimi bütün ədəbi həyat faktlarına
yeni münasibət tələb edirdi. Yeni düşüncə tərzi ədəbi yeni əsərlərlə meydana gəldiyi
kimi, özündən əvvəlki ədəbi prosesə də münasibət bildirməyi tələb edirdi. Əgər 60-
cı illər ədəbiyyatını 40-50-ci illər ədəbi tənqidi qiymətini verə bilmirdisə və bunun
müqabilində 60-cıların öz tənqidçisi formalaşırdısa, 90-cı illər ədəbiyyatında ədəbi
tənqidin üzərinə daha ağır vəzifə düşürdü. Bu vəzifəni vaxtında dərk edən tənqidçi
Nizami Cəfərov həyəcan təbili çlaraq yazırdı: "Ədəbi-tənqidi təfəkkürün inkişafı
üçün, heç şübhəsiz, ədəbiyyat tarixinin qarşısında duran bir sıra problemlər həll
olunmalıdır; buraya birinci növbədə, ədəbi-bədii fikrin inkişaf məntiqinin
aşkarlanması daxildir,-indiyə qədər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini əsasən Firudin
bəy Köçərlinin təqdim etdiyi məzmunda qavrayırıq. Nəzəri fikir ədəbiyyat tarixinə
demək olar ki, yerimir..." (2).
Mövcud nəzəri fikrin ədəbiyyat tarixinə yeriməməsi o demək idi ki, hələ də
ədəbi mühitdə sovet ədəbi-estetik düşüncəsi qalmaqdadır. Çünki mövcud
vəziyyətdə ədəbi-tənqidi fikrin inkişafı iki tipoloji meylin-sosioloji tənqidlə estetik
tənqidin dialektikasına münasibətdə müəyyən olunur. Bu iki meylin ədəbi-tənqidi,
nəzəri fikrə inteqrasiyası prosesi isə olduqca ləng və ağrılı keçir. Bunun bir çox
obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır ki, onun üzərində bir qədər geniş dayanmaq
lazım gəlir. Diqqət edilirsə, 90-cı illərin sonuna qədər Azərbaycan ədəbi tənqidi,
nəzəri fikri hələ də öz yolunu müəyyənləşdirməmiş qalırdı.
XX yüzilin sonlarında dünyanın ictimai-siyasi mənzərəsi dəyişdiyi kimi,
humanitar düşüncə də dəyişikliyə məruz qaldı. Humanitar təfəkkürdə qlobal dəyiş-
iklik baş verdi. Yabançı ideologiyanın təsiri altında formalaşan ədəbiyyatşünaslıq
elmimiz çətin və mürəkkəb bir mərhələyə daxil oldu. Mərhələnin mürəkkəbliyinin
şərtləndirən yalnız ədəbiyyatşünaslıq elmimizin bir sistemdən digərinə keçidi ağrılı
keçirməsində deyildi, həm də ümumən humanitar təfəkkürdəki boşluğu doldurmaq,
yeni humanitar təfəkkürün formalaşmasını təmin etməkdən ibarət idi. Elmdə baş
verən yeni texnologiyalar onun məzmununu da dəyişdi; kompyüter və ingilis dili
məkanının artması onun dünyaya inteqrasiyasına rəvac verdi. Bu mərhələdə ideoloji
meyllərin ədəbiyyatşünaslığa və bədii düşüncəyə təsir imkanları azalır. Humanitar
təfəkkür partiya liderlərinə deyil, saf, təmiz elmin nəzəriyyəçilərin əsərlərinə
üstünlük verir. K.Marks. F.Engels, V.İ.Lenin əsərləri öz funksionallığını
itirdiyindən ona istinadlar da azalır. Bunun əvəzində nəzəri ədəbiyyatşünaslıqda
Z.Freydin, R.Bartın, M.Baxtinin, Y.Lotmanın, Proppun və başqalarının əsərlərinə
etibarlı mənbə kimi müraciətlər çoxalır. Bir əsrə yaxın bir dövrdə ədəbiyyatın
marksist-leninçi metodologiyasının birdən-birə ədəbi prosesdən çəkilməsi ədəbi
mhitdə bir vakuum yaratmış oldu. Doğrudan da bu mərhələdə siyasi proseslərin
sürətlə inkişafı 20-30-cu illərdəki ədəbi prosesə bənzəyən bir inkişaf yolunu
şərtləndirdi. Bu dəfə folologiya elmləri dokrtoru, prof. Şirindil Alışanlının qeyd
etdiyi kimi "qloballaşma və milli mədəniyyətlər problemi" (3, 14) ortaya çıxdı.
Mövcud qəliblərin dağılması prosesinin sürətlə getməsi nəticəsində yaranan boşluq
Filologiya məsələləri – №5, 2014
362
bir müddət doldurulmadı. Bundan başqa, əvvəlki dövrün ədəbi-tarixi prosesinə,
ayrı-ayrı yazıçıların yaradıcılığına qiyməvermədə də əvvəlki dövrlərə uyğun səhvlər
buraxıldı. Hətta sovet dövrü ədəbiyyatının üstündən bütünlüklə xətt çəkmək
tendensiyası bir müddət ədəbi prosesi məşğuk etdi. Ədəbiyyatşünas Ş.Alışanlının
qeyd etdiyi kimi: "XX əsr ədəbiyyatını qiymətləndirmədə belə ədəbi-estetik
təsəvvürlərin inersiya ilə davamı, ədəbiyyatşünaslığın şüuraltı qənaətinə çevrilməsi
prosesi davam edir. Çünki yanlış təsəvvür yaradan tarixi proseslər cari ədəbi
prosesdə də mövcuddur. Halbuki, bu dövrün bir çox nümayəndələrinə, konkret
əsərlərə verilən qiymətləridəyişməyə, daha doğrusu, yenidən dəyərləndirməyə
ədəbiyyatşünaslığın şüuraltı qənaətləri, vərdişləri mane olur" (3, 22).
Yeni mərhələdə ədəbi tarixi proses özünəməxsus bir yol keçir; bu yol ictimai-
siyasi epoxanın təzühürü olaraq meydana çıxan milli müstəqilliyin, azadlığın və
bununla yanaşı Qarabağ işğalının ağrıları altında davam edən bir prosesdir.
Tənqidçinin ədəbi prosesdə tənqidin rolunu düzgün müəyyənləşdirur.
Doğrudan da 90-cı illər ədəbi prosesində tənqidin zəifləməsi kimi görünən nəsnə,
əslində tənqidin öz yerini tapması kimi müəyyənləşir. Bundan bəzi tənqidçilər
narahat olmağa başlaması isə tənqidin köhnə nüfuzunu qaytarmaq məqsədi güdür.
Yeni ədəbi tarixi prosesdə tənqidin bu durumunu "tənqidin ölümü" (C.Yusifli)
olaraq müəyyənləşdirənlər özləri də bilmədən tənqidin "prokuror ədası"nı qaytar-
maq üçün çalışırlar.
Burası etiraf edilməlidir ki, 90-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq ta sonuna
yaxın ədəbi prosesin özündə bir süstlük vardı; lakin bu süstlüyü yalnızca tənqidin
ayağına yazmaq doğru olmazdı; çünki bütün siyasi təlatümlər dövründə siyasi
publisistika önə çıxdığında ədəbi proses bir qədər geri çəkilməli olur. Nəinki ədəbi
tənqid, elə bədii düşüncənin özündə də yeni yol arayışları bir müddət ədəbi mühitdə
boşluq yaradır. Ancaq bunu tənqidin və onun hələ tam formalaşmamış
metodologiyasının ayağına yazmaq doğru olmazdı.
Tənqidçi E.Akimovanın 90-cı illərin əvvəllərində ədəbi tənqidin tənəzzülə
doğru getməsi fikrində (4, 185-187) müəyyən həqiqət vardır; tənqidçinin o iddiası
da yerinə düşür ki, tənqidin tənəzzül prosesi 80-ci illərin sonlarından özünü
göstərməyə başlamışdır. O, 1985-ci ildə "Azərbaycan" jurnalında təşkil edilən
"Gəlin tənqidi unutmayaq" adlı toplantıda ədəbi tənqidin həlli ilə bağlı heç bir
tədbirlərin görülməməsinə diqqət çəkir. Tənqidçilər bu toplantıda "tənqidin
bugünkü ədəbiyyatın problemləri ilə ciddi maraqlanmamalarını" irad tutmuşdular.
E.Akimovanın fikrincə "...bir qədər sonra tənqidin ixtiyarına verilən ədəbi tribu-
nalar, demək olar ki, sahibsiz qalır" (4, 185).
Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbi tənqidin 90-cı illərin əvvəllərindən zəifləməsi
ilə bağlı fikirlər hər zaman olmuşdur, ancaq bu dəfə doğrudan da ədəbi tənqid
özünün ən zəif günlərini yaşayırdı. Əslində isə ədəbi tənqidin bu dəfəki zəifliyini,
dişsizliyini şərtləndirən amillər olmuşdur. Bu amillər içərisində ədəbi tənqidin digər
mərhələsi ilə üst-üstə düşən faktorlar da vardır. Lakin başlıca faktor ədəbiyyatın,
ədəbi prosesin özünün siyasi hadisələr fonunda görünməməsi, yaxud bilərəkdən geri
çəkilməsi olmuşdur. Silahlar açılanda, toplar, mərmilər partlayanda, torpaqlar işğal
olunanda ədəbi prosesin durumu bütün reallığı ilə aydın olur. Qarabağ
müharibəsində hər atılan top, mərmi, güllə bir vətəndaşa, onun evinə, ailəsinə
tuşlananda ədəbi tənqid ona nə ilə cavab verməli idi?!Tənqidçi T.Əlişanoğlu da 90-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
363
cı illərin ədəbi tənqidinin metodoloji arayışlarını önə çəkərək ədəbi tənqidin nəzəri
və funksional imkanlarının daraldığını, tədricən tükənməyə doğru getdiyini iddia
edirdi (107). Tənqidçi doğru olaraq çağdaş ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqidin
metodoloji baza və dəyərlər sistemini hansı milli irsin müəyyən etməsi sualına
cavab axtarır. Məlumdur ki, uzun müddət yüzilliklər boyu Azərbaycan ədəbiyyatı
Şərq kontekstində inkişaf etdikdən sonra Qərb kontekstinə daxil olmuş və hər iki
kontekstdə çoxlu bədii düşüncə məhsulları vermişdir. Müstəqillikdən sonra isə
Azərbaycan tənqidinin qarşısında yeni bir metodoloji bazanın yaranması ehtimalı
durur ki, tənqidçi milli ədəbi tənqidin bir neçə əsrdən sonra maarifçilik funksiya-
sından sonra yeni mərhələyə daxil olmasını əsaslandıraraq yazır: "İlk baxışda
obyektiv şərait-milli həyatın müstəqillik epoxasına qədəm qoyması ilə humani-
tarinin bir zaman mövcud olan vahid ideoloji məkan, total təfəkkürdən uzaqlaşmaq
imkanı (1) və subyektiv amil-yuxarıda haqqında danışdığımız mündəricə, milli
ədəbiyyatşünaslığın bu vaxtadək topladığı təcrübə sahənin uğurunu təmin etməli idi.
İntensivlik baxımından həqiqətən də belədir; elmi məqalələr, monoqrafiyalar,
kitablar əvvəlkindən bəlkə də çox yazılır, dissertasiyalar müdafiə olunur, amma bu
heç bir yeni metodoloji səviyyəyə, sıçrayışa gətirib çıxarmamışdır; bu-özünü
məxsusən ədəbi tənqidin təcrübəsində, yeni platforma yoxluğu və zəminsizliyində
hiss elətdirir (5).
Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki nəzəri-metodoloji bazanın öz əhəmiyyətini
itirməsindən sonra onun yerini nəyin dolduracağı ilə bağlı tənqidçi və
ədəbiyyatşünaslardan B.Nəbiyev, Ş.Salmanov, Ş.Alışanlı da müxtəlif məqalə və
çıxışlarında vurğulamışlar. Nəzəri-metodoloji düşüncə hər zaman dəyişməyə
məhkum olmadığı kimi, onu süni yolla da dəyişdirmək mümkün deyil. Tarixi
şəraitə uyğun olaraq formalaşan nəzəri-metodoloji aspektlərin ömrü çox zaman elə
həmin sistemin ömrü qədər olur. Tənqidçilərin narahatlığı da başadüşüləndir;
marksizm-leninizm nəzəri metodologiyasə öz ömrünü başa vurduqdan sonra
yaranmış boşluq öz yerini nəyin hesabına doldurmalıdır? Bir şey aydındır ki, hələ
bu nəzəri-metodoloji baza formalaşmamış, necə deyərlər bütünlüklə ədəbi tənqid və
ədəbiyyatşünaslıq elminin sütununa çevrilə bilməmişdir. Tənqidçi Ş.Alışanlı
ədəbiyyatşünaslığın öz nəzəri-metodoloji "meyarlarını, dəyərlərini və prinsiplərini
müəyyənləşdirməsi" ilə bağlı narahatlıqları ümumən ədəbi mühitə də aid etmək
olar. O, marksizm-leninizm metodologiyasının öz ömrünü başa vurmasından sonra
hansı nəzəri metodologiyaya sahib olmanın və hansı istiqamətdə inkişaf etmənin
qayğılarını paylaşaraq "müasir ədəbi-nəzəri fikir yeni metodoloji məktəblər
istiqamətində inkişafa tarixi təcrübənin nailiyyətləri zəminində hazırlanmalıdır" (2,
15) qənaətinə gəlirdi.
Əslində, sosrealizmin mövcud bədii düşüncəni axıradək apara bilməməsi 60-
cı illərdən özünü biruzə verməyə başlamış və bunun da nəticəsi olaraq ədəbiyyatda
yeni bir nəsil yaranmışdı. Bədii düşüncədəki bu yenilikçiliyin ardınca elmi düşün-
cədə də bir dəyişmə, yeniləşmə özünü göstərir. Tənqidçi Asif Əfəndiyevin, Məsud
Əlioğlunun araşdırmaları isə, demək olar ki, marksist-leninçi metodologiyanın
stereotiplərinə uyğun gəlmirdi. Yaşar Qarayevin obrazlı tənqidi dövrün ədəbiyyatını
mövcud ideolojiyə əsaslanan metodlarla təhlil etməkdən uzaq olub yeni bir streotip
formalaşdırmağın yollarını göstərirdi. "Altmışıncıların" özünün tənqidçilərini
formalaşdırması da mövcud metodologiyanın sərhədlərinin məhduduğuna bir işarə
Filologiya məsələləri – №5, 2014
364
idi. "Altmışıncılar" nəslinin əsərlərinin köhnə stereotiplərlə təhlilinin mümkünsüz-
lüyü yeni bir tənqidçi komandasının formalaşmasını şərtləndirdi. baxmayaraq ki, bu
komanda bir qədər gec formalaşdı, ancaq artıq 60-cı illərdən başlayaraq Pənah
Xəlilov, Qulu Xəlilov, İsrail Mustafayev, Akif Hüseynov, Kamil Vəliyev, Aydın
Məmmədov, Kamal Abdullayev və başqalarının məqalə və tədqiqatlarında bədii
materiala mətn baxımından yanaşmanın əsası qoyuldu.
Beləliklə, XXI yüzilin astanasında Azərbaycan ədəbi tənqidi fikrinin
ziddiyyətli bir yol keçdiyinin şahidi oluruq; nə qədər mürəkkəb dövrlərdən
keçməsinə rəğmən böyük bir ədəbi-nəzəri təcrübə də toplamış olur. Yeni nəzəri-
metodologiya axtarışı isə, bizə elə gəlir ki, öz ömrünü başa vurmuş bir
metodologiyanın yerini sadəcə bir başqası ilə doldurmaqdan ibarət deyil.
Metodoloji məktəblər də hər zaman yaranmır, yaxud hər bir xalq ayrıca bir
metodolojiyə əsaslanmır. Bunun üçün müəyyən vaxt və zaman lazımdır. Fikrimizcə,
bu zaman artıq gəlmişdir və yalnız humanitar təfəkkürdə deyil, bütün sahələrdə
modernizm və postmodernizm yeni bir istiqamətdə nəzəri-metodoloji istiqamət
açmışdır ki, bədii düşüncə kimi, elmi araşdırmalar da getdikcə öz işini məhz bu
istiqamətdə qurmalıdır.
Ədəbiyyat
1. İsmayılov T. Əlvida, sosialist realizmi. "Azərbaycan2 jurnalı, 1994, N1-3,
s.167-170
2. Yeni təfəkkür və nəzəri estetik irsimiz. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 1988,
29 iyul
3. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. Bakı, "Elm" nəşriyyatı, 2006, 428 s.
4. Akimova E. 90-cı illər ədəbi prosesində tənqidin yeri. "Azərbaycan" jurnalı,
2005, N3, s. 185-187
5. Əlişanoğlu T. Ədəbi tənqidin nəzəri problemlərinə dair. "Ədəbiyyat qəzeti, 2000,
27 oktyabr
Эсмира Рагимова
Обзор методологии анализа современной литературоведения
Резюме
В резюмируемой статье освещены проблемы, связанные с изменением
методологических подходов в оценке литературного процесса, в частности,
современной национальной прозы, обусловленных переосмыслением кри-
териев литературоведения и критики в период независимости. Отмечается
расширение теоретических и чисто функциональных возможностей ли-
тературной критики, в том числе в процессе формирования инструментария
литературно-эстетического анализа. Данные позиции раскрываются на при-
мере конкретного анализа образцов современной азербайджанской прозы.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
365
Esmira Rahimova
A review of the methodology of analysis of contemporary literary criticism
Summary
In the article searched the problems associated with changes in metho-
dological approaches of literary process, in particular, modern national prose caused
rethinking criteria and literary criticism in the period of independence. Noticed
growing theoretical and purely functional possibilities of literary criticism ,
including in the process of forming tools literary and aesthetic analysis. This item
disclosed by the example of a concrete analysis of samples of modern Azerbaijani
prose.
Rəyçi: Bədirxan Əhmədov
filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №5, 2014
366
FİKRƏT SÜLEYMANOĞLU
AMEA Ədəbiyyat İnstitutu
fikret55@mail.ru
BULUD QARAÇORLU SƏHƏNDİN ƏSƏRLƏRİNİN NƏŞRİ
TARİXİNDƏN
Açar sözlər: Ana dili, ilk mətbu şeirlər, ilk kitab, divan, “Dədəmin kitabı” poe-
malar silsiləsi.
Ключевые слова: Родной язык, первые опубликованные стихи, первая книга,
диван, серия поэм “Книга моего отца".
Key words: Mother tongue, his first published poems, the first book, the selected
poems of the poet, a series of poems “My Fathers book”
Cənubi Azərbaycanda anadilli ədəbiyyat və milli özünüdərk tarixinin ən
parlaq simalarından biri olan Bulud Qaraçorlu Səhəndin (1926-1979) 35 illik ədəbi
yaradıcılıq fəaliyyətindən ədəbiyyatımıza 16 000 misraya yaxın poetik irs yadigar
qalmışdır. Farsca qələmə aldığı bir necə şeir, tərcümə və məqaləsini çıxmaqla, o,
bütün əsərlərini ana dilində yazmışdır.
Cənublu şairlərimiz arasında şeirləri rəsmi nəşrlərdə ən erkən yaşında çap olu-
nanlardan biri də Səhənddir. Milli azadlıq mücadiləsi günlərində qələmə aldığı
“Alqış”, “Fədailər marşı” və “Keçmiş fədailərimizin yadı” sərlövhəli üç şeiri 1945-
ci ildə Təbrizdə “Şairlər məclisi” məcmuəsində [31/346-348] “Razi” təxəllüsü ilə
dərc olunanda onun cəmi 19 yaşı vardı. Halbuki həmin məcmuədə toplum arasında
artıq bu və ya digər dərəcədə tanınmış sənətkarlara yer verilmişdi. Lakin el dili ilə
desək, Səhəndin ilk mətbu şeirlərinin “ayağı elə də sayalı olmadı”.
1946-cı ildə Milli Hökumətin süqutundan sonra Pəhləvi rejiminin bütün basqı-
larına və ana dilində nəşrlərə qoyduğu qadağalara rəğmən, Səhənd ədəbi yaradıcı-
lıqdan əl çəkməsə də əsərlərinin növbəti nəşrini görmək üçün uzun müddət
gözləməli oldu. Zindanlarda və sürgündə keçən illər ərzində onun hələ işıq üzü
görməmiş əsərlərinin bir çoxu it-bata düşdü. Amma bütün bu məhrumiyyətlərə
baxmayaraq şair “Xatirə” və “Araz” poemalarını 1953-cü ildə gizli şəkildə rotator
üsulu ilə kiçik tirajla çap etdirib yaxın adamları arasında yaymağa müvəffəq oldu
[28/25]. Onun mətbəə üsulu ilə çap olunan ilk kitabı – “Sazımın sözü” isə yalnız
1965-ci ildə Tehranda “Şəms” nəşriyyatında işıq üzü gördü [27]. Kitab qeyri-rəsmi
şəkildə – müvafiq dövlət qurumlarından gizli çap olunmuşdu. Nəşrə şairin dostu
Məhəmmədəli Fərzanənin (1923-2006) yazdığı “M.Ə.F” imzalı ön söz, “Dədəmin
kitabı” poemalar silsiləsinin üç bölümü – “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul”, “Dirsə
xan oğlu Buğac” və “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı” boyları, eləcə də 5 səhifəlik lüğət
daxil edilmişdi. Qeyri-rəsmi də olsa, bu nəşr Səhəndin Cənubi Azərbaycanın ədəbi
dairələrində yalnız istedadlı bir şair yox, həm də vətənpərvər bir insan kimi
tanınmasında və söz sahibi olmasında böyük rol oynadı.
Şah senzurası xəbər tutub kitabı yığışdırınca onun tirajının yarıdan çoxu artıq
yayılmışdı. Şair sonralar kitabın hətta Bakıya gəlib çıxmasından uşaq kimi sevinir,
həmin hadisəni xatırlayaraq deyirdi: “Söz kamandan ayrılan ox kimidir, ağızdan
çıxdımı, daha onu geri qaytarmaq olmaz. Kitabım toqif olanda mən bu həqiqəti də
Filologiya məsələləri – №5, 2014
367
dərk etdim ki, kitab mətbəədən çıxdımı, onu yığıb-yığışdırmaq mümkün deyil.
Şəhər-şəhər, hətta ölkə-ölkə yayılır” [2].
Kitabın “Qaracıq çoban”, “Bəkil oğlu Əmran” və “Təpəgöz”
boy//poemalarının daxil olduğu ikinci hissəsi də beləcə – gizli şəkildə 1971-ci ildə
çap olunub yayılmışdı.
Səhəndin əsərlərinin Şimalda – Azərbaycan SSR-də ilk nəşri də elə həmin
dövrə təsadüf edir. 1965-ci ilin martında musiqı xadimlərimiz Tehranda qastrol
səfərində olarakən tamaşaçılardan biri konsertdən sonra xalq artisti Şövkət Ələk-
bərovaya gül yerinə bir kağız bükülüsü uzadıb deyir: “Mənim də hədiyyəm budur!”
Şövkət xanım Bakıya qayıtdıqdan sonra bükülünü – 23 vərəqədə çap olunmuş 786
misradan ibarət olan “Dəli Domrul” poemasını ədəbiyyatçı alimlərimizə verir.
Onlar da bu “hədiyyə”ni akademik Mirzə İbrahimova çatdırırlar. Mirzə müəllim
“Ədəbiyyat” qəzetində “Dəli Domrul” adlı məqalə ilə çıxış edir, poemadan parçalar
verməklə əsərin bədii məziyyətlərindən söhbət açır və onu “Şəhriyarın
“Heydərbabaya salam”ından sonra Cənubdan bizə gələn ən qiymətli yadigar və
qardaşlıq töhfəsi” adlandırır. Lakin altında “1343-cü il, azər ayı” və mürəkkəblə
“B.K.Şimşək” yazılmış poemanın müəllifinin kimliyinin “məlum olmadığını” qeyd
edir [21].
Əlbəttə, indi hamı yaxşı başa düşür ki, böyük ziyalı bununla irtica mühitində
ana dilində əsər yazıb gizli şəkildə çap etdirmiş, yaxından tanıdığı Səhəndi şah
rejimindən qorumağa çalışmışdır. Qeydin maraqlı tərəflərindən biri isə şairin özünü
başqa bir təxəllüslə – “B.K.Şimşək” təxəllüsü ilə təqdim etməsidir. Şübhəsiz ki, bu
məsələ ayrıca araşdırma tələb edir. Belə ki, bunun konspirasiya məqsədilə edildiyi,
yaxud Səhəndin həmin dövrdə həqiqətən də “B.K.Şimşək” təxəllüsü ilə əsərlər
yazıb-yazmadığı aydınlaşdırılmalıdır. Çünki həmin dövrdə Tehranda Azərbaycanlı
ziyalıların gizli ədəbi məclislərində Səhəndlə birlikdə fəaliyyət göstərmiş
Dr.Salamullah Cavid “Xatirələr”ində bu haqda müəyyən ipucu da verir: “O dövrdə
azərbaycanca bir cümlə belə çap etdirməyə icazə verilmədiyi üçün arabir ana
dilində gizli çap olunan kitablara “rəmzi” adlar və imzalar qoyurduq” [13/78]. Bu
da məlumdur ki, Səhənd hətta professor R.Əliyevin Tehranda nəşr etdirdiyi
“Fəzlullah Nəimi və İmadəddin Nəsiminin farsca divanı”na yazdığı ön sözü də
“S.Cuya” imzası ilə çap etdirmidir [29/13]...
İranda nəşriyyat qapıları üzünə bağlandığından Səhənd çətin də olsa, Bakıda
dərc olunmağa böyük önəm verir, bunun üçün fərqli yollar axtarırdı. Məsələn, o,
1973-cü ildə bir neçə şeirini İranda səfərdə olan Dağıstanın xalq şairi Rəsul
Həmzətov vasitəsilə Bakıya göndərmişdi. O da öz dostu – xalq şairi Nəbi Xəzrinin
dəstəyi ilə həmin şeirlərin – “Moskva səfəri”, “Almazlar”, “Buzçiçəyi” və “Səbir
daşı”nın 1974-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında dərc edilməsinə nail olmuşdu
[1/178-180]. Lakin redaksiyada həmin şeirlər üzərində aparılan əməliyyat redaktə
işindən daha çox “cərrahiyyə” işinə bənzəyirdi. Jurnalda şairin məşhur “Mədineye-
fazilə” şeirinin “Moskva səfəri” adı ilə təqdim edilməsinin məntiqi yenə də
anlaşılandır. Belə ki, “Mədineye-fazilə” deyərkən, elə Səhənd özü də Moskvanı
nəzərdə tuturdu. Amma “İncilər” şeirinin adının “Almazlar” kimi verilməsinin və
üzərində aparılmış “redaktə” əməliyyatının məntiqi başa düşülən deyil. Məsələn,
şeirin orjinalı ilə “Azərbaycan” jurnalındakı nəşri arasında fərqi nəzərdən keçirək:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
368
Göy öz incilərini, Göy öz almazlarını
seçib qəlbirləyirdi. Töküb qəlbirləyirdi.
İncilər damla-damla, Gor təkin ağız açan
tökülüb ələnirdi Gecənin daxmasına.
gor təkin ağız açan Ətəyi yırtıq imiş
gecənin daxmasına. Bulud ətəyin açdı,
Yellər buludu qovdu,
Bulud ətəyin açdı, Almazlar damla-damla
incilər yağış oldu, Süzülüb tökülürdü
yağdı dənizlər doldu. Göyün qəlbiri yenə
Yel əsdi Almaz ilə doluydu. [1/178]
bulud qaçdı,
göyün qəlbiri yenə,
incilərlə dolu idi. [5/205]
Əlbəttə, açıq-aydın görünür ki, jurnal redaktorunun şeirin mətninə müdaxiləsi
yalnız onun adının dəyişdirilməsi ilə deyil, həm də üslubuna və poetik ruhuna
neqativ təsirlə nəticələnmişdir.
1982-ci ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti şairin “Araz” poemasını ilk dəfə
müəyyən ixtisarlarla dərc etmişdir [25]. İxtisarların xarakteri “əməliyyat”ın sovet
senzurasının təsiri altında aparıldığını güman etməyə əsas verir. Belə ki, həmin
parçalarda Azərbaycanın iki yerə bölünməsi və şimal hissəsinin ilhaqı ilə bağlı çar
Rusiyasının ünvanına ağır ittihamlar yer alır. Şübhəsiz ki, bu, həmin dönəmdə
Şimali Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə könüllü surətdə daxil olması ilə bağlı
uydurulmuş “rəsmi baxış”a uyğun gəlmirdi.
Səhəndin ilk rəsmi kitabı isə 1980-ci ildə Ankarada Türkiyə Kültür Bakanlığı
tərəfindən “Sazımın sözü” adı altında nəşr edilmişdir. Tərtibatçı – professor
D.Yıldırım əsərə “Söz başı” və “Dədəmin kitabı”nın altı bölümünü daxil etmişdir:
“Duha Kocaoğlu Deli Dumrul”, “Dirse Hanoğlu Boğac”, “Kanlı Kocaoğlu
Kanturalı”, “Karacuk Çoban”, “Bekiloğlu Emren” və “Tepe Göz” [8]. Bu nəşr türk
oxucusunu XX əsrin ortalarında Cənubi Azərbaycanda gedən ədəbi proses və onun
ən fəal iştirakçılarından biri ilə yaxından tanış etmək baxımından təqdir edilməli
addım idi. Kitabın sonunda anlaşılmayan sözlərin lüğəti də verilmişdir.
“Dədəmin kitabı” poemalar silsiləsi tam şəkildə 2002-ci ildə Ankarada Türk
Dil Kurumu tərəfindən professor Dursun Yıldırımın tərtibatı ilə 4 kitabda, həm də
eyni zamanda ərəb və latın əlifbaları ilə nəşr olunmuşdur [6-7].
Kitabların hər birində tərtibçinin qələmə aldığı “Söz başı”, eləcə də şairin
həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Bulud Karaçorlu Sehend” adlı məqalə
verilmişdir. Çox qiymətli hesab etdiyimiz bu nəşrin ən ciddi qüsuru isə mətnlərin
türk dilinə adaptasiyası zamanı yol verilmiş səhvlərdir. Onu da qeyd etmək lazımdır
ki, ədəbiyyatşünas Fethi Gedikli də nəşrin bu qüsurlarına diqqət yetirmişdir [18].
Məsələn, şair “Dədəmin kitabı”nı çox sevdiyi S.Vurğunun “Şəfqət bacısı”
şeirindən götürdüyü məşhur misralarla, həm də ona fərqli mənalar verməklə
tamamlayır:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
369
Haqq mərd igitləri qoruyar, saxlar,
Vurğunsuz bu gözəl məna doğrulmaz:
“Əlinlə qurduğun barlı bağçalar,
Tufanlar qopsa da saralıb solmaz”. [26/486]
Türkcə mətndə isə oxuyuruq: “Vurgun, söz gözel mana doğrulmaz” [6/772].
Və yaxud, “Hələ yeni güllər açacaq bağın” misrası “ Hele, yėni guller acanaġ
Dostları ilə paylaş: |