Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
İSA MUĞANNANIN "MƏHŞƏR" ROMANINDA ƏMİR TEYMUR OBRAZI
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
|
İSA MUĞANNANIN "MƏHŞƏR" ROMANINDA ƏMİR TEYMUR OBRAZI BƏDİİ VƏ TARİXİ KONTEKSDƏ
Açar sözlər: tarixi-fəlsəfi roman, dünya fatehi, hürufizm, bədiilik və tarixilik, siyasi vəziyyət, bədii obraz Ключевые слова: историко-философский роман, покоритель мира, хуру- физм, неизбежность и историчность, политическое положение, художествен- ный образ.
historicity, political condition, art image
İsa Hüseynov yaradıcılığa başlayarkən Azərbaycan nəsri artıq müəyyən ənənələrə malik, kifayət qədər inkişaf yolu keçmişdi. Ədib "Tütək səsi", "Saz", "Quru budaq", "Faciə", "Şəppəli", "Kollu Koxa", "Ömür karvanı" kimi povestləri, "İdeal", "Məhşər", "GurÜn", "İsahəq Musahəq" kimi tarixi-fəlsəfi romanları, eləcə də daha neçə-neçə başqa hekayə, povest və romanları ilə bu nəsrə öz layiqli töhfələrini vermiş, onun ideya-bədii və mövzu baxımından zənginləşməsində əvəzsiz rol oynamışdır. İsa Muğanna "ədəbiyyat tarixdir, tarix isə hər şeydir" - deyirdi və sanki bununla əsərlərində tarixiliyə müraciət etmə səbəbini göstərməyə çalışırdı. Ədəbiyyat tarixinin bütün mərhələlərində tarixi əsər yazmaq ehtiyacını doğuran əsas səbəblər ya xalqa, millətə öz tarixi keçmişini xatırlatmaq, ya yada salmaq, ya da qaranlıq qalan hansısa bir məqamı açmaq istəyi olmuşdur. Bunu özündə borc kimi duyan hər bir sənətkarın yaradıcılığında az və ya çox dərəcədə bu xüsusiyyətə rast gəlmək olar. "Məhşər" əsəri də belə bir ehtiyacdan yaranıb. Baxmayaraq ki, buna qədər ədibin tarixə müraciət etdiyi əsərləri olub, lakin o özü bu əsərini yaradıcılığında ayrıca bir mərhələ kimi qəbul etmişdir. (111/3) Yaşadığı və yaxşı bildiyi dövrdən və mühitdən, yaxın olduğu və tanıdığı adamlardan, bildiyi hadisələrdən yazmaqla İsa Muğanna istedadlı bir yazıçı kimi tanınırdı. Lakin, həm yaşının, həm də ömrünün kamil dövründə xalqının tarixinin ən mürəkkəb mərhələlərindən bəhs edən silsilə romanlar yazmağa başlaması, bu silsilədən olan "Məhşər" romanını xalqına təqdim etməsi onun maraq və bilik dairəsinin yüksəkliyini bir daha sübut etmiş oldu. "XIV əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan şairi, panteist fəlsəfənin, hürufizmin ən görkəmli nümayəndlərindən olan İmadəddin Nəsiminin həyatından və onun yaşadığı dövrün reallıqlarından bəhs edən "Məhşər" Azərbaycan nəsrində tarixi roman janrında yazılmış nadir əsərlərdən biridir. Bu baxımdan, "Məhşər" yalnız M.S.Ordubadinin "Qılınc və qələm" (bu roman XII əsr Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin həyatından bəhs edir) romanı ilə müqayisə edilə bilər. Lakin bu nisbi müqayisədir. Çünki istər tarixi gerçəkliklərə sədaqətinə, istərsə də bədii estetik səviyyəsinə, dil və üslubuna görə "Məhşər" "Qılınc və qələm"dən çox yüksəkdə durur və ümumən, analoqu olmayan əsərdir." (350/3) Filologiya məsələləri – №5, 2014
324 "Məhşər" tarixi-fəlsəfi romandır. XIV əsrdə Əmir Teymurun yürüşləri döv- ründə baş vermiş hadisələr, filosof Fəzlullah Nəiminin və böyük humanist şairimiz Nəsiminin insan uğrunda qeyri-adi mübarizələri, habelə məşhur Şirvanşah İbrahi- min hakimiyyəti illərində Azərbaycanda, İranda və yaxın Şərqdə geniş xalq kütlələrinin taleyi bu əsərdə öz əksini tapmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, bu roman müəllifin "Karvan" adlandırdığı roman və povestlər silsiləsinə daxildir. Roman əsasında hazırlanan ssenari üzrə "Nəsimi" filmi də çəkilmişdir ki, ədib özü bu işin ərsəyə gəlməsində, filmin layiqli şəkildə xalqa təqdim edilməsində böyük əziyyətlər çəkmişdir. Hər hansı bir kamil sənət əsrinin yazılana qədər keçdiyi yaranma dövrünü "Məhşər" romanı da yaşamışdır. Ədib əsəri yazmamışdam əvvəl, özünün də dediyi kimi, "... Azərbaycan tarixinin ən mürəkkəb dövrünü, böyük humanist şair Nəsi- minin keşməkeşli həyatını, onun mənsub olduğu hürufilik hərəkatını, fəlsəfəsini, Şirvan tarixini, Teymurləngin yürüşlərini, tərcümeyi-halını, xarakterini, dünya- görüşünü tədqiq etməyə" (157/3) başlamış, nəticədə isə bu romanı yazmışdır. İsa Muğanna böyük yaradıcılıq məharəti ilə, tarixdə öz qəddarlığı ilə məşhurlaşmış, qeyri-adi davranış və xarakterə malik bir şəxsiyyət olan fatehi - Əmir Teymuru əsərinə gətirmiş, lakin əsərdə başdan-başa Əmir Teymur haqda olan tarixi faktlara sadiq qalsa da, tam bədii əsər yaza bilmişdir. Romanın "Məhşər" adlandırılması onu əhatə və əks etdirdiyi tarixi dövrün ümumi səciyyəsi ilə əlaqədardır. "Xristian salnaməçilərindən biri Teymurləngin Van gölü ətrafındakı vəhşiliklərindən, əhaliyə divan tutmasından, kişiləri sıldırım qayalardan aşağı atdırmasından bəhs etdikdən sonra belə bir əhvalat nağıl edir: "xristianların və müsəlmanların qanı sel kimi axdığı bir zamanda minarədən yanıqlı bir səslə minacat çəkilir: "Ey camaat, qiyamət qopmuşdur, məhşər qurulmuşdur, dünyanın axırıdır..." Teymur bunun nə olduğunu soruşur. Ona deyirlər ki, törətdiyin zülm ərşə dayanmışdır, qiyamət qopmuşdur, dünyanın axırıdır, oxuyanın səsi də suru - İsrafili xatırladır". (145/5) Yəqin ki, əsərin yazıldığı dövrdə də baş verən hadisələri məhşər kimi qiymətləndirənlər olubmuş. İsa Muğanna da bir tarixi- romançı kimi bunlardan xəbərdar olmuş və əsərinə belə ad seçmişdir. "Məhşər" romanının adında, bu adın ifadə etdiyi mənada, daha sonra isə əsərin məzmununda və ruhunda həm bəhs olunan dövrün, həm də ona olan müasir baxışın bədii əksini aydın şəkildə görmək mümkündür. Əsərdə bəhs olunan dövr öz xüsusiyyətləri ilə, daha çox xalqımızın yaşadığı ağrılı-acılı illər ilə xarakterizə olunur. Bu dövrdə, yəni XIV əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycandakı siyasi sabitsizlik Əmir Teymurun və Qızıl Orda xanı Toxtamışın bu ölkəyə göz dikməsinə və işğalçı hücumlarına məruz qalmışdı. Ölkənin həm əlverişli coğrafi şəraiti, həm də təbiəti, maddi zənginlikləri ilə xüsusilə Əmir Teymurun daim diqqətini çəkmiş, Təbrizin, Qarabağın, Dərbəndin və s. şəhərlərin ələ keçirilməsi üçün uzun illər mübarizə aparmışdır. Təbii ki, bu hücumların bir səbəbi öz sərhədlərini genişləndirməklə bağlı idisə, digər səbəbi Əmir Teymurun şəxsən xoşlamadığı insanların ucbatından və ya sadəcə qəddarlığından irəli gəlirdi. Mənbələr göstərir ki, Toxtamış Təbrizi istila etdikdən sonra "Yeddi İqlimin Məğlubedilməz Hakimi" onun bu hərəkətinə "cəza" vermək məqsədilə onsuz da viran edilmiş şəhərə yenidən basqın edib, çapıb talamış, əhalini qılıncadan keçirtmişdi. (46/1); (160/6)
Filologiya məsələləri – №5, 2014
325 Bəhs olunan romanda İsa Hüseynov məhz belə bir xarakteri əsərində bədii obraz kimi qələmə almışdır. Belə ki, Nəimi və Nəsimi obrazları qədər Əmir Teymur obrazı da canlı və təsirlidir. Birincilər kamilliyin, Əmir Teymur isə cahilliyin təmsilçisidir. Nəiminin qətlinə bais Əmir Teymurdur, lakin bu şəxsən Nəiminin yox, ümumən kamilliyin məhvidir, qəddar olan isə təkcə Teymur yox, zamandır, kəskin ehkamçı görüşlər və cahillikdir. Əmir Teymur obrazı elə tarixdə olduğu kimi dəyişməz və sarsılmzadır. Onun obrazı nə qədər tarixidirsə, romanda ona qarşı qoyulmuş ümumən Azərbaycan ob- razı da eləcə əvəzsiz və əlçatmazdır. Əsərin ilk səhifələrindən məlum olur ki, Əmir Teymurun bircə arzusu var ki, bu əvəzsiz diyara tam anlamı ilə hakim olsun. Tarixdən də məlumdur ki, "Teymurun və Qızıl Orda imperiyalarının sərhədlərində iki ağrılı nöqtə var idi: şərqdə Xarəzm, qərbdə isə xüsusən Azərbaycan. Bu rayonlar potensial münaqişə ocaqları idi. Məhz bu bölgələrdə Teymurun və Toxtamışın iştəhası həmişə qarşı-qarşıya gəlirdi."(183/6) "Yeddi yüz minlik selin viran qoyduğu ərazidə tək bir ölkə qamışdı ki, Teymur onu rəsmən səltənətinə daxil etsə də, əslində təslim edə bilməmişdi. O ölkə Azərbaycan idi..."(8/2) Və nəhayət, burada onun ən güclü düşməni vardı, o da Şeyx Fəzlullah Cəlaləddin Nəimi və onun "ənəlhəq" deyən saysız tərəfdarları idi. Əgər tarixə nəzər salsaq Əmir Teymura öz əməlləri müqabilində xitab olunmuş çox ada rast gələ bilərik. Kimisi onu "dünya fatehi", kimisi isə şikəst ayağına görə təhqir etmək üçün "Topal" demişdir. "Tamerlan" adının isə ona deyilməsindən xoşlanmazmış. Kristofer Marlonun əsərində Teymur "Allahın bəlası" kimi səciyyələndirilir. "Məhşər" müəllifi isə Əmir Teymuru əsərin çox yerində obrazların dili ilə cahillik rəmzi olaraq "Div" adlandırır. Bu əsərin ümumi qayəsinə uyğundur. Div, yəni başıboş. Burada dərin fəlsəfi məzmunu ilə fərqlənən, humanist bir ideologiyanı qavramaqda aciz olan bir varlıq kimi nəzərdə tutulur. Lakin son nəticədə humanist Azərbaycan şairinin ağlı və dərrakəsi bu "Div"ə qalib gəlir.
Əmir Teymur obrazının həm tarixi, həm də bədii kontekstdə açılmasında əsər- də Teymur-Miranşah, Teymur-İbrahim şah, Teymur-Fəzlullah Nəimi, ən nəhayət, Teymur-Seyid Əli-Nəsimi xətləri bizə müəyyən fikir söyləməyə əsas verir. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, müəllif Teymurləngin istilaçı xarakterinin əksinə getmə- mişdir. "Məhşər"də diqqəti çəkən əsas məqam isə Teymur kimi qaniçən bir fatehin belə Nəsimi dühası qarşısında acizliyinin təsviridir. Məhz buna görədir ki, ədib Teymurləngin tarixə məlum olan amansızlıqlarını təhrifsiz vermiş, fatehliklə acizliyin təzadında əsas məqsədi aydın nəzərə çarpdırmışdır. Hələ ilk səhnələrdə Nəsimi ilə İbrahim şah qarşı-qarşıya gəlir. Şah Nəsimini elçi kimi qəbul edir, onu dinləyir. Müəllif elə buradaca bəzi məqamlara diqqət çəkir: "...Lakin Nəsiminin bu dəfəki cavabı daha gözlənilməz oldu: - Bayəzid də, Teymur da müdrik cahangirlərdir, şahım! Amma onlar da qələbəni mühafizə edə bilməyəcəklər, çünki əsgərləri acizdirlər. - Necə?! Dünyaları fəth edən əsgər - aciz?! Nəsimi inam və qətiyyətlə: - Əsgərin gücü qılıncında yox, əqidədə olmalıdır, şahım! - dedi. - Onların etiqadı Quranadır. Quran isə deyir: insan zəif və aciz xəlq olunub. taleyi alnına yazılıb, yəni özünün iradəsi yoxdur və heç bir şeyə qabil deyil..." (40/2)
Filologiya məsələləri – №5, 2014
326 Qeyd etmək lazımdır ki, əsərdə cəhalətin ən yaxşı təmsilçisi kimi Şeyx Əzəm obrazı yaradılmışdır. O, başına olmazın müsibətlər gəlsə də, Məlhəm pirində baş verənlərin canlı şahidi olsa da, hətta bircə qızını da bu yolda itirsə də, öz "əqi- dəsindən" dönmür, Teymura olan inamı sarsılmır, Teymurun bir gün bu zülmlərə son qoyacağına inanır. Əmir Teymurun İsfahanı bir quzu ilə tutması əhvalatını da müəllif Şeyx Əzəm xətti ilə əsərə gətirir. Quzunu ona kəsdirirlər, Teymur təzə qanı içir, çadıra Sultan Əhməd Cəlairinin elçisi girir. Teymur içdiyi qanı qusur, elçiyə deyir ki, "ölürəm, müharibə etməyə halım yoxdu". Bununla düşməni aldadan Əmir İsfahanı asanlıqla ələ keçirir. Əmir Teymurun yürüşlərində bəhs edən bir çox salnamə və tarixi qeydlərdə onun İsfahan yürüşü ayrıca qeyd edilir. Heç bir tarixçi bu müsibətlərə laqeyd yanaşa bilməmişdir. Əsir düşmüş Bavariya zadəganı Şiltberger baş verənlər haqqına belə yazmışdır: "...Sonra o (Əmir Teymur-Q.T) əmr etdi ki, uşaqları və qadınları şəhər divarlarından kənarda olan düzənliyə yığsınlar, yeddi yaşdan aşağı olan uşaqları ayırıb bir tərəfdə toplasınlar. Süvari əsgərlərinə əmr etdi ki, atlarını körpələrin üstünə çapsınlar. ...Lakin əsgərlərdən heç biri ilk olaraq bunu etmək istəmirdi. O qəzəblənib özü atını onların üstünə çapdı və dedi: "İndi mən görəcəyəm ki, kim cəsarət edib mənim ardımca gəlməyəcək". Bundan sonra hamı ona itaət göstərib, atlarını körpələrin üstünə sürdülər və hamısını atların ayağı altında məhv etdilər. Öldürülən körpələrin sayı yeddi minə çatırdı." Bütün bunlara səbəb olan "günah" isə İsfahan üsyançılarının şəhəri qorumaq üçün apardıqları döyüşlərdə Teymurun 3000 nəfərlik qarnizonunu məhv etməsi idi. (177/6) Əmir Teymur hürufilərlə mübarizəni şəxsən özü davam etdirir. Bu zaman Nəimin müridləri arasında parçalanma baş verir. Nəsimi nə qədər qarşı çıxıb etiraz etsə də, müridlər artıq "Fəzl günü"nün elanı üçün ona təzyiq göstərirlər. Əmir Teymur İbrahim şahdan Fəzlullahı tələb edir, yoxsa Şamaxıya hücum etməklə onu hədələyir. Şah olan qalan xəzinəni dəvələrə yükləyib Teymurun hüzuruna gedir.
Əsir alınan Nəsimi çətinliklə də olsa Əmirin hüzuruna çıxmağa müvəffəq olur. Artıq burada biz Əmir Teymuru sırf bədii konteksdə görürük. " - "Həqqəm" deyib it kimi gəbərənlər çox olub! Sən ölürsən! Uzan və üzünü qibləyə çevir! - dedi və eyni zərbli tappıltılarla aralandı. Təsir hədəfi yox, Nəsiminin ümidləri uzaqlaşıb gedirdi. Üçgünlük möhlətin artıq ikinci gününün başlandığını, təsir hədəfinə əli çatmasa ustadını və ustadı ilə birgə yüz min mələkmisalı ölümə məhkum edəcəyini düşündükdə o, yenidən çırpınıb bu dəfə Teymurun özünü də diksindirən hökmlə: - Dayan, əmir! Məramımı sənə çatdırmayınca ölüm yoxdur mənə" - dedi və qamətini düzəldib, başdan - ayağa qan içində Divə doğru addımladı..." (232/2) " - Ağız bağlamaq hökmdarın acizliyidir, Əmir Teymur! Mənim dilimdən yox, sənin bəlan İldırım Bayəzidin, Sultan Əhməd Cəlairinin, Qaraqoyunlu Yusifin və qeyri hökmdar, hakim və sərəsgərlərin qılınclarından gəlir! Məni dinləyib Fəzl məramından xəbər tutmasan bu xəndəklərin arasında ordunla bahəm məhv olacaqsan! - deyib Divi Divin öz silahı - qorxu ilə əsir aldı..." (234/2) Bu sözlərdən sonra Nəsimini Əmirin hüzuruna aparırlar. Bütün roman boyunca hazırlanan zəmin əsasında "iki aləm üz-üzə gəldi". Gördüyü işgəncələrdə bədəni yara içində qalsa da, Filologiya məsələləri – №5, 2014
327 Nəsimi özünün bütün iradəsini toplayır, yaralarının sızıltısına məhəl qoymadan, dünya fatehinə "həqq sirri"ni necə açacağını düşünməyə başlayır. Teymur sükutu pozaraq Nəsimidən soruşur: "- Baş açmıram, nə sirri-xudasan! Gah mənə təzə qiblə göstərib rəhm diləyirsən, gah da müttəfiqlərimizlə hədələyirsən! Kütahını de: nə üçün gəlibsən?" (235/2) Nəsimi tələsmədən sözə başlayır, fikirlərinin Əmirdə necə təsir oyatdığına diqqət edərək davam edir. "...Zülmətdən qorxu törədi. Qorxudan qul törədi. İnsan öz xaliqindən ayrıldı, böyük ikən kiçildi, zərqiymət ikən qiymətsiz oldu! Odur ki, sən bu qədər baş kəsirsən, Əmir və kimin başını kəsdiyini bilmirsən! ...Qorxu törətməklə sən özünü məhv edirsən, Əmir! - dedi. - Vəliəhdin Cahangir qorxu qurbanı oldu! Digər vəliə- hdin Miranşah qorxu əsirliyinə diri ikən ölüdür! Sən özün, bu qüdrətli cahangir, bu cəhənnəm odu içində düşərgə salıb xəndək arasında oturursansa, aşikar deyilmi ki, özün də qorxu əsirisən?!" (236/2) Qəzəbdən coşan Əmir Nəsimini qılıncla vurmaq istəsə də, gəlib onun ikiad- dımlığında dayanır. " - Xırda həşərat iri həşəratdan qorxur... Qoyun qurddan qorxur... Gücsüz adam güclüdən... Cəmi bəşər də bir olan Allahdan qorxur! - dedi. - Qorxu üstündə bərqərar deyilmi dünyamız?!" (237/2) Nəsiminin ağlabatan sübutları qarşısında Əmir Teymurun təslim olmaqdan başqa çarəsi qalmır. "İnandırdın məni... İnandırdın ki, Fəzlulullah hərb niyyətində deyil. Amma onun mənə vurduğu zərəri heç bir hökmdar vurmayıb. Şahdan tələbim hökmdə qalır! - dedi. -Güzəştim ancaq bu ola bilər ki, sən Rumda işini görüb qayıdana qədər şah onu öldürməyib zindanda girov saxlasın". (240/2) Nəsimi son ana qədər iradəli şəkildə mübarizə aparır, hətta Divə belə öz sözləri ilə təsir etməyi bacarsa da mürşidinin ölümünə əngəl ola bilmir. Doqquz müridin parçalanması, arada yaranan iğtişaşlar, daxili çəkişmələr qanlı toqquşma ilə nəticələnir. Həmin gün Fəzlin edam edildiyi gün idi, onu atlara bağlayıb sürüyürlər. Müridlər xəndəklərə tökülüb ölümləri bahasına digərlərinin keçməsinə şərait yaradırlar. Nəsimi bütün bunlara əngəl ola bilmir. Mürşidi kimi o da, "bu məhşərdir, ey müridlər! Dayanın! Əl saxlayın! Məhşərdir! Məhşərdir!" - desə də, onu dinləyən olmur. Əsərin sonunda təxminən on bir il sonraki tarixi vəziyyət qısa şərh olunur. Müəllif göstərir ki, Teymurun Bayəzidə olan qəzəbinin səbəbi və onun ömrünün son illəri tarixdə həmişəlik qaranlıq qalmışdır. Onun ölmədən öncə etdiyi son qırğın tədbirində isə, öz adamlarına ərm verir ki, onun ölüm xəbərini hər yerə yaysınlar. Bunu eşidən hər kim baş qaldırsa onu məhv etsinlər. Həmin tədbirdən sonra Çinə yürüşə başlamış, bu dəfə onun üçüncü ölüm xəbəri yayılmışdı ki, artıq bu, yalan deyildi. Daha sonra belə bir iddia yayıldı ki, guya Əmir Teymurun tabutundan inilti gəlir. Belə qərara gəldilər ki, "yurdlarından didərgin düşənlərin iniltisidir o inilti. Əsirləri buraxın inilti kəsiləcək". "...Lakin tabutda hərb allahı, külli qırğın tanrısı yatırdı və o tanrının dəhşəti heç kəsi tərpənməyə qoymurdu. Odur ki, keşikçilər Gülüstan sarayının darvazasını açanda onlara mane olan tapılmadı. Uzun illər ərzində uca, qalın, sərt divarlar arasında, açıq səma altında Əmir Teymurun ordusu üçün qılınc, qalxan, gərdənbənd, nizə düzəldə-düzəldə, aclıqdan, həsrətdən, ləyaqətsizlikdən saralmış, gənc ikən qocalmış əsirlər səssiz-səmirsiz göz yaşı tökə-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
328 tökə əsnaf içinə, şəhərə dağılışanda harada isə, kim isə sonuncu xəbəri car çəkib, tabutda iniltinin kəsildiyini xəbər verdi. Divin ömrü beləcə başa çatdı." (297/2)
"Məhşər"də Əmir Teymur obrazı bədii cəhətədən hərtərəfli təsvir olunmuş- dur. Müxtəlif hadisələr axarında onun da daxili aləmi xarici görünüşündə öz təzahürünü tapır. Qəzəblənəndə, oğluna cəza verəndə, Əhməd Cəlairini aldadanda, Nəsimi ilə söhbətində və s. müəllif onu bir obraz kimi fərqli cəhətləri ilə əks etdirmişdir. Ümumiyyətlə isə, nə qədər xəstə olsa da, yeriməkdə çətinlik çəksə də, o, öz zəhmini itirmir. "Qaya torpaqda bitib-bərkiyən kimi, Teymur da atın belində bərkimişdi. Yəhərdə onun şikəstliyi və xəstələiyi bilinmirdi. Ayağı torpağa dəyəndə isə elə bil yer ayağının altından qaçdı, iki ərəş uzununda nəhəng gövdə dayağını itirib o yan-bu yana əyildi. Düşərgənin hər yerindən axışıb gələn ordu rəisləri alimənsəb seyidlər və çox vaxt rəsmiyyət gözləməyən batqanlı dərvişlər də əyilib təzim etdilər". (104/2) "Çox pis axsasa da çala-çuxura düşüb, yıxılmamaq üçün addımlarını itiləşdirəndə atıla-atıla dingildəyə-dingildəyə yerisə də, onun ümumi görkəmi gözəl idi. Gözəl və qorxunc. Xüsusilə gözləri heybətli idi - parıltısız, işıltısız, durğun və gərgindi: heç kəsə və heç nəyə baxmasa da, elə bil hamını, hər şeyi, hətta ürəklərdə narazılığı da görür və hamını bir yerdə ittiham edirdi. Kimin ağlına gələrdi ki, əslində bu dəm onu sümüklərində dözülməz ağrılardan və tezliklə gözdən uzaq olub əzablarını gizlətməkdən başqa heç nə düşündürmürdü"? (106/2) Nəticə olaraq deyə bilərik ki, ədəbiyyat tariximizdə bizi dünya mədəniyyətinə tanıdacaq əsərlər içərisində "Məhşər" əsərini də saymaq lazımdır. Təəssüf ki, hələlik bu roman ədəbiyyat aləmində öz dəyərini yetərincə almamışdır. Ədəbiyyat
592 s. 2. İsa Muğanna. Seçilmiş əsərləri. Altı cilddə III cild. Bakı, "Avrasia press", 2009, 304 s. 3. İsa Muğanna. Seçilmiş əsərləri. Altı cilddə VI cild. Bakı, "Avrasiya press", 2009, 384 s. 4. Himalay Əvəroğlu (Qasımov). Sənət və sənətkarlıq məsələləri yeni düşüncə müstəvisində. Bakı, "Elm və təhsil", 2011, 368 s. 5. Müasir Azərbaycan Ədəbiyyatı. (Ali məkt. üçün dərslik) İki cilddə II cild. Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 564 s. 6. Castin Marozzi. Dünya Fatehi Teymur. Bakı, "Qanun nəşriyyatı", 2012, 488 s.
Кадирова Туркан Образ Амир Теймура в романе Исы Муганны «Судный день» в художественном и историческом контексте. Резюме
торых выделяется собственными качествами и идеей. Его исторический роман «Судный день» считается вершиной его творчества. Нашествие монголов в Filologiya məsələləri – №5, 2014
329 Азербайджан, исторический - социальное обстоятельство, жизненный образ народа и т. д в произведении обосновывается фактами, в которых писатель выражает свою мысль художественным образом . В мировой науке имеется множество произведений, в которых даются различные сведения об Амир Теймуре. Однако учитывая его мысли исключительно об Азербайджане, о народах Кавказа, с точки зрения изучения в целом некоторых исторических реалий в единстве с неизбежностью, роман «Судный день» имеет особое значение. Как известно в произведении ряд с другими образами, образ Амир Теймура был создан блестящим. В этой статье в романе «Судный день» образ Амир Теймура характеризуется в художественном и в историческом аспекте. Здесь достаточно были извлечены исторические материалы и факты из романа.
Gadirova Turkan Amir Teymur image in artistic and historic context at “Mahshar” romance of Isa Mughanna Summary
historical novel can be considered the summit of his literary activities. The attacks of Mongolians to Azerbaijan, historical-social circumstance, the life of Azerbaijani people is substantiated by means of the definite historical chronicles, are expressed artistically by the ideas of a fanatic writer. It is enough works given different information about Amir Teymur to the world science. But his “Mahshar” romance is generally, very important from the point of view of learning of such historical realities in the unity with artistry, his exclusive thoughts about Azerbaijan, Caucasus nation. It is clear that in this work at the same time even the splendid character of Teymur was created as the other characters. In this article Teymur who is the main character of the novel of “Mahshar” was characterized both in literary and historical aspects. Here it was utilized both the facts of the novel and the historical materials.
Rəyçi: Gülarə Abdullayeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
|