Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Sual 1. 
XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın daxili vəziyyəti. 
Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və Osmanlı dövlətləri tərəfindən 
işğal edilməsi. 
Səfəvi dövlətinin tənəzzülü və XVIII əsrin əvvəllərində 
Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatının qüvvətlənməsi. 
XVIII əsrin 
əvvəllərində tərkibinə bir çox ölkələrlə yanaşı, Azərbaycanın da daxil 
olduğu Səfəvi dövləti dərin iqtisadi və siyasi tənəzzül dövrü keçirirdi. Şah, 
saray əyanları və dövlət məmurları boşalmış dövlət xəzinəsini doldurmağın 
yeganə yolunu vergi və mükəlləfiyyətlərin sayını, həcmini artırmaqda 
görürdülər. Bu məqsədlə onlar yeni-yeni vergi növləri "ixtira" edir, vergi 
toplamaq üsulunu daha da sərtləşdirirdilər. Saray əyanları və dövlət 
məmurlarının fıtvalarına uyan, dövlət işlərindən uzaqlaşaraq günlərini 
məscidlərdə ibadətdə və hərəmxanada eyş-işrətdə keçirən iradəcə zəif şah 
Sultan Hüseyn 1699-cu ildə vergi sistemini "qaydaya" salmaq məqsədilə 15 
yaşına çatmış hər kəsin siyahıya alınması barədə əmr verdi. Əhalinin var-
dövləti və əmlakı da siyahıya almırdı. Yeni şahın məmurları siyahı tərtib 
etməkdə çətinlik çəkirdilər; imkanı olan şəxslər ailəsi və əmlakı ilə birlikdə 
acgöz şah məmurlarının təqibindən qaçaraq əlçatmaz yerlərdə gizlənirdilər. 
Belə halların qarşısını almaq məqsədilə şah yeni bir fərman verdi: 
"Gizlənən şəxsi kim tapsa və şaha bu barədə xəbər versə, onun başı şaha, 
əmlakı isə xəbər verən adama çatacaqdır".
Siyahıyaalma üç il - 1699-cu ildən 1702-ci ilədək davam etdi. 
Siyahıya daxil edilən şəxslərdən əlavə olaraq yeni vergilər tələb olundu. 
Vergilər əvvəlkilərdən üç dəfə artıq idi. Tezliklə şahın vergi toplayanları 
əhalidən yeni qayda üzrə üçillik vergi yığmağa başladılar.
XVIII 
əsrin 
əvvəllərində, 
təqribən 
1700-1703-cü 
illərdə 
Azərbaycanda, xüsusilə Şirvanda keçən quraqlıq özü ilə dəhşətli aclıq 
gətirmişdi. Bu isə bahalığa, bazarlarda qiymətlərin bir neçə dəfə artmasına 
səbəb olmuşdu.
Ağır feodal istismarı maddi nemətlərin əsas istehsalçıları olan 
kəndlilərin təsərrüfatının daha da dağılması və iqtisadi böhranın 
dərinləşməsi ilə nəticələndi.
Mərkəzi hakimiyyətin zəiflədiyi bir dövrdə hakim feodallar arasında 
mərkəzə tabe olmamaq əhval-ruhiyyəsi hiss olunurdu. Azərbaycandakı 
bəylərbəyilər vilayətlərdə toplanan vergilərin böyük əksəriyyətini 
mənimsəyirdilər. 1716-cı ildə Rus dövlətinin Səfəvi dövlətinə gedən elçisi 
A.P.Volınski belə halları müşahidə edərək öz gündəliyində yazmışdı ki, 
bəylərbəyilər toplanan vergilərin "yalnız yarpağını şaha göndərirlər, 
meyvəsini isə özləri üçün saxlayırlar. Bu, onlarda adət şəklini almışdır". 
Feodal istismarının həddini aşması, Səfəvi dövlətinin bir çox 
yerlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da şah üsuli-idarəsinə və yerli 
feodallar əleyhinə üsyanların baş verməsinə səbəb oldu. XVIII əsrin 
əvvəllərində Azərbaycanda ilk üsyan 1707-ci ildə Car-Balakən bölgəsində 

---

5
alovlandı. Tezliklə qonşu kəndlərin əhalisi də onlara qoşuldu. Bu, kortəbii 
kəndli hərəkatı idi. Dövlətin hakim dairələrinin üsyanı yatırmaq üçün 
göndərdiyi cəza dəstələri Car kəndini talan edib yandırdılar. 1709-cu ildə 
Şimali Azərbaycanda-Şirvan hüdudlarında daha bir silahlı üsyan baş verdi. 
1711-
ci ildə Car camaatı yenidən silaha əl atdı. Onlar Şamaxı şəhərinə 
hücum edib, Şirvan bəylərbəyinin malikanəsinə od vurmağı qərara aldılar.
Şirvan bəylərbəyi Həsənəli xanla üsyançılar arasında baş vermiş 
toqquşmada bəylərbəyinin qoşunu məğlub olub geri oturduldu. Döyüş 
meydanında bəylərbəyi Həsənəli xanın özü də qətlə yetirildi. Şəki hakimi 
Kiçik xan vuruşma zamanı həlak oldu. Üsyançıların hücumunun qarşısını 
ala bilməyən Gəncəli Uğurlu xan qalaya çəkilərək canını xilas edə bildi.
1709-c
u ildə Qəndəhar şəhərini zəbt edib İsfahanı hədələyən əfqan 
qəbilələri mərkəzi hökumətə Azərbaycanda baş verən üsyanları yatırmağa 
macal vermirdi. Səfəvi dövlətinə daxil olan bütün ölkələri XVIII əsrin 
əvvəllərində xarici işğalçılara qarşı mübarizə bürümüşdü. Bu mübarizə yerli 
feodalların zülmünə qarşı genişlənən xalq hərəkatı ilə birləşərək mərkəzi 
hökumətin əleyhinə ümumi cəbhəyə çevrilmişdi.